Maxmud qoshg’ariyning,,devoni lug’ati turk” asari haqida

II. Asosiy qism.
,,Devoni lug’ati turk” asarining o’rganilish tarixidan.
BMT o’zining maxsus qarori bilan 2008 – yilni Maxmud Qoshg’ariy yili deb e’lon qildi. Maxmud Qoshg’ariy 11- asrning 2 yarmidayoq tillarnin o’rganishga birinchi bo’lib qiyosiy tarixiy usulni qo’llagan qomusiy olimdir. Olim yaratgan Devoni lug’atit turk asari faqat lug’at emas Maxmud Qoshg’ariy Rumdan Mochungacha ya’ni shimoliy Xitoydan Qoradengizgacha bo’lgan xududdan istiqomat qilgan va xozirgi kunda turkey xalqlarning shakllanishiga asos bo’lgan 71 ta turkey qabila va urug’lar tillarda qo’llangan 8 mingga yaqin so’zni fonetik leksik, simatik, gramatik xususiyatlarini xatto yozuvi va imlosini tarixiy qiyosiy taxrir qilish bilan birga bu qabila va urug’larning etnogenizi va ular istiqomat qilayotgan uyda shahar va tumanlarning tarixi mahalliy urf odatlari hamda koinot sirlari haqida ma’lumot yozib qoldirdi. Ayni paytda qabila va urug’lar joylashgan hududlarning geografiyasi hayvonot va o’simlik dunyosi haqida ma’lumot berib hududning haritasini tuzib chiqqan. Bu harita ma’lumotlarning aniqligini xozirgi zamon olimlari V.I.Belyayev X.Xasanovlar arxeologik qazilmalarda etnograflar tasdiqlashini ko’rsatib o’tadilar. Devoni lug’at turkda xalq og’zaki ijodiga oid 300 dan ortiq she’riy parchalar, 291 ta maqol, va matallar keltiriladi. Bu xol O’rta Osiyoda 11 asrgacha ham yozma va og’zaki ijod bo’lganini isbotlaydi. Ammo ijtimoiy – siyosiy axvol ayniqsa arablarning kirib kelishi va islom dinini joriy qilinishi ko’p qo’l yozmalarning yo’qolishiga sabab bo’lgan.

Devonu lug’at turkning Mahmud Qoshg’ariyning o’z qo’li bilan yozilgan nusxasida 1266 – yili Muhammad ibn abu baker Ibn Fotih as Soviy ad Damashxiy tomonidan ko’chirilgan nusxasi Georbakr shahrida olim ali Amiriy sotib olgan. Devoni lug’atit turk asari arab tilidan birinchi marta turk tiliga tarjima qilingan bo’lsa keyinroq uni to’liq tarjimasi O’zbekiston fanlar akademiyasi til va adabiyot instituti arabshunos olim S.Mutalliyev tomonidan amalga oshirilgan. Maxmud Qoshg’ariy Rumdan Mochungacha ya’ni shimoliy Xitoydan Qoradengizgacha bo’lgan xududdan istiqomat qilgan va xozirgi kunda turkey xalqlarning shakllanishiga asos bo’lgan 71 ta turkey qabila va urug’lar tillarda qo’llangan 8 mingga yaqin so’zni fonetik leksik, simatik, gramatik xususiyatlarini xatto yozuvi va imlosini tarixiy qiyosiy taxrir qilish bilan birga bu qabila va urug’larning etnogenizi va ular istiqomat qilayotgan uyda shahar va tumanlarning tarixi mahalliy urf odatlari hamda koinot sirlari haqida ma’lumot yozib qoldirdi. Ayni paytda qabila va urug’lar joylashgan hududlarning geografiyasi hayvonot va o’simlik dunyosi haqida ma’lumot berib hududning haritasini tuzib chiqqan. Bu harita ma’lumotlarning aniqligini xozirgi zamon olimlari V.I.Belyayev X.Xasanovlar arxeologik qazilmalarda etnograflar tasdiqlashini ko’rsatib o’tadilar. Devoni lug’at turkda xalq og’zaki ijodiga oid 300 dan ortiq she’riy parchalar, 291 ta maqol, va matallar keltiriladi. Tarjima 1960 – 1963 yillari 3 jildda nashr etilgan. Devoni lug’ati turkning to’liq tarjimasi boshqa tillarda ham amalga oshirildi: asar uyg’ur tiliga 1980 – 1984, ingliz tiliga 1983 – 1986, fors tilida 1996 – 2005, qozoq tilida 1997 – 1998, rus tiliga 2005 va ozaybarjon tiliga 2006 yil tarjima qilindi. Avvalo Devoni lug’atit turkning turli tillarga bo’lgan tarjimasidagi muhim muammo turkey so’zlarning 11 – asrda shakllana boshlagan adabiy til Qoshg’ariy ta’kidlagan xoqoniyatni shaklida bo’lishi sharfligi masalasidir. Devoni lug’ati turkda qo’llangan turkiycha so’zlarning miqdori ham turlicha beriladi. O’zbek nashrida – 9222 K.Brokkelman ishida 7993 Besim Atalay nashrida 6727 ta, ruscha nashrida ham 6727 ta so’z miqdorlari bir xil emas.