Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013
Normal va nuqsonli rivojlanishning umumiy va o‘ziga xos
Download 6.98 Mb. Pdf ko'rish
|
Maxsus psixologiya. Mo\'minova L.R.
|
8.1. Normal va nuqsonli rivojlanishning umumiy va o‘ziga xos
qonuniyatlari Rivojlanish — falsafiy kategoriya sifatida. Prezidentimiz I.A. Ka rimov: «Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi er- kin shaxsning shakllanishiga olib keladi. 0 ‘zining qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsad- ga ega bo‘lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo‘lamiz» deb ta’kidlagan edilar. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim 138 to‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da bu- gungi kunda shaxs tarbiyasiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Bolalar maktab yoshiga yetgach, shaxs shakllanishining yangi mazmuni boshlanadi. Kichik maktab yoshi, o‘smirlik yoshi va kat ta maktab yoshi davrlarida shaxs shakllanishining yuqori bosqichi namoyon bo‘ladi. Inson shaxsini o‘rganish masalasi bilan falsafa, psixologiya, pedagogika kabi fanlar shug‘ullanadi. Hozirgi davrda inson muammosi aniq va ijtimoiy-gumanitar fanlarning umumiy tadqiqot obyektiga aylanib bormoqda. Shunga qaramasdan, bir tomondan, insonni o'rganishda differensiatsiya hodisasi yuz ber- moqda, ikkinchi tomondan, inson taraqqiyotining sintetik tavsifi bo‘yicha integratsiya holati ko‘zga tashlanmoqda. Bir qator fan larning tadqiqot obyekti bo‘lib turgan insonni bir butun, yaxlit tarzda tasavvur etish uchun uni biosotsial va sotsiobiologik jihatdan o‘rganish maqsadga muvofiq, Ma’lumki, inson hayoti va faoliyati ning operatsional (o‘qish, operatsiya, harakat, malaka) mexanizmi uning ontogenezida funksional mexanizmga o‘sib o‘tadi, binobarin, unda komillik belgisi shakllanadi, natijada u kamolot cho'qqisining muayyan darajasiga erishadi. Inson — jamiyat — tabiat — turm ush munosabatlarini tekshir- gan rus olimlari S.L. Rubinshteyn, L.S. Vigotskiy, A.N.Leontev, B.G.Ananev odam va ular o‘rtasida har xil turdagi va ko‘rinishdagi strukturaviy, funksional, fazoviy va makoniy aloqalar tizimi mav- judligini ta’kidlab o‘tganlar. Birinchidan, inson u yoki bu alo qalar tizimiga binoan biologik mahsul — Homo Sapins sifatida o‘rganiladi. Ikkinchidan, tarixiy jarayonning ham obyekti, ham subyekti tariqasida tadqiq etiladi. Uchinchidan, taraqqiyotning genetik dasturiga asoslanuvchi, muayyan koiam da o'zgaruvchan alohida xususiyatlarga ega (individ) jonzot tarzida ilmiy jihatdan o‘rganiladi. Insonning jamiyat ishlab chiqarishining yetakchi tarki- bi, bilish, kommunikatsiya va boshqaruv subyekti, tarbiya predmeti sifatida tadqiq etilishi muhim ahamiyatga ega. Odamga individ sifatida tavsif berishda uning yosh jihatdan rivojlanish bosqichlari va individual-tipologik xususiyatlariga asos- lanadi. H ar bir rivojlanish davri o‘ziga xos xususiyatlarga ega boiib, ontogenetik evolutsiya bosqichlarida izchil ravishda namoyon boiadi 139 va takomillashuv jarayonida o‘z ifodasini topadi. Shaxsning indivi dual xususiyatiga konstitutsion (tana tuzilishi, bioximik individual- lik) holatlar, simmetriya va asimmetriya juft retseptorlari, effektor- larining funksiyalari kiradi. Bu xususiyatlar va xossalar birlamchi hisoblanib, hujayra va molekular tuzilishning barcha darajalarida ishtirok etadi. Ma’lumki, odam ongining yuksak belgilaridan biri uning o‘zini anglashidir. O'zini anglash shaxsning muhim belgisi hisoblanadi. Odam o‘z tevarak-atrofidagi olamni biluvchi va shu olamga ta’sir etuvchi subyektdir. Barcha idrok etiladigan, tasavvur qilinadigan narsalar uning uchun obyektdir. Ana shu nuqtayi nazardan olganda, odamning o‘zini anglashi subyektiv ravishda o‘zini «men» deb his qilishida ifodalanadi. Odam ijtimoiy zot bo‘lganligidan unga o‘zligini anglash qo biliyati xosdir. Faqat ijtimoiy hayotda, o‘zga kishilar bilan qila digan turlicha munosabatlarda odam ning o‘zini anglashi, o‘zini «men» deb bilishi vujudga keladi va taraqqiy etadi. Odam o‘zini alohida shaxs sifatida kim deb bilishi, o'zining o‘tmishi va kela- jagini anglashi, o'z huquq va burchlarini anglashi va, nihoyat o‘zining fazilat hamda kam chiliklarini anglashi o‘zini anglashiga kiradi. Insonning rivojlanishida, uning shaxs sifatida tarkib topishida biologik va ijtimoiy omillar muhim o‘rin tutadi. Inson shaxsi- ning tarkib topishiga ta’sir qiluvchi kuchli omil uning o‘zi orttir- gan tajribalarni ta’lim-tarbiya orqali bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo‘lib, u kishining individual hayoti davomida ma’lum konkret omillarning ta ’siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Shunday qilib, insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlari- ning tarkib topishida biologik hamda ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Download 6.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|