Mavzuning dolzarbligi. Turizm inson faoliyatining va zamonaviy iqtisodiy

Madaniy omil. Bu omil turistlarning madaniy, ilm va estetik ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo’lib, kishilarda bilim, hayotni tadqiq qilish, urf-odatlar, tradisiyalar, madaniyat, tarixni o’zgartirishga intilishlar kiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, insonni u yoki bunday dam olishlik xiliga ixlosmandlik va o’zining ehtiyojlariga muvofiq ravishda qondirish dunyo mamlakatlari bo’yicha juda farqlanadi. Masalan, Buyuk Britaniyada 46 %, Belgiyada -35 %, Germaniyada -32 % aholi issiq Dengizlar bo’ylarida dam olishni yaxshi ko’radilar. Yaponiya 22 aholisining 51%i shaharlarda dam olishni, Fransuzlarda 25%, Ispanlarda 33% kishilar o’zga mamlakatlar bo’ylab sayohat qilishni yaxshi ko’radilar.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti omili. Hozirgi vaqtda ilmiy-Texnika taraqqiyoti tufayli uzoq masofaga sayohat qilishlik muddati juda qisqargan davr hisoblanadi. Transportda standartli xizmat ko’rsatish yo’lovchilar uchun juda qulay, shinam bo’lib qolmoqda, to’g’ridan-to’g’ri aviareyslar, temir yo’l, avtomobil bosh yo’llari vujudga kelmoqda.
Turizm industriyasida yaratilgan tur mahsulotning iste’molchisi turist hisoblanadi. Turist tur mahsulotning istimolchisi bo’lib o’zining yashab turgan muhitidan , shart-sharoitidan, mamlakatidan, o’zga mamlakatlarga , joylarga , manzillarga , qit’alarga dam olish, xordiq chiqarish, ko’ngil ochish, davolanish, bilish, o’rganish, ziyorat qilish, sport bilan shug’ulanish, dengizda suzish, tog’da yurish kabi faoliyatlar bilan shug’ullanuvchi, hyech bo’lmaganda 24 soat va undan ortiq 6 oy yoki bir yilgacha bo’lishi, borgan joyida haq to’lanadigan lavozimni egallamasligi va vataniga albatta qaytib keluvchi qishiga aytiladi. Turistlar o’z ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda maqsad va vazifalarini, sayyohat davriga zarur bo’lgan pul, mablag’larini, bo’sh vaqt ta’tilga chiqish vaqtlarini aniqlaydilar, sayohat havfsizligi, to’g’riligi va borgan joylarida erqin harakat qila olishlari haqida ahborot oladilar, ularning sayohat vaqti 24 soatdan ortiq bo’lishi kerak. Bunday holatlar quyidagi fiqrlardan: har qanday turist tunashi, dam olishi, va albatta ovqatlanishi zaruratidan kelib chiqadi, sayohat davomiyligi bir yilga cho’zilmasligi, inson haddan tashqari charchamasligi, qiynalmasligi, aqsincha borgan joylaridan mamnun bo’lishi, yegan ovqatidan lazzatlanishi, dam olishi, ko’ngil ochishi, ko’proq narsalarni bilishi, dunyo voqealaridan xabardor bo’lishlikni taqoza etadi.
Turist bo’lishlik uchun: o’zi yashab turgan muhitdan boshqa muhitga o’tishni tanlab oladi, turist davlat tomonidan qafolatlangan (jamoat, korxona) mehnat ta’tiliga va bo’sh vaqtiga ega bo’lishi, yashash uchun kerak bo’lgan vositalarni harid qilishga mablag’i bo’lmagan bunday odam sayohat to’g’risida o’ylashi ham kerak bulmaydi. Turist sayohat kilishi uchun aniq mablag’ga, yoki boy merosga ega bo’lishi kerak.
Turistlarning sayohatga chikishlaridan maqsad o’zga xalqlarning yashash tarzi bilan yaqindan tanishish va o’rganish, dam olishlari, xordiq chiqarishlari, tundagi hayot tarzi bilan tanishishlari raqsga tushishlari, ashula va qo’shiq bilan tanishishlari o’rgangan umumiy muhitni almashtirishlari mexnat jarayonida olgan zarbalarni yo’q qilishlari, teatrlar, festivallarga qatnashish, yangi –yangi odamlar bilan uchrashish, borgan mamlakatdagi biznes saloyihati uchun bo’lgan shart sharoitlarni o’rganish, shopping maqsadlari bilan borish suvener va sovg’alar sotib olish, dengizda dam olish va sport bilan shug’ullanish, qishgi va yozgi sport o’ynlariga katnashish, davolanish, salomatlikni mustahqamlash maqsadlarida borish, diniy ziyoratchilik bilan shug’ullanish, qarindoshlar va do’stlar bilan uchrashish va boshkalar.
Hozirgi zamon turizm industriyasi quyidagi tasniflarga bo’linadi: ichki turizm – bu mamlakat fuqorolarining aholisi va chet eldan kelgan turistlarning shu mamlakati teritoriyasi bo’ylab qilgan sayohatlaridir. Xalqaro turizm – bir mamlakat fuqorolarining o’z mamlakatlari chegarasidan boshqa mamlakatlar teritoriyasiga qilgan sayohatiga aytiladi. Milliy turizm deganda, biz, shu mamlakat turistik tashkilotlar, firma va korxonalarning turistlarga xizmat ko’rsatishni tashkil etish, rivojlantirish va taqomilllashtirish bo’yicha faoliyatlariga aytiladi.
Boshqacha aytgtanda ichki, xalqaro hamda tashqi turizm sohasidagi bo’lgan faoliyat majmuiga aytiladi. Bulardan tashqari turizm industriyasi sohasida turizning boshka shakillari mavjud Bularga: havaskorlar turizmi - turistik jamoa faoliyatining maxsus turlari bo’lib ixtiyoriy ravishda havasqorlar tashabbusi bilan turizm tashkilotlarining qatnashuvisiz tashkil etilgan ixtiyoriy turizmdir.
Bu turizm ixtiyoriy turistik birlashmalar va ittifoqlar orqali amalga oshiriladi. O’zlarining me’yoriy hujjatlariga, turistik faoliyatlarni o’z uslubiy adabiyotlar chop etish vositalariga ega bo’lgan turizm shaklidir.
Ijtimoiy turizm – turizmning alohida shakli bo’lib, davlat va nodavlat tashkilotlari, xususiy mulkdorlar ishlab chiqarish korxonalari va har xil uyushmalar tomonidan ajratilgan mablag’lar hisobiga maqtab bolalariga, yoshlarga, pensionerlarga, mehnat va urush fahriylariga va boshqa qam taminlangangan oilalarga uyushtirilgan turizmdir.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillika erishgandan so’ng, O’zbekistondagi 5 mingga yaqin tarixiy-arxiTektura yodgorliklaridan 280 tasi xalqaro turistlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tashabbuslari bilan bu tarixiyy yodgorliklarini 45 tasi qayta ta’mirlanib O’zbekistonga tashrif buyuruvchilarning 70-80 foizi bu diqqatga sazovor joylaridan baxramand bo’lmoqdalar.
Hozirgi vaqtda turizm industriyasining yanada rivojlantirish bo’yicha quyidagi asosiy turlarga ahamiyat berilmoqda. Tur (yunalish) Deganda yakunlanishi munkin bo’lgan turistik mashrut bo’yicha ko’rsatiladigan xizmatlarning hujjatlari yig’indisi bo’lib, bunda tur yunalish bo’yicha hamma ma’lumotlar mavjud bo’ladi. Asosan turning dasturida xizmatlar sifati va bu xizmatlarga qo’yilgan narxlar ko’rsatiladi.
1. Arxeologik tur- qadimshunoslik joylarini yoqtiradigan, o’rganadigan turistlar uchun tashkil etiladi.
2. Pekij tur- barcha asosiy xizmatlar ko’rsatiladigan joylar ularni fotosi, mamlakat to’g’risida qisqa axborot, turda ko’rsatadigan xizmatlar xillari va barcha xizmat turlarining umumiy qiymati ko’rsatilgan bo’ladi.
3. Aylanma tur- bu tur shaharlar atrofidagi yaqin manzillarga, joylarga tashkil etilib, qaysi joydan boshlangan bo’lsa, shu joyga qaytib kelganligi uchun aylanma tur deyiladi.
4. Birkunlik tur- bu tur asosan shahardagi tarixiy va arxitektura yodgorliklari, muzeylar va boshqa turistik joylarga dam olish kunlarida tashkil etiladi.
5. Dam olish kunlarida tashkil etiladigan turlar-bunday turlar dam olish kunlarida ko’proq tashkil etiladi.Bu turlarning muddati ikki kun (shanba va yakshanba) ziyorat qilish va yaqin joylarda tashkil etiladi.
6. Doimiy turlar- bunday turlar turistik mavsumdan qat’iy nazar, respublika shaharlarga, diqqatga sazovor joylarga, manzillarga uzluksiz ravishda tashkil etiladi.
7. Eksklyuziv turlar- bunday turlar hujjatlarda (tur paketda) ko’rsatilgan turistik majburiy xizmatlardan tashqari qushimcha xizmatlarni ko’rsatish bulib umumiy turmahsulot qiymatiga kirmaydi va ko’rsatilgan qo’shimcha xizmatlar uchun aloxida to’lanadi.
8. Mavsumiy turistik turlar- bunday turlar turistik mavsum davrida dam olish kunlarida tashkil etiladi, masalan yoz oylarida dengizda daryolarda chumilish havzalarida tashkil etiladi. Qish oylarida qorli tog’lar va o’rmonlarda chang’ida uchish uchun tashkil etiladi.
9. Maxsus turlar- bunday turlar ―Buyuk Ipak Yo’li‖ bo’yicha joyylashgan mamlakatlar, shaharlarga tashkil etiladi. Bu turlarning alohida dasturi bo’lib, ov qilish, dam olish, tog’larga chiqish ,cho’lda kezish, o’rmonlarda sayr qilish kabi maqsadlar uchun tashkil etiladi.
10. Mavzuli turlar- alohida mamlakatlar, buyuk ,tarixiy shaxslar,davlat arboblari, sarkardalar,olimu-fuzolarga bag’ishlanadi.
11. Piyoda tur: ko’p turistlar tog’ga, cho’lga chiqishi qiyin bo’lgan joylarga transportsiz piyoda chiqishni yoqtiradigan turistlarga tashkil etiladi.
12. Suv yo’nalishlari bo’yicha turlar: bunday turlar dengiz va daryolarga yaqin bo’lgan shaxar axolisi uchun tashkil etiladi.
13.Temir yo’l yo’nalishi bo’yicha turlar: davlatlar va shaxarlar o’rtasida poyezd orqali bo’ladigan sayohat kiradi, bunday turlar temir yo’l yo’nalishi bo’yicha bo’lganligi tufayli arzon va qulay hisoblanadi.
14. To’g’ri yo’nalish bo’yicha turlar: bunday turlar shunday tashkil etiladiki, boshqa manzillar va joylarga borib shaxarlarni ko’rgandan so’ng o’z manziliga qaytib kelish sharti bilan tashkil etiladi.
15. Tashkillashtirilgan tur: bu turlar maxsus tashkillashtirilgan bo’lib turistlar birnecha manzillar, joylarni ko’rishlari mumkin, bu joylar bir-biriga o’xshamasligi kerak.
16. Tashkillashtirilmagan tur; bunday turlar faqatgina malakatlar va shaxarlar aniqlanib turistlar o’zlaricha bu mamlakatlarga boradilar.
17. Charter turlar: bunday turlar qisqa vaqt muddatda jahonning ma’lum bir mamlakatiga yoki bir Nechta shaxarlarga tashkil etiladi.
18. Rekrasion tur-bu salomatlikni qayta tiklash bo’yicha maxsus tur bo’lib,
ma’lum bir kasallikni davolash uchun toza havoda, tabiat qo’ynida, tog’ o’rmonda
davolanish uchun tashkil etiladi.
19. Sport bo’yicha turlarni tashkil etishda turistik firma va korxonalar
sport yo’nalishlari bo’yicha bo’lgan sport xillari mavjudligi va axolini qaysi sport turlari bo’yicha ehtiyojlarini aniqlash bilan boshlanadi. Jaxonda sport turlari bo’yicha xilma-xil bo’lgan o’yinlar, qaysi mamlakatda o’tadigan musobaqalarni aniqlash va tayyorgarlik ko’rish ishlari bo’yicha rejalar tuzishlari kerak.
20. Tijorat bo’yicha turlarni tashkil etish: turistik firma va korxonalar eng avvalo, talab katta bo’lgan turistik tovarlar tarkibiga nimalar kirishini qanday har xil tovarlar bo’lishini bilishini oldindan rejalashtirishlari kerak. Turistik tovarlar deganda iste’mol uchun ketadigan tovarlar, sovg’alar va boshqa xil mahsulotlar, turistlar uchun zarur bo’lgan bevosita yoki bilvosita ko’rsatiladigan xizmatlarga aytiladi.
21. Diniy va iloxiy joylarni ziyorat etish bo’yicha turlarni tashkil etish. Diniy turizm hozirgi zamon turizm sanoatining tarkibiy qismlaridan biridir. Diniy tarixiy va madaniy yodgorliklar muqaddas joylar, maqbaralar, masjidlar, diniy-ruhiy markazlar turistik obektlar xamma vaqt talabga ega bo’lib, xudud va shaxar axolisini qatnaydigan joylari xisoblanadi. Mamlakatimizda 100 foiz yodgorliklar davlat muxofazasiga olingan. O’zbekistondagi dniy va muqaddas joylar Bevosita O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nazorati ostida tamirlanmoqda va ularga boriladigan yo’laklar obodonlashtirilmoqda. Mustaqillik yillarda diniy va muqaddas joylarga keladiganlar, turistlarning soni 5 martaga oshdi.
22. “Arxitektura” turlari- Har bir davlat, millat shahar miqyosida turistlarga ko’rsatiladigan tarixiy-arxitektura inshootlariga bo’lgan sayohat o’ziga xos milliy xarakterga ega bo’ladi va ko’pchilik turistlarni qiziqtiradi. Ayrim davlatlarda shahar arxitekturasi tur mahsulot sifatida sotiladi.
23. “Alpinizm” turlari-sport turizmining tog’da o’tkaziladigan turi bo’lib, turistlar tog’ cho’qqilariga chiqish va qiyinchiliklarni yengish kabi zavqli yo’nalishlarda harakatlanishlarini bildiradi.
24. “O’smirlar uchun turlar”- bolalar turizmi bo’lib, hozir ko’pchilik rivojlantgan davlatlarda yosh bolalar bilimi va tafakkuri asosiy o’rinni egallaydi.
25. “Davolanish uchun turlar” – maxsus yo’nalish hisoblanib, turistlar o’z kasalliklarini davolash maqsadida yer osti issiq suvlariga, maxsus joylarga, shaharlarga va mutaxassislarga borishadi.
26. Dam olish uchun turlar - dam olish va bayram kunlari yoki ishdan ta’til olgan kunlar maxsus yo’nalishlarda shahardan tashqariga tashkil etiladi. Rivojlangan davlatlarda dam olish turizmi ta’til vaqtida turistlarning boshqa joylarga va davlatlarga borib dam olib kelish jarayonini ham nazarda tutadi.
27. Dengiz bo’ylab turlar- turistik yo’nalishlarning dengiz bo’ylab bir nechashaharlar, davlatlarni,turistlarni kemada sayohat qilishdir. Dengiz bo’ylab turlarda yo’nalishlar har xil bo’lishi mumkin: to’g’ri, aylanma va boshqa yo’nalishlar.
28. Ishlash bo’yicha turlar- har bir kishi turistik xizmatlarni oldindan sotib olgan holda boshqa davlatga borib, o’z ishini bajarib keladi.
29. Ilmiy turlar- olimlarning birgalikda konferensiya, festival, seminar va boshqa yig’ilishlarni o’tkazish amaliy tadbirlaridir. Boshqa davlatlarda ilmiy izlanish maqsadida guruhlar tuzilib, ular maxsus ilmiy ishlarni bajarishga mo’ljallangan bo’lib, bir necha davlatlar chegarasidan o’tiladi.
30. Kosmik turlar- turistlarni raketalar yordamida boshqa sayyoralarga olib borish va u yerda tomosha, ilmiy va dam olish jarayonlaridir. Yer orbitasi atrofida aylanib, dam oldirib, tomosha qildirib va qayta yerga tushirish ham kosmik turlar deyiladi.
31. “Nastalgiya” turlari- oldingi hayotini qo’msash natijasida boshqa joylarga sayohat qilishga aytiladi. Oxirgi yillarda jahon bo’ylab, davlatlar o’rtasida yangi tur yo’nalishlar paydo bo’lmoqda bunday yo’nalishlar sayyohlarning asosiy maqsadi o’z ota-bobolari yashagan joylarni borib ko’rish va qayta ko’rish, ular qanday va qancha yashaganligini va qanday tarixiy ishlar qilganligini bilish maqsadida maxsus turlar tashkil etiladi va bu turlar ―o’tmishini qo’msash‖ yoki o’tmishga qiziqish‖ maqsadida amalga oshiriladi.
32. Ov uchun turlar-maxsus tur bo’lib, qonun bo’yicha ruxsat berilgan joylarda hayvonlarni ov qilish yo’nalishlarini tashkil qilinib, ularga ruxsat olib berish, joylashtirish,ovqatlantirish va kerakli asbob-uskunalar bilan ta’minlash xizmatlarni sotish jarayoni amalga oshiriladi.
33. Oilaviy turlar- rivojlangan davlatlarda turistlar o’z oilalari bilan dam olish yoki sayohat qilish maqsadida tur mahsulotlarni sotib olishadi va bu yo’nalishlar ta’til vaqtida bolalar o’qimaydigan vaqtlada ko’p tashkil qilinadi.
36. Tog’larga chiqish bo’yicha turlar-tog’lar bo’ylab ot-ulovda, piyoda yurish va har xil tog’ o’yinlaridan foydalanish, tog’ bag’rida toza havoda dam olish, tog’ hayvonlarini ov qilish kabi xizmatlarni tur mahsulot sifatida sotish amalga oshiriladi.
Milliy turistlar-Butunjahon Turistik Tashkilotining yangi tavsiyasiga ko’ra milliy turistlarga davlat ichida sayohat qilgan turistlarga va boshqa davlatlarga ketgan turistlar qismini ham qo’shib hisoblash tavsiya etilgan.
Mahalli turistlar-davlat miqyosida bir joydan ikkinchi joyga ziyorat qiluvchi turistlarga aytilib, turistik firma va tashkilotlar jo’natgan va ular qabul qilganlar soni bilan o’lchanadi. Ayrim holatlarda mahalliy turistlarni sayohatchilar ham deb aytiladi. Chunki ular qisqa vaqt ichida faqat bir shahar ichida muzeylar,tarixiy joylarga, dam olish joylariga sayohat qilishadi. Tur yo’nalishlari dasturi -tur yo’nalishlar bo’yicha alohida yoziladigan asosiy hujjat.Turistlarning ko’radigan joylari,transport turidan,mehmonxonalardan foydalanish tartiblari yoziladi. Tur mahsulot va turistik maxsulot o’rtasida ancha farq bor. Turistik mahsulot tushunchasi kengroq ma’noga ega. Turistik mahsulot tarkibiga qo’shimcha ko’rsatiladigan xizmatlar va iqtisodiyotni boshqa tarmoqlarida ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlari xam kiradi. O’zbekiston territoriyasi bo’ylab quydagi turlar sotiladi.
Turizming industriyasining rivojlanish yo’llari- davlat miqyosuda turizmning o’sishini ifodalaydi va kompleks o’sish yo’llarini turizmning turlari bilan ifodalovchi yaxlit bir kompleksni bildiradi. Turizm industriyasining rivojlanish konsepsiyasi-ma’lum davrga rivojlangan dasturiy maqsad bo’lib, bajarish uchun tuziladi. Bu hujjat ilmiy izlanishlar uchun asosan tuzilib, o’z davri, zaxiralari, bajaruvchilari va erishadigan natijalari aniq bo’ladi. Davlat miqyosida tuzilgan konSepsiya tizimini dunyo bozoriga olib chiqishini asosiy maqsad qilib oladi.
Turizm industriyasining rivojlanish modeli- turizmning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi yo’lining hozir markazlashgan, monetoring va bozor rivojlanishi model lari. Har bir davlat o’z modelini tuzadi. Respublikamizda turizm sohasida bozor munosabatlariga asoslangan modeli tuzilyapti. Turizm industriyasining rivojlanishi asosida talab va taklif, raqobat, qiymat, qonunlari yotadi.