Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

ularning oiladan ajralganligi ham
muhim omil 
sanaladi. Maktabgacha davrda motivatsion ahamiyatga ega bo‘lgan 
emotsiya, his-tuyg‘u turi insonning atrofdagi predmet, hodisalarga 
munosabatidir. His-tuyg‘uning shakllanishi murakkab va o‘ziga xos 
yo‘l sanaladi. Maktabgacha davrda his-tuyg‘ular sujetli-rolli o‘yinlar 
faoliyatida shakllanadi. D.B.Elkonin odamlar o‘rtasidagi munosa- 
batlarni shakllanishida sujetli-rolli o‘yinning roli kattaligini alohida 
ta ’kidlaydi. Inson munosabati asosini tashkil etuvchi normalar bo­
laning ma’naviy va ijtimoiy tuyg'ulari manbayi sanaladi. Emotsiya
* 
va tuyg‘u bevosita o‘yin cheklanishlariga bo‘ysunishda ishtirok etadi, 
bunda bola o‘yin qoidalariga muvofiq o‘z tuyg‘ularini boshqarishga 
o‘rganadi. Bola o‘z tuyg‘ularini jilmayish, kulish, mimika, imo- 
ishora, intonatsiya, harakatlar vositasida namoyon etishni o‘rganadi. 
Tuyg‘ular tilini o‘rganib, ular anglangan holda, o‘z emotsiyalarini 
bayon qiladi.
Kichik yoshdagi kar bolalarda o‘yin va nutqiy faoliyatning 
chegaralanganligi sababli ular o‘rtoqlarini tushunmaydilar. L e­
kin o‘zaro muhabbatni, tushunishni kutadilar, uydan ajralgan- 
lari uchun ulardan himoya, qayg‘urishni kutadilar. Bog‘chaga 
kelgan kunlarida bolalar o‘rtog‘iga yordamga kelmaydilar, bir- 
biriga muhabbat, mehr bilan qaramaydilar. Yil boshida kichik 
guruhdagi bolalarda uyda tarbiyalanish asosida shakllangan ego- 
istik yo‘nalish kuzatiladi (yangi yaxshi o‘yinchoqni tortib olish, 
o'yinchog‘ini o‘rtog‘iga bermaslik). 0 ‘rta va yuqori guruhlarda 
1 
o'rtoqlik va axloqiy tuyg‘ularning rivojlanishida ijobiy ta ’sirlar
113

---

ko‘rinadi. Sujetli-rolli o'yin, bayram, tug'ilgan kunlar o'tkazish 
ijobiy emotsional tuyg'uni shakllantirishga sabab bo‘ladi. Bu 
o‘rtog‘ini qayg'urishlarini tushunishi, uning emotsiyalari, qiyin- 
chiliklari ijobiy ta ’sir ko'rsatadi.
Maktabgacha yoshdagi eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar 
shaxslararo munosabatini shakllantirishda, emotsiya va tuyg‘ularni 
rivojlantirishda boshqa odamlarning emotsiyalarini tushunish muhim 
rol o‘ynaydi. V. Petshak kar maktabgacha va maktab yoshidagi bola­
larning boshqalar emotsiyasini tushunish xususiyatlarini o'rgangan. 
Tadqiqot jarayonida ma’lum emotsional holatlarda, xursandchilik, 
g‘am-anduh, qo'rquv, nafrat, befarqlik, hayrat emotsiyalari tasvir- 
langan edi. Tasvirlarni uch xil variantda tasniflash mumkin:
• shartli-sxematik;
• realistik;
• hayotiy sharoit (sujetli rasm).
Tekshiriluvchining vazifasi yuz tuzilishiga ko'ra insonning emot­
sional holatini anglash va uni imo-ishora nutqi bilan bayon etishni 
ko'zda tutishi. Emotsional holatni tushunish kar va sog'lom bolalar 
uchun qiyinchilik tug'diradi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar 
orasida faqat ba’zilari tasvirlash sxematik va hayotiy variantni to'g'ri 
angladilar. Rasm personajlarining imo-ishorasi holatini to'g'ri tu- 
shunganlar. Ba’zan eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar emotsional 
holatga mimik va imo-ishorali tasnif berganlar. So'zli bayon ba’zan 
amalga oshirilgan.
Shunday qilib, tashqi ko'rinishlar (mimika, imo-ishora) kar bola­
larning emotsiyalarni tushunishida muhim ahamiyatga egadir. Eshi­
tishida nuqsoni bo'lgan bolalarning ruhiy rivojlanishida emotsional 
doira rivojlanishi davom etadi. V.Petshak tadqiqotlari natijalariga 
ko'ra, IV sinf o'quvchilari xursandchilik, shodlik, g'am, hayrat, 
qo'rquv, nafrat tuyg'ulari ifodalangan personajlarning emotsional 
holatini qisman tushunganlar. Bu bilimlarni bolalar asta-sekin, 
o'rta va yuqori sinflardagi ta ’lim davomida egallaydilar. Analogik 
bilimni eshituvchi bolalar kichik yosh davrida egallaydilar.
Emotsiyalarni kech anglash bir qator noxush oqibatlarga sabab 
bo'lishi mumkin. Xususan, adabiy qahramonlarni, ularning faoli- 
yatlari, qiliqlari, oqibat va sababini tushunish eshitishida nuqsoni
114

---

bo‘lgan bolaning shaxs sifatlari shakllanishi va ijtimoiy-emotsional 
sferasi tarkib topishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.