Mazkurfanoliyta’limmuassalaribakalavriatta’limyo’nalishlariningbarchasidao’qitiladi

Korruptsiyaga qarshi kurashda xorijiy mamlakatlar tajribasi

Korruptsiyamuammosiso’ngiyillardaxalqaromiqyosdatransmilliyjinoyatsifatidaxalqarotashkilotlartomonidankengmuhokamaqilinayotganmavzuhisoblanadi. Hatto, ayrimsiyosatchilartomonidankorruptsiyagaglobalinqiroznikeltiribchiqaruvchiomilsifatidahamta’rifberiladi. Korruptsiyaningxalqaromunosabatlargata’sirinio’rgangantadqiqotchilaresa, rivojlangan “birinchidunyo” mamlakatlarikorruptsiyayordamidao’zlarigama’qulkelmaganhukumatlarniag’daribtashlashi, o’zlarigaxayrixohrejimo’rnatishi, amaldagihokimiyatgaoppozitsiyanimoddiyta’minlashimkoniyatigaegabo’ladideganxulosanibildirishgan.
Barchaxorijiymamlakatlaramaliyotidakorruptsiyaningoldiniolishdasamaralikriminologiktadqiqotlardanfoydalanishgaalohidae’tiborberiladi. Xususan, Skandinaviyadavlatlari - Daniya, Finlyandiya, Islandiya, NorvegiyavaShvetsiyaadliyavazirlaritomonidan1962 yildatashkiletilganKriminologiyabo’yichaSkandinaviyakengashibumamlakatlardajinoyatchilikkaqarshikurashsiyosatinishakllantirishdaishtiroketishadi. Kengashningasosiymaqsadlari – ishtirokchimamlakatlardakriminologiyatadqiqotlarnimuvofiqlashtirish, jinoyatchilikkaqarshikurashbo’yichahukumatlargatavsiyalarishlabchiqishhisoblanadi. Bumamlakatlardagijinoyat-huquqiydoktrinadaaxloqiykategoriyalarvaijtimoiyqadriyatlartizimialohidao’rintutadi. Kriminologiyabo’yichaSkandinaviyakengashi 15 taa’zodan – harbirdavlatdanuchtadanvakil, ikkitasitaniqlikriminologvabittaadliyavazirligivakilidaniborat . Skandinaviyamamlakatlariaholisihuquqiyongigaijtimoiytenglikg’oyasi, jamoatchilikvayuridikinstitutlargaishonch, shaxsdarajasidaharxilhodisalargabag’rikeng-lik, shuningdek, “jinoyat”, “jinoyatchi”, “jazo” va “javobgarlik” singarihuquqiykategoriyalarganisbatannamoyonbo’luvchiumumiyadolathissixoshisoblanadi . UmumanSkandinaviyamamlakatlariuchunjinoyatchilikningijtimoiyildizlariasosiykriminogendominantdeganqarashustunlikqiladi. Skandinaviyadavlatlaritajribasishuniko’rsatadikikorruptsiyagaqarshisamaralikurashnitashkilqilishuchunkriminologiktadqiqotlarniyanadarivojlantirish, bundahuquqyo’nalishidagioliyo’quvyurtlarivailmiymuassasalarkriminologiyasohasidagitad-qiqotlarnimuvofiqlash­tirishmaqsadgamuvofiqdir . Shuniaytishlozimki, TransperensiInterneyshnl (Transparency International) tashkilotitomonidan 2009 yildae’lonqilinganjahonmamlakatlariningkorruptsiyalashganligidarajasiniaksettiruvchireytingdaSkandinaviyamamlakatlaridabuko’rsatkichengpastdarajadaekanligiqaydetilgan. Ungako’ra, YangiZelandiya, Daniya, Singapur, Shvetsiya, Shveytsariya, Finlyandiyamamlakatlaribuboradaengpastko’rsatkichgaegabo’lgandavlatlarhisoblanadi. Korruptsiya, engavvalo, harqandaymamlakatdadavlatapparatiningxalqoldidagiminimalmajburiyatlarinibajarishdaojizliginianglata­di. BuAfrika, LotinAmerikasivaOsiyoningko’pginarivojlanayotgandavlatlarinihamqamrabolganvamazkurmamlakatlaruchunjiddiymuammolardanbirihisoblanadi. Bumamlakatlarningbarchasidakorruptsiyaxalqningqashshoqligi, mamlakatningqoloqligigasababbo’lmoqda. Xususan, GonkongdatashkiletilganKorruptsiyagaqarshikurashuvchimustaqilkomissiyamazkurfaoliyatdamuvaffaqiyatlivakeskinchoralarniamalgaoshiraoluvchiinstitutlarganamunabo’lishimumkin. Hokimiyatidoralarifaoliyatinisinch-kovlikbilan – rasmiyinstitutlar, alohidafuqarolartomonidanmonitoringqilibborish, shuningdek, aybdorlarnisudta’qibiGonkongdagikorruptsiyagaqarshikurashningasosisifatidaxizmatqiladi.
AQShdakorruptsiyagaqarshikurashgaqaratilganmaxsusqonunhujjatiqabulqilingan. “Foreign Corrupt Practices Act” debnomlanganmazkurqonunhujjatiAmerikakompaniyalarinishartnomalartuzishdaimtiyozlarvakafolatlarolishdaxorijiymansabdorshaxslargaporaberganlikuchunjavobgarliginibelgilaydi.
SingapurningsobiqboshvazirlaridanLiKuanYu (1959-1990) “Qachonkihokimiyatxalqishonchinioqlashuchunemas, shaxsiyboylikorttirishmaqsadidafaoliyatyuritaboshlasa, buaxloqmuammosihisoblanadi. Uzoqvaqtmavjudbo’lishiniistaganjamiyathalollikprintsipigaamalqilishilozim, aksholdajamiyatyashayolmaydi. «Korruptsiyanito’xtatibqolishningengosonusulimansabdorshaxslarningo’zbilganlarichaharakatqilishlariimkoniyatlarinikamaytirishda» deganedi . Shunita’kidlashjoizki, Singapurningkorruptsiyagaqarshisiyosatibumilliyqadriyatlargaamalqilishdanko’rako’proqzaruriyattufayliamalgaoshirildi. Singapurxorijiyinvestitsiyalarnimamlakatgajalbqilishuchunularninoto’g’rimaqsadlardafoydalanishimkoniyatiniyo’qqachiqardi. TransperensiInterneyshnl (Transparency International) tashkilotie’lonqilgan 2009 yilmamlakatlarningkorruptsiyalashganligidarajasiniaksettiruvchireytingdaSingapurkorruptsiyadarajasipastbo’lganuchinchi, Osiyomamlakatlariichidaesa, birinchio’rindaturishiqaydetildi. Mamlakatdasodiretilganayrimkorruptsiyahodisalariro’ybergandauningishtirokchilaritergovqilinib, aybdorlarsudlanibjazogatortilgan. Shunialohidaqaydetishkerakki, korruptsiyagaqarshikurashuzluksizdavometmoqda. Singapurdakorruptsiyagaqarshikurashgarahbarlikbevositasiyosiyrahbarlarvamansabdorshaxslarningo’zlaritomonidanamalgaoshiriladivabujamoatchiliktomonidanqo’llab-quvvatlanadi. KorruptsiyagaqarshikurashgaixtisoslashganorganKorruptsiyahodisalarinitergovqilishByurosihisoblanadi. Bumustaqilorgankorruptsiyabilanbog’liqishlarnitergovqiladivaSingapuriqtisodiyotiningdavlatvaxususiysektoridauningoldiniolishchora-tadbirlariniko’radi. Byuro 1952 yildatashkiletilgan, uningvakolatlari “Korruptsiyaningoldiniolishto’g’risida”giAktdabelgilabqo’yilgan. Uning rahbari direktor hisoblanadi va bevosita Bosh vazir oldida hisobdor sanaladi. Bu biror-bir vazirning uning faoliyatiga aralashishiga, tergovni to’xtatish va boshqacha ta’sir qilish mumkin emasligiga xizmat qiladi. Byuroga davlat xizmatida halollik va sotilmaslik printsipi amal qilishi, xususiy sektorda korruptsiya aralashmagan bitimlar tuzilishi uchun javobgarlik yuklatilgan. Shuningdek, uning vazifalari qatoriga davlat mansabdor shaxslarining o’z vazifalarini suiste’mol qilish holatlarini tekshirish va shunday holatlar aniqlanganda tegishli organlarga intizomiy javobgarlikka tortish haqida ma’lumotlar berish vazifalari ham kiradi. Byuro davlat organlarining korruptsiya-lashishi sabablarini, korruptsiyaga olib kelishi mumkin bo’lgan davlat xizmatining zaif tomonlarini ham o’rganadi. Singapurda (Moliya vazirligi) 1973 yil iyul oyidan boshlab maxsus korruptsiyaga qarshi kurash Dasturi amalga oshirila boshlangan. Dasturda qisman quyidagilar nazarda tutilgan edi: fuqarolar va tashkilotlar o’rtasidagi aloqalarni turli xil sansalorliklar va sudrashlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida takomillashtirish; yuqori turuvchi mansabdor shaxslarning quyi turuvchi mansabdor shaxslar ustidan nazoratni amalga oshirishda oshkoralikni ta’minlash; barqaror korruptsiyaviy bog’lanishlarning oldini olish maqsadida mansabdor shaxslar rotatsiyasini kiritish; to’satdan tekshirishlar o’tkazish; korruptsiyaga qarshi kurashda muhim hisoblangan ma’lumotlarning maxfiyligini ta’minlash; korruptsiyaga qarshi kurash choralari majmuini har 3-5 yilda qayta ko’rib chiqish.
O’tganasrning 90-yillaridayapontadqiqotchilarikorruptsiyaviyjinoyatchiliknikamaytirishda: hokimiyattuzilmalarifaoliyatito’g’risidama’lumotlarnioshkoralashtirish, mansabdorshaxslarninazoratqilishuchunmarkaziyvamahalliymiqyosdamustaqilombudsmaninstitutinijoriyetish, shuturdagijinoyatlargaqattiqjazotayin-lash (deputatlikkasaylanishdanmahrumqilish, umrbodyuqorilavozimgako’tarilishdanmahrumqilish, saylovguruhidagishungaaloqadorkishilarnijazolash), saylovkompaniyalarinimoliyalashnito’ladavlatmablag’larihisobidanamalgaoshirishnitaklifetganedilar. Yaponiyadakorruptsiyagaqarshikurashishbilanbirganoto’g’ri(tuhmatdan) poraolishhaqidaxabarberishham, poraoluvchilarganisbatanbelgilanganjazoga – uchyilmuddatgakatorgajazosiyokijarimajazosigatortilishimumkin. Jinoyatqonunchiligidaamalgaoshirilganislohotlarorqalibirqatormansabdorlikjinoyatlarigaberiladiganjazolarog’irlashtirildi. Masalan, davlatvajamoatarboblariningmansabdorlikvakolatlaribilanhokimiyatnisuiste’molqilishiga 2 yilgachakatorgayokiturmaqamog’ijazosibelgilandi. Ilgaribundayjinoyatuchunshaxs 6 oygachashundayjazogatortilardi.
Xulosasifatidaaytishmumkinki, bugungikundakorruptsiyagaqarshikurashishharbirdavlatsiyosatiningengustuvoryo’nalishlaridanbiribo’libqolmoqda. Korruptsiyagaqarshimuvaffaqiyatlikurashtiziminibarpoetishbuboradakengko’lamlixalqarohamkorlikniyo’lgaqo’yishvaxorijiymamlakatlarningilg’ortajribasinio’rganishhamdaungatanqidiyyondoshganholdamilliyqonunchilikvaamaliyotgatatbiqetishnitaqozoqiladi.
Singapurmustaqillikkaerishgan 1965 yilgakelibmamlakatog’iriqtisodiyahvoldabo’lib, qonunlargarioyaqilmaslikavjolganedi. Qonunchilikbritaniyalikkolonizatorlartomonidanimportqilingan, huquqnimuhofazaqilishorganlariuyushganjinoyatchilikkaqarshikurashaolmasligiayonbo’ldi. Aksariyatmansabdorlaresakorruptsionsxemalardaishtiroketaredi. Aholima’lumotipastdarajadabo’lib, o’zhuquqinihimoya qilaolmasdi. Mamlakatetakchilarikorruptsiyavao’zboshimchaliknijilovlashmuhimekanligivabusizmamlakatkelajagiyo’qekanliginianglabetdi. Buqattiqqo’lligivaketma-ketligibilanajralibturuvchichoralarningbutunbirtiziminiqabulqilishgaasosbo’libxizmatqildi. Mansabdorlarxatti-harakatlarireglamentlashtirildi, byurokratikjarayonlarsoddalashtirildi, axloqme’yorlarigarioyaetishustidanqat’iynazorato’rnatildi. Mazkurchoralarnihayotgatatbiqetganvabugungikungaqadaro’zvakolatlarinisaqlabqolganorganKorruptsiyaholatlariyuzasidansurishtiruvolibborishbyurosibo’ldi. FuqarolarByurogadavlatxizmatchilariningharakatlariyuzasidanshikoyatlarbilanmurojaatqilarvaetkazilganzararniqoplashnitalabqilardi.
Shubilanbirpaytdakorruptsionharakatlaruchunjinoiyjazochoralarikeskinlashtirildi, sudtiziminingmustaqilligioshirildi, sudyalarmaoshikeskinoshirildivaularningimtiyozlimaqomita’minlandi, poraberishyokiaksilkorruptsiyaviysurishtiruvdaishtiroketishdanboshtortganlikuchuniqtisodiysanktsiyalarjoriyetildi. Ko’plabdavlatboshqarmalaridaqat’iyaktsiyalar (barchabojxonaxodimlariniishdanbo’shatishgaqadar) o’tkazildi. Buchoralardavlatningiqtisodiyotgaaralashuviniqisqartirish, mansabdorlarmaoshinioshirishvamalakalima’muriykadrlartayyorlashbilanuyg’unlikdaolibborildi.
« ‘Foiz’, ‘mukofot’, ‘bakshish’, ‘botqoq’ — korruptsiyamahalliyjargondaqaysiso’zlarbilanatalmasin, uosiyochayashashtarziningbirxususiyatihisoblanadi. Mansabqanchalikyuqoribo’lsa, uylarhamshunchalikkatta, erkaklariegallabturganmansabgamosqimmatbahotaqinchoqlarbilanyasanganko’psonlixotinlarvamashuqalar. Bundaymamlakatlardabiznesbilanshug’ullanuvchisingapurliklarbukabiodatlarniuygaolibkelmaslikuchunehtiyotbo’lishilozim», — debyozadiSingapurdagiislohottashabbuskorlaridanbiri, mamlakatboshvaziriLiKuanYu. HozirgipaytdaSingapurqat’iyavtoritardavlatbo’lib, korruptsiyaningyo’qligi, iqtisodiyerkinlikvataraqqiyotdarajasibo’yichadunyoreytinglariningetakchio’rinlariniegallaydi. Singapurmisolisiyosiyiroda, korruptsiyagaqarshisamaraliqonunchilikvasotilmaydiganmustaqilagentlikbirnechayilichidakorruptsiyanijudapastdarajagatushirishgaqodirekanliginiko’rsatadi.