Mavzuni nazariy asoslash va adabiyotlar sharhi 5

-rasm. Pastdarg’om tumanida suv resurslari yetkazib berish holati (2011-2020 yy.)*

bet	5/8
Sana	25.10.2023
Hajmi	0.63 Mb.
	#1720554

1 2 3 4 5 6 7 8

Bog'liq
O\'zbekiston suv omborlarining xalq xo\'jaligida ahamiyati

1-rasm. Pastdarg’om tumanida suv resurslari yetkazib berish holati (2011-2020 yy.)* 1-rasm ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Pastdarg’om tumanida 2011-2020 yillarda suv ta’minoti turli ko’rinishda bo’lgan va so’nggi yillarda suv ta’minotida miqdoran pasayish kuzatilgan. Tuman qishloq xo’jaligi 2011-2014 yillarda 116,8 - 145 mln m³ suv resurslariga ega bo’lgan bo’lsa, 2015-2018 yillarda 77,9-111 mln m³ suv resurslari bilan ta’minlangan. Pastdarg’om tumani qishloq xo’jaligining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlarini tahlil qilib o’tdik (3.1.2-jadval). 3.1.2-jadval Pastdarg’om tumani qishloq xo’jaligining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari tahlili (2018-2020 yy.)* №	Ko’rsatkichlar		O’lchov birligi	Yillar
2020 yilda 2018 yilga nisbatan o'zgarish
2018		2019		2020	+/-	%
1.	Yer maydoni		ga	35181,1	35181,1		35181,1	0,0	100,0
2.	Mehnat resurslari soni		kishi	5647	6218		6541	894	115,8
3.	Moddiy resurslar qiymati		mln so’m	39884,4	45399,2		46751,4	6867,0	117,2
4.	Jami daromad		mln so’m	647546,0	679923,3		867173,8	219627,8	133,9
5.	Jami xarajatlar		mln so’m	523538,5	550238,9		697117,2	173578,7	133,2
6.	Yalpi foyda		mln so’m	124007,5	129684,4		170056,6	46049,1	137,1
7.	Asosiy yetishtirilgan mahsulotlar
8.	Rentabellik darajasi		%	23,7	23,6		24,4	0,7 punkt ko’paygan
*M		anba: Pastdarg’om tumani qishloq xo’ja				igi bo’limi ma’lumotlari

jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Pastdarg’om tumani qishloq xo’jaligini 2018-2020 yillar ma’lumotlari asosida o’rganish natijasida jami daromadlar - 33,9%ga, xarajatlar - 33,2%, yalpi foyda - 37,1%ga ko’payishi, rentabellik darajasini 0,7 punktga oshishiga ta’sir etganligini ko’rish mumkin. Tumanda asosiy qishloq xo’jalik mahsulotlaridan 2020 yilda kartoshka - 82670,6 tonna, g’alla - 41669,0 tonna, sabzavot - 270144,5 tonna yetishtirilgan bo’lsa, bu ko’rsatkichlar 2018 yilga nisbatan kamayganligi kuzatildi.

Suv resurslaridan foydalanishni tashkil etish yo’llari

Tabiiy va xo’jalik sharoitlaridan kelib chiqib yerni sug’ormay ekinlardan mo’l hosil yetishtirish mumkin emas.
Ekinlarni o’sish davrida me’yoridagidek rivojlanishi uchun kerakli oqova suvni sug’orish maydonida bir tekis taqsimlash, suvni tuproq va hvo namiga aylantirib berishga qaratilgan tadbirlar majmuasi sug’orish usuli deb yuritiladi.
Suv xo’jaligida boshqaruv tizimini takomillashtirishdan asosiy maqsad samaradorlikni oshirish hisoblanadi.
Samara va samaradorlik tushunchalariga nisbatan bunday yondashish boshqarish ob’yektiga, ya’ni yaxlit ishlab chiqarishga xosdir. Ammo boshqarish samaradorligini aniqlashda bu tariqa yondashish, unchalik to’g’ri emas. Chunki, bu yerda asosiy urg’u boshqariluvchi ob’yekt (korxona, firma va hokazo) samaradorligiga emas, balki ko’proq, menejerning boshqaruv mehnati samaradorligiga, xususan, boshqaruv funksiyalarining samaradorligiga beriladi. Shunday qilib, boshqaruv samaradorligi — bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda boshqarishiing rolini oshirishdan iboratdir.
Boshqaruv mehnati samaradorligining mezoni quyidagicha ko’rinishga ega:

— > 1
Бх

Bu yerda,
S — samara. Bx— boshqaruv xarajatlari.
Boshqaruv xarajatlari:

axborot olish va uni qayta ishlash bilan bog’liq xarajatlar;
boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularni amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar;
ilmiy ishlanmalar, loyihalash, tajriba va seriyali ishlab chiqarishni o’z ichiga oluvchi bosqichlar xarajati;
mahsulotlardan foydalanish xarajatlaridan iboratdir.

Boshqaruvchi mehnati samaradorligini oshirish haqida gap ketganda faqatgina boshqaruvchini ishlashga majbur qilish haqida so’z yuritish, bizningcha to’g’ri emas. Chunki boshqarish nazariyasidan ham ma’lumki, boshqarishning demokratik, ma’muriy-buyruqbozlik, iqtisodiy usullari mavjud. Ular ichida eng maqsadga muvofig’i bu iqtisodiy usul deb qaraymiz. Boshqaruvchilarni majburiy yuqori organlar tomonidan ishlashga majbur qilinishi - bu ma’muriy buyruqbozlik usuli

18

T /r	Ko’rsatkichlar	O’lchov birligi		Yillar		2020 yil 2018 yilga nisbatan o’zgarish
T /r		O’lchov birligi	2018	2019	2020	+/-	%
1.	Yer maydoni	ga	35181,1	35181,1	35181,1	0,0	100,0
2.	Yetkazib beriladigan suv miqdori	mln m³	110	110	111	1,0	100,9
3.	Fermer xo’jaliklari soni	ta	2750	2655	2933	183	106,7
4.	Jami daromad	mln so’m	647546,0	679923,3	867173,8	219627,8	133,9
5.	Yalpi foyda	mln so’m	124007,5	129684,4	170056,6	46049,1	137,1
-	O'rtacha 1 ga yer uchun suv ta'minoti	ming m³	3,1	3,1	3,2	0,1	100,9
	O'rtacha 1 m³ hisobiga olingan daromad	so'm	5886,8	6181,1	7812,4	1925,6	132,7
-	O'rtacha 1 m³ hisobiga olingan foyda	so'm	1127,3	1178,9	1532,0	404,7	135,9

*Man

ba: Pastdarg’om tumani qishloq xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari

jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Pastdarg’om tumani fermer xo’jaliklariga suv resurslari yetkazib berishning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari tahlili shuni ko’rsatdiki, 2018-2020 yillarda tumanda 35181,1 ga yer maydoni bo’lib, yetkazib berilgan suv miqdori 110-111 mln m³ ni tashkil etgan. Fermer xo’jaliklari

19

soni o’rganilgan davrda 6,7%ga oshgan bo’lib, ular olgan daromadlar - 33,9%ga, foyda - 37,1%ga oshgan. Tumanda o’rtacha 1 ga yer maydoniga 2020 yilda 3,2 ming m³ suv yetkazib berilgan bo’lib, 2018 yilga nisbatan 0,1 ming m³ yoki 0,9% suv ta’minoti oshgan. Tahlil etilgan davrda o'rtacha 1 m³ hisobiga olingan daromadda - 32,7%, olingan foydada - 35,9% o’sish kuzatildi.

Suv resurslaridan foydalanishning hozirgi holati tahlili

Suv iste’molchilar uyushmasi (SIU) bir yoki undan ortiq kanal atrofidagi suv iste’molchilarning xohish irodasi bilan tuziladigan va ular tomonidan boshqariladigan notijorat tashkilotdir.
Suv iste’molchilari - fermer, dehqon xo’jaliklari, tomorqaegalari vaboshqalarbo’lib, adolatli suvtaqsimoti hamda irrigatsiya-meliorasiya tarmoqlaridan samarali foydala-nishni yo’lga qo’yish orqali uyushma hududida sug’orma dehqonchilikni rivojlantiradilar va buning uchun o’zlarining moliyaviy va texnik imkoniyatlarini birlashtiradilar.
Suv iste’molchilari - cheklangan miqdordagi suvni olish, undan va ichki suv xo’jaligi ob’yektlaridan foydalanish bilan bog’liq xo’jalik hamda boshqa faoliyatlarni amalga oshiruvchi fermer va dehqon xo’jaliklari hamda boshqa yuridik vajismoniy shaxslardir (VazirlarMahkamasining 2002 yil 5 yanvardagi 8-sonli qaroridan).
Dunyo tajribasida SIUlar faoliyatini tartibga solib turuvchi huquqiy asosni ikki qismga ajratib o’rganish mumkin:

SIU to’g’risidagi odatda mamlakat huquqiy normativ hujjatlariningtarkibiy qismi bo’lib, SIUlarni tashkil etish va boshqarishni to’g’ridan to’g’ri tartibga solib turuvchi asosiy huquqiy hujjatdir. Jahon tajribasidan ma’lumki, SIU to’g’risida alohida qonun qabul qilish maqsadga muvofiqdir.
SIU tashkil etish va faoliyat ko’rsatishiga asos bo’luvchi qonunlar (O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi (77-moddasi) hamda "Nodavlat va notijorat tashkilotlar to’g’risida"gi Qonun asos bo’lishi mumkin). Amaliyotda bu huquqiy normativ hujjatlar nazariy nuqtainazardan mamlakatning bir necha qonuniy hujjatlaridan iborat bo’lishi mumkin.
Masalan, SIU yollanma ishchi kuchidan foydalanadigan bo’lsa, bu jarayon mamlakatning Mehnat Kodeksi va qandaydir bir uskuna sotib oladigan bo’lsa, bu munosabatlar shartnomalar bilan bog’liq huquqiy hujjatlar tomonidan tartibga solinadi. Shuningdek, SIUga qarashli yoki u tomonidan foydalaniladigan infratuzilmalarga zarar yetkaziladigan bo’lsa, Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi Kodeksda bunga nisbatan tegishli choralar qo’llash belgilangan. SIU to’laydigan soliqlar esaSoliq kodeksi tomonidan tartibga solinadi. Irrigatsiya tizimlarining tarkibida faoliyat olib boruvchi asosiy korxonalar SIUlar hisoblanadi (4-rasm).

Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8