Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013
Ухтомский A.A. Танланган асарлар. — ТДУ. 220-бет
Download 6.98 Mb. Pdf ko'rish
|
Maxsus psixologiya. Mo\'minova L.R.
|
1 Ухтомский A.A. Танланган асарлар. — ТДУ. 220-бет.
223 Idrok ruhiy va asab tizimida o‘ta murakkab jarayon bo‘lib, uning maxsus markazi bosh miyada joylashgan. Shaxsning hayot tarzi, ish faoliyatining harakatiga qarab biror analizator dominant — yetakchi bo‘ladi. Ushbu shaxsda o‘sha idrok turi kuchli bo‘ladi. Ko‘pgina sog‘lom kishilarda ko‘ruv idroki yetakchidir. Ammo, ko'ruv o‘tkirligi jiddiy pasayganda (0,03—0,02 gacha va undan past) va total ko‘rlarda teri-mexanik, harakat analizatorlari yoki teri sezgi idroki yetakchi- lik qiladi. Ammo, kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘ruv o‘tkirligining eng past darajasida ham, ko‘rlar ko‘p hollarda ko‘ruv idrokidan faol foy- dalanadilar. Total ko'rlarda atrof-olamni idrok etish asosan eshituv analiza torlari yordamida amalga oshadi. Lekin, eshituv sezgisi va idroki tashqi olam va undan narsalar haqida bir tomonlama, ya’ni ularning fazodagi holati va fizikaviy mohiyati haqida juda tor tushuncha beradi. Insonning tashqi olamni sezishini — idrok etish jarayoni polisensor tarzda hamma mavjud sezgi analizatorlari va idrok turlari qatnashgan holda ke- chadi. Faqat, shunday holatda narsa va hodisalarni butunligicha, ongli — tushunib, umumlashgan holda, tanlab idrok etish yuz be radi. Masalan: ko'rlarda tashqi olamdagi narsalar va obyektlarni tanlab idrok etishning chegaranlanganligi, yo‘qligi, narsalarning go'zalligidan hissiy ta ’sirlanishning kamligi natijasida his-tuygbu va qiziqishlar doirasining torligi kelib chiqadi. Ko'rlarda predmet va obyektlarni keng va chuqur idrok etish teri va harakat analizatorlari yordamida amalga oshadi. Bu esa idrok etilayotgan narsalarning mohiyati, tarkibi, hamma xossalari haqida yetarli, keng ma’lumot olishga kamlik qiladi. Natijada, ko‘rlarda sensor tajriba kam boiib, predmet va hodisalarni ongli va butun ligicha idrok etish buziladi. Ko‘zi ojizlarda ko‘ruv idroki ko‘rish a’zolari nuqsonining dara- jasiga va narsalarning katta-kichikligi, uzoq-yaqinligi, xonaning yorug‘ligiga bog'liq, sog'lom inson atrofidagi narsalarni ikkala ko‘zi bilan ko‘rganda (binokulyar ko'ruv) obrazlar — idroki to‘liq bo‘ladi, ammo ko‘zi ojizlarda ko‘zning ko‘rish o‘tkirligi past yoki 224 bir ko‘zi umuman ko‘rmas]igi mumkin. Bunday holatda narsa va obyektlarning fazoda tom onlarini aniq ko'rish buziladi. Ko‘zi ojizlar narsalarni, rasmlarni tanishga qiynaladilar. Ko‘zi ojizlar rasmlarni, ayniqsa murakkab rasmlarni butunligicha idrok eta olmaganlari uchun, rasmdagi narsalar, personajlar o‘rtasidagi bog‘liqlik buziladi. Rasmning muhim qismini ko‘ra olmaganligi- dan tasvirning asosiy (asl) mazmuni haqida xato fikr paydo bo‘lishi mumkin. Rasmni butunligicha (fazodagi narsa va obyektlarni ham) idrok etish uchun uni uzoqdan, yaqindan, keyin har tomondan turib tomosha qilinadi. Shunday tomosha qilinganda narsa va obyektlar (rasmlar) haqida, ularning muhim qismlari yetarli darajada aniq idrok qilinadi. Ko'zi ojizlarda ko‘ruv o'tkirligining pastligi, ko\ruv doirasining torligi uchun ham bu jarayon qiyin kechadi. Natijada ularda harf va bo‘g‘inlarni, sonlarni, geometrik figuralarni idrok etish tezligi keskin kamayadi. Ayniqsa, ko‘r va ko‘zi ojizlar uchun fazoda harakat qilayotgan narsalarni (qush, samolyot va boshqalar) idrok etish ancha qiyin. Bu kamchiliklar ularning o‘qish, yozish malakalarini egallash lari ni qiyinlashtiradi. Ular ko‘pincha daftardagi chiziqni yaxshi ko‘rmaganliklari uchun qiyshiq yozadilar, harflarning elementlari tushib qoladi, ba- land-past yoziladi va hokazo nuqsonlarni ko‘plab uchratish mumkin. Narsalarning shaklini va hajmini idrok etish. Narsalarning asosiy belgisi — sensor mazmuni uning shaklidir. Shakl — narsa, uning m o hiyati va mazmuni haqida ko‘p ma’lumot beradi (Yer sharining ki- chik shakli — globusni eslang). Narsalarning katta-kichikligi, hajmini bir vaqtning o‘zida ko‘ra olish idrokning sifatiga ta’sir etadi. Ko‘zi ojiz bolalar va kattalar narsa va obyektlarni tekshirayotgan vaqtda uni hamma tomondan ko‘ra olmasliklari, ko‘z soqqasini predmetni tartib bilan — tizimli ko‘rib chiqishga xalaqit berishi, shuningdek, ko'zning tez charchab qolishi natijasida olingan axborot kam, noaniq bo‘lishi mumkin. Narsalarning shakli, hajmi, proporsiyasi haqidagi ma’lumotlar ham ko‘zi ojiz bolalarda aniq bo‘lmasdan qoladi. Rang va tuslarni idrok etish. Insonning diqqatini o‘ziga jalb qi- luvchi narsa bu rangdir. Rang yordamida narsalar haqidagi bilimla- rimiz boyiydi, mazmun kasb etadi. 225 Ayniqsa, rang insonda his-tuyg‘uni uyg‘otadi. Ko‘zi ojiz bola larda rangni idrok etish qiyinlashgan bo'ladi. Ayniqsa, ular qizil, ko‘k, yashil ranglarni qiyinchilik bilan idrok etadilar. Tuslarni idrok etish katta qiyinchilik tug‘diradi. Ko‘zi ojizlar aniq yaqqol chiziqlar bilan chizilmagan ko'rgazmali qurol, rasmlarni farqlashga qiynaladilar. Shuning uchun ham ko‘zi ojizlar uchun chiqariladigan ko‘rgazmali qurollar, chizma va rasm- lar murakkab ranglarda boim asdan, balki qora-qalin chiziqlar bi lan chizilgan aniq va yaqqol bo‘lishi shart. Download 6.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|