Mavzy №1. Falsafa: uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi ro’li Reja: Falsafa atamasining kelib chiqishi

IY. XX-XXI asr arab faylasuflari ijodida olam va odam muammosi.
 
To’rtinchi masala XX-XXI 
asrlrda Sharq faylasuflari ta’limotlarini organish asosida yondashiladi. Bilish muammosi so'fizmning eng muhim 
tomonini tashkil etadi. Mo'tadil so'fizm ta'limotiga ko'ra gnostik(orif)ning asosiy vazifasi oliy maqsadga erishish – 
haqiqatni bilishdan iborat. Bu maqsadga o'zini o'zi takomillashtirish va o'zini o'zi bilish yo'li bilan erishiladi. O'z 
mohiyatini bilish jarayonida inson o'zida ilohiy unsurlar mavjudligini, Allohni bilishning birdan-bir to'g'ri usuli 
o'zini o'zi bilish, ya'ni o'zlikni anglash ekaninini tushuna boshlaydi. Biroq bilishning bu darajasiga yetish uchun 
odam o'zini butunlay o'z o'zligini anglashga baxshida etishi lozim. U so'fiycha turmush tarzini tanlashi, shuningdek 
haqiqat sari yo'l tutgan kishilarga qo'yiladigan ayrim boshqa talablarni bajarishi darkor. Mo'tadil so'fizm vakillari 
qatoriga Xorisi Muhosibiy, Abulqosim Kushayriy, Abu Homid G'azzoliy va boshqalar kiradi. Ular so'fiy shariat 
chizig'idan chetga chiqmasligi, uning barcha so'zlari va ishlari Qur'oni karim aqidalari va Muhammad payg'ambar 
hadislariga muvofiq bo'lishi lozim, deb hisoblaydilar. «Vahdati vujud» (borliqning birligi) nuqtai nazarida 
turuvchiso'fiylar so'fizmning ashaddiy tarafdorlari hisoblanadi. Ular Haqiqat (Alloh) va tabiatni bir deb qaraydilar. 
Tabiat ilohiy emansipatsiya oqibatidir. Inson bu emansipatsiya zanjirida oxirgi bo'g'inni egallaydi. U nafaqat 
Haqiqat (Alloh)ni bilish darajasiga yetadi, balki o'zi ham Haqiqat – «Alloh»ga aylanadi. So'fiylikning bu tariqati 
vakillari yashirin, sirli narsalarni bilishni afzal ko'rib, shariat aqidalari va me'yorlarini tan olmaganlar. So'fizm 
Allohni tabiat bilan uzviy deb qaraydi. Uni insonni qurshagan tashqi dunyoda, mavjud har bir narsa bilan 
tenglashtiradi va ularda Allohning siymosi, mohiyatini ko'rib, tabiat, atrof muhit sari, uning sirlarini ochish tomon, 
bu yashirin hodisalarning har birida ilohiy haqiqat belgisi, mohiyatini topish va bilish maqsadida muayyan qadam 
tashlaydi. So'fizmdagi Allohni bilishda bilish usullari va vositalari 
sifatida vahiy va ilhom amal qiladi. Bu yerda sezgilar va aql bilish vositalari sifatida ishlamaydi. Borliqning birligi 
tarafdorlari sanalgan so'fiylarda panteistik an'analar ustunlik qiluvchi ta'limotlarda Allohni bilish nazariyasi bilan bir 
qatorda dunyoni bilish nazariyasi ham mavjud bo'lib, unda bilish ob'ekti sifatida moddiy dunyoning o'zi, bilish 
vositalari va usullari sifatida esa – sezgilar, aql, kuzatish, taqqoslash, so'zning tor ma'nosidagi tajriba amal qiladi. 
Garchi ular bilishning turli shakllarini tan olsalar-da, mohiyatlar mohiyati (Alloh)ni bilish darajasi to'g'risida so'z 
yuritilgan hollarda bilish shakllarining ahamiyatini cheklaydilar. Allohni bilishga faqat Uning karami va nuri 
yordamida muvaffaq bo'linadi. Mutlaq haqiqatning tagiga yetish yo'lidan boruvchi odam (orif) o'z oldiga haqiqatni 
bilish vazifasini qo'ygan faol individga aylanadi va uzoq izlanishlar, turli mistik bosqichlar, maqomlardan o'tish va 
o'zlikni anglash natijasida o'zida mutlaq haqiqat (Alloh)ni topadi va yetuk insonga aylanadi. So'fizm ta'limotiga 
ko'ra, haqiqatning tagiga yetish uchun odam o'z ichki dunyosi, qalbini har xil dunyoviy qusurlardan forig' etishi 
lozim. Bunga erishish uchun u bir qancha ma'naviy bosqichlar yoki so'fiylar ta'biri bilanaytganda maqomlardan 
o'tishi darkor. Bilish va ma'naviy sayohat yo'lida odamga uning tafakkuri yo'l ko'rsatadi. Ko'rsatilgan bosqichlarning 
har biridan o'tish natijasida odam axloqiy va ma'naviy jihatdan takomillashadi va haqiqatni bilishga yaqinlashadi. 
Abu Homid G'azzoliy so'fizmni panteizmdan tozalashga harakat qildi va u bunga muvaffaq bo'ldi. G'azzoliy fikriga 
ko'ra, «har qanday ma'naviy poklanishlardan qat'i nazar, inson hech qachon Xudoga aylana olmaydi». Bu bilan u 
so'fizm va panteizm o'rtasida o'ziga xos «xitoy devori»ni o'rnatdi. So'fizm vakili Ibn Arabiy falsafasi Yevropa 
falsafiy an'anasiga yaqin bo'lgan tilda yaratilgan filosofema. Uni ayni holda ratsionalistik filosofema deb nomlash 
mumkin (u birlik, ko'plik, sabab, oqibat, birinchi asos, jism, makon, vaqt kabi kategoriyalar va atamalardan 
foydalanadi); tilini badiiy til deb belgilash mumkin bo'lgan, biroq nafaqat estetika jabhasini, balki ontologiya va 
naturfalsafaning ratsionalistik tili bilan bir borliqni tavsiflovchi filosofema (uning kategoriyalari – muhabbat, 
intilish, ehtiros, muhtojlik, go'zallik va sh.k.); nihoyat, «mistik» tilda yaratilgan filosofema (kategoriyalari: zavq, 
hol, fano, baqo, jon, ro'yo va h.k.). Har bir filosofema, Ibn Arabiyda bilishning alohida usuliga tayanadi. Shu sababli 
yechimlarning har biri bo'yicha tegishli bilish usulining qisqacha tavsifini keltirish o'rinli bo'ladi deb o'ylaymiz. 1. 
Bilishning birinchi usuli – oqilona-mantiqiy bilish. Uningvositasi – aql, amalga oshirish usuli – sillogizmlar yoki 
dalillar orqalichiqarilgan xulosalar tarzidagi mantiqiy mulohazalar. Ko'rib urganimizdek, Ibn Arabiy Aristotel` 

---

mantiqi bilan tanish: u to'g'ri sillogizmni tuzish uchun zarur shartlarni tavsiflaydi1, mantiqan to'g'rimulohaza yuritish 
uchun dalillar va xulosalar zanjiri izchil bo'lishi, biron-bir bo'g'inda uzilmasligi lozimligini ko'rsatadi va 
o'ziisbotlashning mantiqiy metodlarini ko'p karra qo'llaydi. Ibn Arabiy fikriga ko'ra, oqilona bilim inson tanasini 
boshqaruvchi inson joniga kerak: u jonning dunyo haqidagi bilimi muqarrar unsuridir Oqilona bilim (ilm)ning 
qimmati Ibn Arabiyda shubha uyg'otmaydi: «Narsani bilish, hech shubhasiz, uni bilmaslikdan ma'qulroqdir»3. 
Sillogizmlar orqali oqilona bilish bizga dunyo haqida to'g'ri bilim beradi:u, masalan, rangli oyna orqali o'tgan 
yorug'lik oyna rangini kasb etsa-da, o'z holicha rangsiz ekanligini, Quyosh ko'zga kichkina bo'lib ko'rinsa-da, aslida 
Yerdan bir necha marta kattaligini aniqlash imkonini beradi. To'g'ri sillogizm tuzib, dunyoning borlig'i zamirida 
sabab yotishini aniqlaymiz4. Bilishning oqilona-mantiqiy metodidan faylasuf bizni qiziqtiruvchi muammoni yechish 
uchun foydalanadi, biroq uning uchunmantiqiy mulohazalar zanjirida mutlaqo boqiy ilohiy mohiyat tushunchasi 
«boshlang'ich nuqta», dunyoda bo'lib turgan o'tkinchi nomukammal mohiyat kategoriyasi esa – «pirovard nuqta» 
hisoblanadi yoki aksincha. Xudodan dunyoga yoki dunyodan Xudoga bunday mantiqiy harakat qilish natijasida 
muammoning ratsionalistik yechimi topilishi lozim: dunyoga nisbatan transtsendent ilohiy mohiyat ayni vaqtda unga 
ichdan xos bo'lishi, uning borlig'i substantsional asosini tashkil etishi darkor. Bu biz yo dunyoni tavsiflovchi muhim 
kategoriyalarni transtsendent ilohiy mohiyat tushunchasidan chiqarishimiz, yo dunyoda mavjud o'tkinchi 
mohiyatkategoriyasini asos qilib olib, transtsendent ilohiy mohiyat borlig'ini keltirib chiqarishimiz lozimligini 
anglatadi. Shunday qilib, muammoning yechimi oqilona-mantiqiy metodlar yordamida topilishi mumkin.2. 
Bilishning ikkinchi usuli – muammoni mushohada yuritish yo'li bilan yechish: (yechimdan shartlar sari). 
Mushohada yuritishni bilish usuli sifatida o'rganar ekanmiz, dunyo va ilohiy mohiyatning uzviy birligi va ayni 
vaqtda ilohiy mohiyatning transtsendentligi uning uchun muqarrar holdir, deb aytishimiz mumkin. Shuni ta'kidlash 
lozimki, bu birlik ayniylik emas: boshqacha aytganda, bu dunyo va ilohiy mohiyatning farqlangan birligidir. Har 
qanday narsa va hodisada mushohada yuritish seziluvchi va idrok etiluvchi tashqi – zohir jihatlarni va sezgilarga 
ham, aqlga ham yashirin. ichki (botin) ma'noni aniqlash imkonini beradi. Bu yashirin ma'no borliqning birinchi 
asosi, ilohiy mohiyatning dunyoga ichdan xosligining negizi va ayni vaqtda mushohada ob'ekti hisoblanadi. 
Yashirin ma'noni anglash - narsalarda, dunyoda Xudoni bevosita ko'rish demakdir. Mushohada yuritish jarayonida 
bilish sub'ekti o'zining bilish ob'ektidan ontologik mustaqilligini saqlagan holda u bilan birikadi,uni butun vujudi 
bilan anglab yetadi. Bunga bilish sub'ekti bo'lgan insonda ham «yashirin ma'no» mavjudligi imkoniyat yaratadi. U 
yagona va uzviy bo'lgani uchun bilish ob'ekti bilan «ichki mohiyat» jihatidan birikish imkoniyati yuzaga keladi, 
«tashqi mohiyat»da esa sub'ekt va ob'ektning alohidaligi saqlanib qoladi1. Mushohada yuritish yo'li bilan olingan 
bilim ratsionalistik tildan farq qiluvchi alohida tilda bayon etiladi. Mushohada yuritish, mohiyat e'tibori bilan, 
butundan qism sari harakatdan iborat bo'lgani uchun bu tilni badiiy til deb atash mumkin. Bu tilda yozilgan matnda 
qismning mazmunini anglab yetish uchun (har qanday badiiy asarda bo'lganidek) avval butunning mazmunini 
anglab yetish lozim. Vaholanki, fan tilida yozilgan matnda qismlarni tushunmasdan butunni tushunish mumkin 
emas. Ibn Arabiy filosofemasi «badiiy» tilda yozilgan bo'lib, mushohada yuritishga asoslanadi va u estetik 
filosofema deb ataladi.. 3. Bilishning uchinchi usuli – muammoni mistik yo'l bilan yechishdir. (shartlar va yechim 
ayniydir). Bu yerda bilish oqilona-mantiqiy va mushohada yuritish yo'li bilan bilishdan mutlaqo boshqacha 
shartlardan kelib chiqadi. Bu bilish sub'ekti va ob'ektining ayniylik shartidir. Bilish sub'ekti bu ayniylikka erishgach, 
o'zining sub'ektlik mohiyatini yo'qotadi; sub'ekt va ob'ekt o'rtasidagi tafovut yo'qoladi, biluvchi bilinuvchiga 
aylanadi, biluvchi ham, bilinuvchi ham yo'qolib, faqat yagona universal qoladi. Bu holat «fano» holati, sub'ektiv 
o'zlikning «halok bo'lish», yo'qolish holatdeb ataladi. Mistikbilish jarayonini tavsiflar ekan, Ibn Arabiy girdob (xiro) 
obrazidan foydalanadi. «Xiro» so'zi «sarosimalik» degan ma'noni ham anglatadi. Bu o'ziga xos sarosimalik, hamma 
narsada Allohni ko'ruvchi,Yagonani ko'plikda, ko'plikni Yagonada, «aniqni yashirin, yashirinni aniq, shuningdek 
boshqa ziddiyatli narsalarni» ko'ruvchi so'fiyning sarosimaligidir. «Biroq bu yo'qotgan yoki tushunmaydigan 
odamning sarosimaligi emas»2. Bu sarosimalik mistik bilish yo'liga endigina kirayotgan odamni qamrab oladi; 
so'ngra, mistik bilish jarayonida sarosimaga tushgan odam, Ibn Arabiy tavsifiga ko'ra, «qutb atrofida aylana harakat 
qiladi va undan uzoqlashmaydi»3. Bu qutb – Xudo: girdob obrazining ma'nosi shundan iboratki, bu girdob 
harakatining boshi yo'q, aniqrog'i, qayd etilgan aniq bir boshlanish joyi mavjud emas: istalgan nuqtadan, dunyoning 
har qanday narsasidan boshlash mumkin, biroq oxiri bor, bu - qutb, borliq girdobining markazi: bilish doiralari 
muqarrar tarzda yagona Xudoga olib keladi. Girdob butun borliqni o'z komiga tortadi. Uning ichida, markazda turib 
biz yo'limiz mo'ljaldan farq qilmasligini, yo'lni qaerda boshlagan bo'lsak, o'sha yerda – Xudoda tugatganimizni 
ko'ramiz1. Demak, Ibn Arabiy ijodida ilohiy mohiyatning dunyoga nisbatan transtsendentligi va immanentligi 
muammosi yechimining uch varianti mujassam.. Birinchi yo'l qismdan butun sari harakat, mantiqiy mulohaza 
yuritishdan boshlanuvchi yo'l. Bunda ilohiy mohiyat yoki dunyo «qism» deb,muammoning izlanayotgan yechimi 
esa – «butun» deb olinishi mumkin. Ikkinchi yo'l butundan qism sari harakatdan iborat: biz yechim mavjudligini 
faraz qildik, u qanday bilishi lozimligini («butun»ni) ko'rsatdik va so'ng uni tahlil qildik, transtsendent-immanent 
muammo yechilgan sharoitda ilohiy mohiyat va dunyo qanday bo'lishi lozimligini ko'rishga harakat qildik. Nihoyat, 
yechimning uchinchi yo'li qismlar va butunning ayniyligini, mutlaqo va barcha yo'nalishlarda ayniylikni: 
qismlarning bir-biri bilan, ularning har biri va ikkalasining butun bilan ayniyligini qayd etadi. Birinchi holda 
transtsendentlik va immanentlik muammosining yechimi topilmadi, ikkinchi holda u o'z yechimini topish uchun 
dualizmni qabul qilishni talab etdi, uchinchi holda esa u yechilmaydi, balki o'z asosini yo'qotadi. Bahouddin 
Naqshband asos solgan so'fiylik ta'limotining nazariy asoslaridan birini Xudo, dunyo va insonning o'zaro nisbati 
muammosi tashkil etadi. Bu bosh muammo talqinida so'fiylarni ikki yo'nalish – teistik va panteistik yo'nalishlarga 
ajratish mumkin. Alloh hamma narsaning yaratuvchisi deb e'tirof etilgan, insondan tashqarida turgan,dunyo uzra 

---

yuksalgan va bilish mumkin emas deb e'lon qilingan bo'lsa, so'fiylar ta'limoti monoteizm shakl-shamoyilini kasb 
etgan, 
dunyo 
va 
Xudo 
tushunchalari 
tenglashtirilgan 
taqdirda 
bunday 
ta'limot 
panteistik 
deb 
hisoblangan2.Bahouddin Naqshband hayotning mazmunini Haqiqat (Alloh)ga erishishga intilishda ko'rgan va 
Haqiqat (Alloh)ga erishish tashqi narsalar haqidagi bilim – shariatga asoslanadi va ichki narsalar haqidagi bilim – 
tariqat jarayonida yuz beradi, deb hisoblagan. U shariat Qur'oni karim va hadislarni bilishdan kelib chiquvchi diniy 
qonun-qoidalar to'plami ekanligidan kelib chiqqan. Tariqat odam Haqiqatga erishish uchun qaysi bosqichlardan 
o'tishi, Allohni anglash va u bilan birikish uchun qandayto'siqlarni yengishi lozimligini belgilaydi. Bunda bilish 
jarayonida shariatdan tariqatga o'tish darhol yuz bermaydi. Faqat shariatnio'zlashtirish va uning talablarini bajarish 
orqali Haqiqat yo'lidan jadalroq va samaraliroq borish mumkin.Odam bilishning har bir bosqichi (mistik yo'l 
manzillari)dan oldinma-ketin o'tib o'z maqsadiga yaqinlashadi. So'fizm nazariyasi va amaliyoti ongning tashqidan 
ichkiga, ochiqdan yashiringa sayohatini nazarda tutadi. Bahouddin Naqshband tariqat ezoterik (yashirin, mistik) fan, 
u hammaga ochiq emas, uni faqat o'zini Haqiqatga baxshida etgan odamlar anglab yetishi mumkin, deb hisoblagan. 
So'fizmda mistik bilish zamirida «O'zini bilgan odam o'z Allohini biladi» degan tamoyil yotadi. O'zini o'zi bilish 
orqali Allohni bilish maqsadga erishishning eng qisqa yo'lidir. Bahouddin Naqshband yaratgan ta'limotning asosida 
«Dil ba yor-u, dast ba kor», ya'ni «Ko'ngil yorda, qo'l –ishda», degan shior yotadi