Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

Shaxsning ruhiy rivojlanishida biologik va ijtimoiy omillarning 
o‘rni. 
Ilmiy manbalarda inson shaxsi ikkita omil ta’sirida rivojlani­
shi ko‘rsatib o‘tiIadi. Ulardan birinchisi biologik omillarning ta’siri 
bo‘lsa, ikkinchisi, odam tug‘ilib o‘sadigan tashqi ijtimoiy muhitning 
ta’siridir. Bu o‘rinda odamga uzoq muddat davomida sistemali be-
140

---

riladigan ijtimoiy ta’lim-tarbiyaning ta’sirini ham alohida ko‘rsatib 
o‘tish lozim.
Bola organizmi o‘sib, kamolga yetib boradi. Organizmning ayrim 
a’zolari o‘sadi va rivojlanib boradi. Shu a’zolarning sifati o‘zgaradi. 
Nerv sistemasi taraqqiy etib, chiniqib boradi. Masalan, bola bir 
yoshga tolguncha bosh miyasining ogirligi ikki marta oshadi. 
To‘rt-besh yoshlarga yetganda bosh miya ogirligi uch marta osha­
di. Miyaning o‘sishi yigirma yoshgacha, ba’zan undan keyin ham 
davom etadi. Bola shartsiz reflekslar bilan tugiladi, ammo hayoti- 
ning birinchi oyidayoq shartli reflekslar asosida tashqi ta’sirlar tu- 
fayli shartli reflekslar ham vujudga kela boshlaydi. Bola bir yoshga 
to‘lib, ikkinchi yoshga qadam qo‘yganda, bosh miya po'stlogining 
faqat odamga xos bo‘lgan yuksak funksiyasi tarkib topadi. I.P. Pavlov 
bu funksiyani «ikkinchi signal sistemasi» deb atagan edi. I.P. Pav- 
lovning taiim otiga ko‘ra ikkinchi signal sistemasining mexanizm- 
lari — tafakkur hamda og‘zaki va yozma nutqning nerv-fiziologik 
negizi hisoblanadi.
Bolaning rivojlanib va takomillashib borayotgan nerv sistemasi, 
jum ladan, bosh miyasi taraqqiy etayotgan odam psixikasining mod- 
diy substrati (asosi)dir. Ammo organizm o‘sishining o‘zi hali odam 
shaxsini, undagi psixik hayot mazmuni va formalarini belgilab ber- 
maydi. Bola tayyor bilim va mahorat, tasavvur va qobiliyat, tayyor 
havas va xarakter bilan tug‘ilmaydi. Organizmning o‘sishiga bog‘liq 
boigan psixik hayot imkoniyatlari haqiqatan yuzaga chiqishi uchun 
bola fiziologik jihatdan o‘sibgina qolmay, ijtimoiy muhitda, odam ­
lar orasida yashashi va kamolga yetishi kerak.
Organizm o‘sishi bilan, jum ladan, nerv sistemasi o‘sishi bilan 
psixik hayot mazmuni va formalarining rivojlanishi uchun im- 
koniyat vujudga keladi, xolos. Bu imkoniyat esa odamning ijtimoiy 
muhitda yashashi va rivojlanishi jarayonida amalga oshadi. Odam 
nafaqat biologik zot sifatida, balki avvalambor ijtimoiy zot sifatida 
kamolga yetadi. Zero har bir odam ning ongi faqat muayyan ijtimoiy 
muhitda kamol topadi. Bola tug‘ilgan paytidanoq muayyan ijtimoiy 
hayot sharoitida tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar sharoitida, ijti­
moiy ong formalari qaror topgan bir sharoitda boiadi, bola mehnat 
sharoitining ta ’sirida va atrofdagi kishilar bilan aloqada boiadi.
141

---

G o‘dak va kichik yoshdagi bolaning o'zi mehnat jarayonida 
ishtirok etmaydi, albatta. Ammo u mehnat sharoitida yashaydi va 
o‘sadi. Bolaning atrofini ijtimoiy ishlab chiqarish mahsuli bo‘lgan 
narsalar o‘rab turadi, u kattalarning mehnat samaralaridan foyda- 
lanadi, katta yoshdagi kishilar bola uchun mehnat qiladilar, so‘ngra 
bola voyaga yetib, o‘zi ham mehnatning biron turiga kirishadi, 
mehnatga biron munosabatda bo‘ladi.
Xuddi shuningdek, bola tug‘ilgan kuniyoq tilga kirmaydi. Ammo 
boshqa kishilar bolaning oldida unga murojaat qilib