Mazmun : Kirisiw I bap. Bawır qurtına ulıwma xarakteristika

1. 3. Bawır qurtınıń rawajlanıw sikli
Fassiolalardiń máyekleri súyri-sopaq formasında, sarı -altın reńde bolıp, bir polisinde qaqpaqshası bar. Ápiwayı bawır qurtı máyekleriniń ólshemi 0, 12-0, 15 mm ǵa teń.
Náhán bawır qurtınıń máyekleri bolsa azmaz irilew boladı.
Fassiolalar biogelmint bolıp, olar tiykarǵı hám aralıq xojayınlar qatnasıwında rawajlanadı. Tiykarǵı xojayın wazıypasın ótxor sutemiziwshiler, aralıq xojayın wazıypasın bolsa Lymnaeidae shańaraǵına tiyisli dushshı suw qarın ayaqlı mollyuskalari atqaradı. Ózbekstanda dushshı suwda jasaytuǵınlıq qarınayaqli mollyuskalardan kishi dushshı suw sılekeyi (Lymnaea truncatula) ápiwayı bawır qurtınıń aralıq xojayını esaplanadı.
Náhán bawır qurtınıń aralıq xojayını sheńberi bolsa talay keń bolıp, onıń rawajlanıwı L. auricularia, L. bactriana, L. subdisjuncta hám L. impura sıyaqlı mollyuska túrleri qatnasıwında ótedi. Bul túrlerge tiyisli mollyuskalar kóbinese jer astı suwidan payda bolǵan turaqlı hám waqtınshalıq suw háwizleri (kól, suw qashırıw kanalları, bulaq suwi) de tarqalǵan. Olardı sonıń menen birge, barlıq suwǵarıw shaqapshalarında da jetkilikli dárejede ushıratıw múmkin. Házirgi waqıtta fasciolalardiń aralıq xojayınları retinde 18 túrge kiretuǵın dushshı suw qarınayoqli mollyuskalari anıqlanǵan.
Bawır qurtı asa serpusht, bir bawır qurtı bir hápte dawamında bir millionǵasha máyek qoyıwı múmkin. Bawır qurtı (Fasciola heratisa) dıń rawajlanıwı tómendegishe baradı. Sórǵishlilardiń wayaǵa jetken dáwiri marita dep ataladı. Bawır qurtınıń maritasi bawırdıń ót jollarında parazitlik etedi hám sol jayǵa máyek qóyadı. Máyekleri ot jolı arqalı ishekke, keyininen xojayını taslandıqı menen sırtqı ortalıqqa shıǵıp ketedi. Kútilmegende suwǵa túsip qalǵan máyeklerden kiprikler menen oralǵan mikroskopik lichinka - miratsidiy rawajlanıp shıǵadı. Miratsidiylar 2-3 kún suwda erkin júzip yuradi. Miratsidiydiń eki Kldiy kózshesi, nerv gangliysi hám bir jup protonefdiylari boladı.
Miratsidiydiń denesi keyingi bóleginde arnawlı partenogenetik máyekleri, yaǵnıy murtak kletkalar boladı. Lichinka denesiniń aldınǵı ushında kishilew muskullı hartum bar. Tumsıq ushına arnawlı lichinkabeziniń jolı ashıladı. Miratsidiy óz denesindegi rezervglikogen esabına jasaydi. Miratsidiydiń endigidengi rawajlanıwı aralıq xojayını denesinde dawam etedi. Bunday xojayın dushshı suwda ushraytuǵın hár túrlı qarınayaqli mollyuskalar esaplanadı.
Bawır qurtınıń lichinkasi kishi dushshı suw shilliǵi mollyuskasi - Lymnaea truncatula denesinde rawajlanadı. Miratsidiy hartumchasi járdeminde silekey denesin tesip, onıń ishki shólkemlerine kirip aladı. Arnawlı bóz suyıqlıǵı suw shilliǵi toqımaların eritib lichinkani mollyuska denesine ótip alıwına múmkinshilik beredi. Sırtqı ortalıqta qolay sharayat bo'Iganda 17-18 kúnde ústi mayda Kiprikchalar menen oralǵan, jıldam lichinka-miratsidiy shıǵadı
Keyininen bul lichinkalar mollyuska bawırına o'rnashib, Kiprikli ústki qabatın tastap, qopga uqsas formaǵa iye bolǵan keyingi lichinkalik dáwiri – sporotsistaǵa aylanadı. Sporosista parazittiń kóbeyiw ózgeshelikine iye bolǵan lichinka dáwiri esaplanadı. Sporotsista ishindegi embrion kletkaları partenogenez (otalanmasdan) jolı menen kóbeyip, lichinkaniń náwbettegi generatsiyasi-rediylarni ónim etedi. Rediyniń kalta qaltaǵa uqsas ichagi boladı.
Bir sporotsistada 10 -15 ta rediylar yetiladi. Rediyaniń kalta qaltaǵa uqsas ishegi boladı. Sporosista jarılıp, rediyalar mollyuska denesine shıǵadı. Sporotsista jarılıp, rediylar mollyuska denesine shıǵadı. Rediylar quramalılaw dúzilgen bolıp, olarda awız, shaqlanmaǵan tuwrı ishek, ishki bóleginde bolsa máyek (embrion ) kletkaları boladı. Bunday rediylar sporosista qabıǵın jarıp shıǵıp, ǵárezsiz túrde rawajlanıwın dawam ettiredi.
Rediylar mollyuska ishinde 2-2, 5 ay jasaydı. Shóziq forma daǵı rediylar da partenogenetik jol menen kóbeyip, bawır qurtınıń náwbettegi lichinkalik dáwiri - serkeriylarni ónim etedi. Serkeriylar rediylardan keskin parq etip, olardıń denesi máyek formasında, 2 s'rǵichi, yaǵnıy awız hám qarın sórǵishi, 2 shoxchaga bólingen orta ichagi, ádewir rawajlanǵan ayırıw belgisi organlar sisteması, jınıslıq organlar baslanǵıshı hám arqa ushında lichinkaga tán organ muskullı quyrıǵı boladı. Serkeriylar áne sol quyrıǵı arqalı suwda suzadi. Sórǵishlari, eki shaqlı ichagi, ayırıw sisteması hám nerv túyinleriniń dúzilisi menen serkeriy kóp tárepten voyaga jetken parazit maritaga uqsas, lekin odan uzın qalın hám muskullı duminiń rawajlanǵanlıǵı menen parıq etedi. Serkeriyalar rediya denesindegi tesik arqalı mollyuska denesine, keyininen suwǵa shıǵıp júzip yuradi. Serkeriylar da miratsidiylarga o 'xshab azıqlanmaydi. Málim waqıt (24-48 saat ) suwda júzip júrip, keyininen domalaqlanadı, quyrıǵı túsip ketedi hám ózinden shıqqan qabıqǵa, yaǵnıy cistaǵa o'ralib, adoleskariy dep atalatuǵın keyingi lichinkalik dáwirine aylanadı. Adoleskariylar suw ústinde júzip yuradi yamasa kóbinese suw ósimligine jabıwǵan halda suw astına cho'kib, uzaq waqıt tirilik ózgeshelikin saqlap qaladı. Adoleskariy juqpalı (invazion) jaǵday esaplanadı. Olar ot hám suw arqalı tiykarǵı xojayınları (omırtqalı haywanlar yamasa adam ) organizmine ótedi. Xojayını isheginde cistanıń qabıǵı eriydi, jas parazit haywandıń ishek diywallarına jabıwıp qan kapillyarları arqalı bawır ot jollarına ótedi hám onda jınıslıq voyaga jetip, joqarıdaǵı turmıs procesi taǵı tákirarlanadı.
Hámme sórǵishlilardiń turmıs sikli da bawır qurtınikiga uqsamaydı. Kópshilik sórǵishlilar ushın suw shilliǵi birinshi aralıq xojayın esaplanadı. Olardıń suw shilliǵi denesinen shıqqan serkeriya lichinkasi ekinshi aralıq xojayın (hár túrlı mollyuskalar, balıqlar, ıyt balıq, suw shıbın-shirkeyleri lichinkalari hám basqa haywanlar ) denesine ótip, óz rawajlanıwın dawam ettiredi. Serkeriya ekinshi aralıq xojayında dumini joǵatıp, juqa tınıq qabıq menen o'raladi, yaǵnıy cista payda etedi. Parazit bul dáwirde metatserkariy dep ataladı. Eger metatserkariyli haywandı basqa qandayda bir irilew haywan azıq menen birge yeydigan bolsa, onıń denesinde parazit ulkeyedi. Sonday eken, sórǵishlilar turmıs sikliniń hár túrlı dáwirleri basqa -basqa haywanlarda ótedi. Organizminde voyaga jetken parazit jasaytuǵınlıq iri sút emiziwshiler tiykarǵı xojayın, parazit lichinka dáwirinde jasaytuǵınlıq haywanlar bolsa aralıq xojayın esaplanadı.
Sonday etip, miratsidiydiń mollyuska organizmine kirip serkeriyga aylanıwına shekem 60-90 kún kerek boladı. Partenogenetik jolı menen kóbeyip, bir miratsidiydan 600-800 danege shekem serkeriylar jetisip shıǵadı. Tiykarǵı xojayını organizmine kirgen adoleskariylar 2, 5-4 aydan keyin jınıslıq ulkeyedi hám olar tiykarǵı xojayınlar organizminde ortasha 10 -12 aydan 3-5 jılǵa shekem, geyde bolsa 10 jıldan artıq turmıs keshiredi.