Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

7.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar hissiy emotsional iroda
sferasining tavsifi
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bola tarbiyalanayotgan ijtimoiy 
sharoit uning shaxs sifatlari shakllanishida muhim ahamiyat kasb 
etadi. Kattalar va tengdoshlari bilan muloqotda, ijtimoiy tajriba ja­
rayonida bola shaxsi rivojlanadi. Atrofdagi ijtimoiy muhit bola ijo­
biy munosabatlar tizimidagi o‘rnini aniqlashga imkon beradi. Bu 
o‘rinda eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolani o‘z holatiga, shaxsiga 
munosabati katta ahamiyat kasb etadi. Kar bolalarning emotsional 
doirasi rivojlanishiga ma’lum noxush omillar salbiy ta’sir ko'rsatadi.
111

---

So'zlashuv muloqotining buzilishi kar bolani atrofdagilardan uzoq- 
lashtiradi, ijtimoiy tajribani egallashda qiyinchiliklarni tug'diradi. 
Nutqning rivojlanishida orqada qolish bolani o'zini, boshqalarni 
emotsional holatini tushunishga to'sqinlik qiladi, o'zaro munosa- 
batlar shakllanishini sekinlashtiradi. Badiiy adabiyotlar bilan kech 
tanish kar bolaning emotsional dunyoqarashini chegaralaydi, badiiy 
asar qahramonlari va o'zgalar ruhiy holatini tushunishga to'sqinlik 
qiladi. Mahalliy va chet el olimlari tadqiqotlarida eshitishida nuq­
soni bo'lgan bolalar emotsional rivojlanishining o'ziga xos muam- 
molari o'rganilgan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar hayotining 
birinchi kunlaridanoq atrofdagilar bilan to'liqsiz emotsional va 
nutqiy muloqot mavjudligi sababli ularning jamiyatga moslashuvi, 
ijtimoiylashuvida qiyinchilik tug'diradi. Xususan, V.Petshak kar 
bolaning emotsional rivojlanish holatini tadqiq etgan. Unda qu­
yidagi o'zaro bog'liq muammolar o'rganilgan: I muammo — ijti­
moiy sharoit — ota-onalar eshitish qobiliyatining saqlanish dara- 
jasiga ko'ra maktabgacha va maktab yoshidagi kar bolalarning 
emotsional rivojlanish va munosabatlarini aniqlash. II muammo — 
kar o'quvchilarning boshqa odam emotsional holatini tushunishi. 
Boshqalar ruhiy holatini tushunish darajasi bolaning emotsional 
holatini belgilaydi. O'zganing emotsional holatini tushunish uning 
yuz mimikasi, ovoz reaksiyalar, nutqiy intonatsiyalar, imo-ishora- 
larni idrok etishga olib keladi. Kar bolada o'zga odamga simpati- 
yani rivojlantirish darajasiga ko'ra, emoisional holatini tushunishi 
malakasi yuzaga keladi. Simpatiya — yoqtirish, boshqa odamning 
emotsional holatini tushunish va uning hayotiy sharoitiga kirishda 
asosiy omildir. Nutq rivojlanishining o'ziga xosligi ma’lum emotsio­
nal holatni ifodalovchi so'zlarni egallashga to'sqinlik qiladi. Yaqin 
qarindoshlari bilan emotsional-ijtimoiy muloqotda kar bolalarda 
muloqotga kirishuvchi odamlar imo-ishorasi, mimikasiga diqqat 
bilan qarash shakllanadi. Asta-sekin ular boshqa odamlar bilan m i­
mik, imo-ishorali muloqotining tabiiy vositalarini egallaydilar. Bu 
atrofdagilar bilan so'zli muloqotni imo-ishoralar bilan to'ldiradi. 
V.Petshak eksperimental psixologik tadqiqotlarda kar bolalarning 
kattalar bilan muloqoti xarakterini o'rganadi. Kar o'quvchilar 
emotsional holatining kambag'alligi ularning kattalar bilan emot-
112

---

sional va nutqiy muloqoti xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Xususan, kar 
onalarning kar bolalarida turli tipdagi emotsional holatlar, intellek- 
tual emotsiyalari sog‘lom bolalar darajasida bo'ladi. Sog‘lom ota- 
onalarning kar bolalarida turli hayotiy sharoitlarda kam miqdordagi 
emotsiya kuzatilgan. Bu eshituvchi ota-onalarni kar farzandlarida 
emotsional muloqotni shakllantira olmagani bilan belgilandi. Eshi­
tuvchi onadan farqli kar ona o‘z farzandi bilan emotsional muloqot­
ni o‘rnata oladi. Shu sababli kar ota-onalar uyida tarbiyalanuvchi 
bola internatda tarbiyalanuvchi bolaga nisbatan emotsiyalari, his- 
tuyg‘ulari soglom bolalar his-tuyg‘ulariga teng keladi. Kar bolalar 
emotsional rivojlanishida bolaning yaqin qarindoshlari, ota-onasi 
bilan munosabatida