Mavzuning dolzarbligi. XX asrning buyuk yozuvchilaridan biri Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon Adabiyot nadur

I-BOB.Cho’lpon adabiy ijodi va tanqidiy asarlarining mohiyati.
1.1.Cho’lpon-adabiyot jon kuyari sifatida
Cho‘lpon asarlari mustabid sovet tuzumi davrida o‘zbek adabiyoti bo‘stonidan yo‘lib tashlangani uchun uning ijodini o‘rganish va asarlarini nashr etish ishlarining boshlanganiga ko‘p bo‘lganicha yo‘q. Shunga qaramay, Cho‘lpon hozirning o‘zidayoq xalqimizning eng buyuk va sevimli yozuvchilari qatoridan mustahkam o‘rin egalladi. Ayni paytda, Cho‘lponning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan bir qator ilmiy hamda ilmiy-ommabop kitob va risolalar maydonga keldi. Biz bu kitob va risolalar bilan tanishar ekanmiz, Cho‘lponning XX-asrda o‘zbek adabiy tilini shakllantirish va rivojlantirishga katta hissa qo‘shgani, o‘zbek adabiyotini yangi, zamonaviy adabiy janrlar bilan boyitgani, zamonaviy tarjima maktabiga asos solgani, shuningdek, milliy teatrimizning asoschilaridan biri bo‘lganiga amin bo‘lamiz.
Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lponning tug‘ilgan sanasi shu paytgacha ilmiy adabiyotlarda 1897-yil deb kelingan edi. Adabiyotshunoslar shu sanani Cho‘lponning tug‘ilgan yili sifatida tanlaganlarida 1937-yilda bo‘lib o‘tgan tergov materiallariga asoslangan edilar. Ammo boshqa mo‘tabar yozma va og‘zaki manbalar uning 1898-yilda tug‘ilganini tasdiqlaydi. Shuning uchun ham bundan keyin shu sanani Cho‘lponning tug‘ilgan yili, deb belgilashimiz to‘g‘ri bo‘ladi.
Cho‘lpon Andijonning Qatorterak mahallasida gazlama savdosi bilan shug‘ullanuvchi Sulaymonqul Muhammadyunus oilasida tug‘ildi. Otasi o‘z davrining ilg‘or kishilaridan bo‘lib, Rasvo taxallusi bilan hajviy she’rlar ham yozgan. Ayniqsa, uning qo‘shni o‘lkalarda nashr etilgan gazetalarga obuna bo‘lganligi, o‘g‘lining zamonaviy bilimlardan xabardor bo‘lishini istaganligi Cho‘l-ponning shaxs sifatida shakllanishida muhim omillardan bo‘ldi.
Cho‘lpon madrasa tahsilini ko‘rgach, 1912-1914-yillarda rus-tuzem maktabida o‘qidi. Shu vaqtda «Tarjimon» gazetasi va «Oyna» jurnaliga xabar va she’rlar yo‘llab turdi. 1914-yilda «Sadoyi Turkiston» gazetasida Cho‘lponning «Turkistonli qardoshlarimizga» she’rining e’lon qilinishi esa o‘z mavzusiga ega, o‘zbek xalqining taqdiri ustida kuyinayotgan shoirning dunyoga kelganidan darak berdi.
Cho‘lponning shu yili Toshkentga vaqtincha ko‘chib kelib, «Sadoyi Turkiston» gazetasining muharriri Ubaydulla Xo‘jayev va shu gazetaning mutasaddilaridan biri, Toshkent jadidlarining sardori Munavvar qori Abdurashidxonov bilan uchrashuvi uning keyingi taqdiriga katta ta’sir ko‘rsatdi. Shu yili Cho‘lpon «Sadoyi Turkiston» gazetasida, yuqorida tilga olingan she’ridan tashqari, «Qurboni Jaholat» va «Do‘xtur Muhammadyor» hikoyalarini hamda «Yozg‘uvchilarimizga», «Adabiyot nadur» maqolalarini e’lon qildi. Ya’ni u ayni paytda ham shoir, ham nosir (yozuvchi), ham adabiyotshunos sifatida maydonga chiqdi. Holbuki, u bu vaqtda endigina 16 yoshga kirgan yigitcha bo‘lib, Munavvar qori unga bejiz Cho‘lpon -Tong yulduzi, degan taxallus bermagan ekan.
Cho‘lpon Andijonga qaytgach, ham «Sadoyi Turkiston», ham «Sadoyi Farg‘ona» gazetalarining muxbiri sifatida faoliyat olib bordi. So‘nggi yillarda topilgan ma’lumotlarga ko‘ra, u o‘z oldiga o‘zbek xalqini madaniy qoloqlikdan olib chiqish vazifasini qo‘ygan shoirgina emas, balki andijonlik taraqqiyparvarlarning chor hokimiyatidan xalos bo‘lish maqsadi bilan tuzilgan yashirin tashkilotning ham a’zosi bo‘lgan. Shunday shoirning 1917-yil Fevral inqilobini katta umidlar bilan qarshi olishi, 1917-yil oktabrida Qo‘qonda tuzilgan Turkiston muxtoriyat hukumatini esa butun vujudi bilan olqishlashi tabiiy edi. Cho‘lpon Muxtoriyatning e’lon qilinishida ishtirok etibgina qolmay, uning «Ozod turk bayrami» degan madhiyasini ham yozdi.
Cho‘lpon Muxtoriyatning kuychisi edi. Shuning uchun ham 1918-yilda, Muxtoriyat tugatilgandan keyin, Farg‘ona vodiysining qonga botirilganini ko‘rgan shoir bolshevizmga qarshi nafrat bilan to‘la she’r va ocherklar yozdi. Cho‘lponning «Buzilgan o‘lkaga» singari xalqni mustamlakachi Sovet davlatiga qarshi kurashga da’vat etuvchi she’rlari uning grajdanlik (ruqarolik) jasoratini tasdiqlovchi tarix hujjatlaridir.
Odatda, Sovet davlatining qatag‘on siyosati to‘g‘risida so‘z borganda 30-50-yillarda ro‘y bergan dahshatli voqealargina ko‘z oldimizga keladi. Ammo bolsheviklar o‘zlarining xunrezlik siyosatlarini 1918-yil boshlarida Muxtoriyatning tugatilishi bilanoq boshlab yuborganlar. Shu yili Muxtoriyat rahbarlarining bir qismi qamoqqa olinishdan qochib, xorijga ketgan, qolganlari esa ta’qib ostida yashagan. 1921-yili bolshevizmga qarshi kurashish maqsadida tuzilgan «Milliy ittihod» yashirin tashkiloti (1918-1926)ning rahbarlari ilk bor qamoqqa olindilar.
O‘lka bo‘ylab ta’qib va tazyiq avj oldi. 1926-1927-yillarda yana «milliy ittihodchilar» qamoqqa olinib, ta’qib etildi. 1929-1930-yillarda esa yuzlab ziyolilar, sud va prokuratura xodimlari aksilinqilobchi va millatchi unsurlar sifatida qamoqqa olindilar. Cho‘lpon singari taraqqiyparvar kishilar Davlat Siyosiy Boshqarmasi-mash’um GPUning «hushyor ko‘zlari» ostida yashashga majbur bo‘ldilar.
Cho‘lpon shunday sharoitda teatr, ma’rifat va madaniyat jabhalarida faoliyat ko‘rsatib, xalqning ko‘zlarini ma’rifat nurlari bilan yuvishga urindi. U Maorif komissarligi qoshidagi O‘lka bilim hay’atiga rais, «Buxoro axbori» gazetasiga muharrir, «Turon» teatriga direktor yoki ,Ishtirokiyun» «Qizil bayroq» va tur-kiston» gazetalarida tahrir hay’ati a’zosi va adabiy xodim (1920- 1923-yillar) bo‘lib ishlaydimi, uning diqqat markazida xalq va mamlakat manfaati bilan bog‘liq masalalar turdi. Cho‘lponning 1922-yilda nashr etilgan «Uyg‘onish» va «Buloqlar», shuningdek, 1926-yilda e’lon qilingan «Tong sirlari» she riy to‘plamlari uning o‘z e’tiqodida qat’iy turgan, o‘z vatanining mustaqil bo‘lishini astoydil istagan shoir ekanligini yana bir bor namoyish etdi.
Cho‘lponning adabiy ijodi uch muhim tarmoqdan: she’riyat, nasr va dramaturgiyadan iborat. U avvalambor shoirdir. Ammo shu bilan birga, «Vayronalar orasidan», «Oydin kechalarda», «Qor qo‘ynida lola», «Novvoy qiz» singari ocherk va hikoyalari, «Kecha va kunduz» romani Cho‘lponning mohir yozuvchi bo‘lganidan dalolat beradi.
Jadid adabiyotining muhim xususiyatlaridan biri shundaki, uning namoyandalari bevosita xalq ommasi bilan muloqotda bo‘lish, unga o‘z g‘oyalarini yuqtirish, uni o‘z ortidan ergashtirish maqsadida teatr san’atidan unumli foydalanganlar. Cho‘lpon ham ustozlari izidan borib, ijodining dastlabki davridayoq dramaturgiyaga murojaat etgan, hatto ,,Turon» teatrida direktor, Moskvadagi o‘zbek drama studiyasida esa adabiy emakdosh bo‘lib xizmat qilgan. U Moskva teatrlari repertuarlarini puxta o‘rgangan va drama nazariyasi bilan yaqindan tanishgan. Cho‘lpon o‘sha kezlarda studiyachilar uchun rus va Yevropa dramaturglarining qator asarlarini tarjima qilish bilan birga, «Yorqinoy» (ilk nusxasi 1920-yilda yozilgan), «Qorovuluyqusi», «Yana uylanaman», «Uzunquloq bobo» singari pyesalarini ham yozgan. Keyinchalik uning «Mushtumzo‘r», «O‘rtoq Qarshiboyev», «Hujum» (V.Yan bilan hamkorlikda) pyesalari maydonga keldi va Cho‘lpon Hamza va Fitrat bilan birga peshqadam dramaturg sifatida shuhrat qozondi.
Cho‘lpon badiiy ijodning bu uch muhim «tarmog‘»idan tashqari, publitsistika, adabiyotshunoslik, san’atshunoslik va badiiy tarjima «sohalarida ham samarali ijod qildi.Uning, ayniqsa, tarjimon sifatida olib borgan faoliyati o‘zbek adabiyotining ravnaqiga, yangi adabiy janr va shakllar bilan boyishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. U. Shekspirning «Hamlet», A.S. Pushkinning «Boris Godunov» va «Dubrovskiy», N.V. Gogolning «Tergovchi», L. Andreyevning «Osilgan yetti kishining hikoyasi», M. Gorkiyning «Yegor Bulichev va boshqalar», «Ona» va boshqa ko‘plab asarlarning Cho‘lpon tomonidan qilingan tarjimasi badiiy madaniyatimiz xazinasiga qo‘shilgan ulkan boylik bo‘libgina qolmay, zamonaviy o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va boyishiga ham bebaho hissa bo‘lib qo‘shildi.
Siyosiy idoralarning doimiy ta’qibi va tazyiqi, bolshevik tanqidchilarning esa zaharli «qamchi»si ostida yashagan Cho‘lpon umrining so‘nggi yillarida siyosatdan uzoqda turishga qanchalik harakat qilmasin, 1937-yilning vahshiy to‘lqini uni ham o‘z qa’riga tortdi. Endigina 40 yoshga to‘lgan Cho‘lpon 1938-yil 4-oktabrda Toshkentda otib tashlandi.