Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

Savol va topshiriqlar
1. Ko‘rlarda idrokning qanday xususiyatlari kuzatiladi?
2. Zaif ko'ruvchi shaxslarda idrok xususiyatlari qanday bo‘ladi?
3. Idrokni korreksiyalashning qanday imkoniyatlari mavjud?
Tayanch so‘zlar va tushunchalar
1. Illuziya 
— borliqning noto‘g‘ri idrok etilishidir.
2. 
Idrokning konstantligi 
— idrok sharoiti o‘zgarsada, idrok qili- 
nayotgan narsalarning nisbatan o‘zgarmasligi tushuniladi.
13.3. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning 
xotira xususiyatlari
Xotira, xotirot, esda saqlash, esga tushirish, unutish... bu so£zlar, 
jumlalar mohiyatining inson hayotida tutgan o‘rnini, ahamiyati- 
ni oddiy tilda, bir og‘iz so‘z bilan tushuntirib bo‘lmas, negaki, bu 
masalani, xotira deb atalmish — fenomenni oddiy tushuntirish bilan 
maqsadga erishib bo‘lmaydi. Bu muammo atrofida buyuk shaxslar 
necha bor qalam tebratganlar, tebratmoqdalar va yana uzoq vaqtlar 
qalam tebratishlari haqiqat. Qaysi bir alloma, «xotiradan ajralgan 
inson abadiy «chaqaloqdir» degan, qaysi bir donishmand esa xoti- 
rani «oppoq taxtaga» qiyoslagan, yana bir ruhiyat mutaxassisi esa, 
xotirani «ruhiyatning ustuni» deb ta’riflagan. Ko'rinib turibdiki, 
xotira oddiy, sodda, yuzaki, ikkinchi darajali ruhiy jarayon emas 
ekan. Shu bois, bu masalaga jiddiy yondashish talab etiladi. Xotira 
keng qamrovli muammolar, jarayonlar qatoriga kiritilar ekan, de- 
mak, uni o‘rganish, talqin etish va u haqda ma’lum mushohada 
qilishning o‘zi oson kechmaydi. Xotiraga turli tomonlardan yon- 
dashib o‘rganish maqsadga muvofiq deb bilamiz. Xotiraning tur- 
lari, jarayonlari mavjud. Shuni e’tirof etmoq joizki, xotira ham turli 
manbalarda turli ko'rinishlarda, shakllarda, xususiyatlarda bayon 
etiladi. Xotirani turlarga bo‘lish masalasini osonlashtirish maqsa- 
dida «nimani eslash, qanday eslash va qancha muddatga eslashga» 
ko‘ra xotirani turlarga bo‘lsak, o‘quvchida, o‘rganuvchida yaxlit va 
bir butun tushuncha paydo bo‘ladi, deb umid qilamiz.
Demak, xotira nim a eslanishiga ko'ra: harakat, hissiy, obrazli 
va so‘zli turlarga bo‘linadi. Qanday eslanishiga ko‘ra, xohlabmi,
228

---

tasodifanm i, demak irodaning aralashuviga ko‘ra ixtiyoriy va ix- 
tiyorsiz turlarga ajratiladi. M aterialning qancha muddatga es- 
lanishiga ko‘ra esa: qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ 
xotira turlariga bo‘linadi. Xotira haqida umumiy m a’lumotlarni 
berdik. Endi esa ko‘rish qobiliyati buzilgan bola va katta kishilarda 
xotira qanday kechadi, rivojlanadi? 0 ‘ziga xos tom onlari qanday? 
Kamchilik, yetishmovchiliklarni qay yo'sinda to ‘g‘rilash, korreksi- 
yalash mumkinligi haqida mulohaza yuritamiz. Ta’kidlanishicha, 
inson bilim larning 80% qismini ko‘rish a’zosi orqali olar ekan. 
Qolganlarini esa eshitish va boshqa sezgi a’zolarimiz orqali qabul 
qilar ekanmiz. Ko‘rlik muammosining naqadar jiddiyligi shun- 
dan ko‘rinib turadi. Xotira — eslash, esda olib qolish, unutish, 
bilish, qayta esga tushirish jarayonlari kishining ijtimoiy meh- 
nat faoliyatining asosini tashkil etadi. Maxsus psixologiya fanida 
qilingan va qilinayotgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ko‘rlarda 
xotira normal ko‘ruvchi shaxslar xotirasidan nafaqat hajmi jihati- 
dan, balki o‘ziga xos ko‘rinishlari, rivojlanish xususiyatlari bilan 
ham ajralib turar ekan. Ko'rish analizatorining zararlanishi shartli 
bog‘lanishlarning yuzaga kelishiga, differensirlashishiga xalaqit 
berar ekan. Buning uchun ko‘p hajmli mustahkamlash ishlari olib 
borish talab etiladi. Demak, ko‘rlik nuqsoni qo‘zg‘alish va tormoz- 
lanish deb nomlangan asab jarayonlarining mutanosibligini ham 
buzar ekan. Buning oqibatida, xotira tezligi pasayadi. Olib borilgan 
tadqiqotlar bu toifa bolalarning m ateriallarni eslab qolishlari kam 
samaradorligi bilan izohlanar ekan. Bu bolalar xotirasi nafaqat 
hajmi jihatidan, balki eslanayotgan m aterialni tushunib eslashlari 
ham buzilar ekan. M a’lumki tushunib eslash yoki mantiqiy eslash 
idrok jarayoni bilan uzviy bog‘liq. Demak, eslab qoluvchi shaxs 
materialni ko‘rmagach uni to lla, atroflicha idrok eta olmaydi. Bu 
yog'i esa barchaga m a’lum. To‘la idrok etilmagan narsa va hodisa- 
lar tushunib qabul qilinmagach, uzoq muddat eslab qolinmaydi. 
Buning oqibatida, «zanjir reaksiyasi» kabi bola tafakkurini tash­
kil etuvchi tahlil, tasnif, umumlashtirish, ... jarayonlar yuzaki, 
samarasiz amalga oshadi. Buning oqibatida esa yana yuqoridagi 
kamchilik fikrlash kamchiliklari yuz beradi. N orm al bolalarda 
m a’lumki, berilayotgan m ateriallarning bolalar tom onidan boshi
229

---

va oxiri yaxshi o‘zlashtiriladi. Ko'rish nuqsoni bor bolalarda bu 
holat boshqacha namoyon bo‘lar ekan. Ya’ni, bu bolalar berila- 
yotgan materiallarning boshlang'ich qismini yaxlit o'zlashtirib, 
tez charchashlari oqibatida oxirida berilayotgan materiallarni qi- 
yin yoki kam o‘zlashtirar ekanlar. Shu narsa diqqatga sazovorki, 
ko'r va zaif ko‘ruvchi bolalar xotira hajmida, eslab qolish tezligida, 
mexanik xotira va mantiqiy xotira jarayonlari bo‘yicha bir-biridan 
keskin farq qilar ekanlar.
Individual farqlar turli xil sabablar oqibati bo'Iishi mumkin. 
Bunga nuqson darajasi, yuz bergan vaqti, asab tizimi xususiyat­
lari, aqliy taraqqiyot darajasi, sezgilar, tajriba va boshqa sabablar 
kiradi. Bu kabi kamchiliklar bo‘lishiga qaramasdan ko‘r va zaif 
ko‘ruvchi bolalarda xotira jarayonlarining kechishi, taraqqiyo- 
ti normal ko‘ruvchi bolalar xotira qonuniyatlari bo'yicha amalga 
oshishi aniqlangan. Tadqiqotchilar ko‘r bolalar xotira jarayonlari­
ning sekin rivojlanishini, bu bolalardagi ko‘rgazma-harakat tajri- 
balarining kamligini, ularning tez charchashlari, hamda bu toifa 
bolalarni o‘qitish ishlarining yuqori darajada takomillashmagan- 
ligi bilan bog‘laydilar. Bu bolalarda xotira hajmining kamligi, 
sekin eslab qolish, tez esdan chiqarish holatlari bevosita ko‘rlik 
oqibati bo‘lmasdan, balki nuqson asosida bola ruhiyatida yuz be- 
radigan chetga chiqishlar natijasidir. Ko‘r bolalar xotira jarayon- 
larini o‘rganish asosan ular tasavvurini o'rganish orqali amalga 
oshirilgan. Qator tadqiqot natijalarining ko'rsatishicha, ko‘r va zaif 
ko‘ruvchi bolalar xotirasi ustida muntazam mashqlar olib boril- 
masa, ular xotirasi pasayib borishga moyil ekan. Hatto, 1—3 oylik 
vaqt oraliqlari ham salbiy ta ’sir etar ekan. Egallangan materiallarni 
tez esdan chiqarishga sabab bo‘luvchi omillardan yana biri bu tak- 
rorlashlarning yetarli emasligidan ham yuz berar ekan. Bu borada
F.N. Shemyakin tadqiqotlari e’tiborlidir.
M a’lumki, tasavvurlarning saqlanishi ko‘rish o‘tkirligiga ham 
bogiiq. Ko‘r va zaif ko‘ruvchilarni ko‘rgazma-harakat tarzda o‘qitish 
xotira jarayonlariga birmuncha ijobiy ta’sir etar ekan. Ko'rlar to- 
monidan narsalarni bilish normal bolalarga qaraganda birmuncha 
sekin, hamda to‘la bo‘lmaydi. Bu toifa bolalarga xos narsalardan 
yana bir tomoni, ular narsalarni o‘ziga xos xususiyatlar bilan bilib
230

---

olar ekanlar. Bu bolalar egallangan materiallarning bir qisminigina 
esga tushira olar ekanlar. Bu bolalar oliy asab tizimlarida tormozla- 
nish jarayonlarining ustunligi oqibatida ham, egallangan bilimlarini 
qayta esga tushirishda m a’lum qiyinchiliklar sezar ekanlar. Shu bois 
bo‘lsa kerak, bu toifa bolalarda reminissensiya (oldin unutilgan deb 
hisoblangan materiallarning keyin esga tushishi) normal ko‘ruvchi 
bolalardan ko‘proq uchraydi. Ko‘r bolalar xotirasining holati beri- 
layotgan materiallarning sifat va mazmuniga ham bog‘liqdir. Ko‘r 
va zaif ko‘ruvchi shaxslarda xotiraning barcha turlari (so‘z-mantiq 
obrazli, hissiy) va harakatni maxsus ta’lim-tarbiya orqali shakllan- 
tirish, rivojlantirish mumkin.
llgari idrok qilingan narsa va hodisalarni ongimizda qayta 
gavdalanishini tasavvur qilamiz. Xotira ilgari idrok qilingan, ammo 
hozir ko‘z o‘ngimizda mavjud bolm agan narsalarning obrazlarini 
ko‘z o'ngimizda maqsad qilib qo‘yamiz. Masalan: ertaklar, roman- 
lar, umuman biror asarni o‘qiyotganimizda undagi qahramonlar- 
ning ko‘z o‘ngimizda gavdalanishi xayoliy tasavvurdir.