Mazmun : Kirisiw I bap. Mikroorganizmler morfologiyası hám de sırtqı ortalıq tásiri

Kurs jumısınıń maqseti.
Bul kurs jumısınıń maqseti mikroorganizmlerdiń fermentleri hám morfologiyasın úyreniw hám analiz qılıw bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge mikroorganizmlerdiń fiziologiyasida úyreniledi.
Kurs jumısınıń wazıypası.
Kurs jumısınıń maqsetinden kelip shıǵıp tómendegi wazıypalar qóyıladı :
- Mikroorganizmlerdiń fermentleri hám morfologiyasın úyreniw hám analiz qılıw ;
- Temaǵa tiyisli ádebiyatlardı úyrenip shıǵıw ;
- Mikroorganizmlerdiń fiziologiyasin úyreniw.
Kurs jumısınıń obekti.
Joqarı hám orta bilim beriwde biologiya sabaqları.
Kurs jumısınıń predmeti.
Mikroorganizmlerdiń fermentleri hám morfologiyasın úyreniw hám analiz qılıw.
Kurs jumısınıń dúzilisi.
Bul kurs jumısı kirisiw, 4 jobadan ibarat 2 bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat bolıp 32 betten shólkemlesken.


I Bap. Mikroorganizmler morfologiyası hám de sırtqı ortalıq tásiri.
1. 1. Mikroorganizmlerdiń organikalıq dunyadaǵı ornı
Mikroorganizmlerdi organikalıq dunyadaǵı ornı. Mikroorganizmlerdi organikalıq dunyadaǵı ornı biz menen hám bilmagan halda kútá úlken bolıp tabıladı. Sebebi mikroorganizmler túrme-túr bolıp geyparaları ósimlik álemine tiyisli bolsa, ekinshi birdeyleri haywanat hám insaniyatqa tiyisli bolıp tabıladı. Biraq, mikroorganizmlerdiń atmosfera daǵı, suwda, topıraqta, jerdiń tereń qatlamlarında da tarqalǵanlıǵın, olardıń pútkil organikalıq hám anorganik dúnya menen munasábeti júdá quramalılıǵın esapqa alınsa onıń organikalıq hám anorganik dunyadaǵı ornı úlkenligin bilemiz. Kópshilik mikroorganizmler biri kletkalıq bolıp tek mikroskop járdeminde kóriw múmkin.
Mikroorganizmler ishinde mogor zamarıqları , ashitqilar hám ápiwayı haywanlar talay jaqsı úyrenilgen bolıp, olar onsha uwayım tuwdirmaydi. Biraq, bakteriyalardıń ornı elege shekem de anıq emes, olardıń geyparaların bir kletkalı suw ósimligine uqsatıw múmkin, lekin xlorofill joq, mikroskopik zamarıq uqsatılsa olardan da parqı úlken, (tiykarlanıp jıldamlıqta hám dene rawajlanıwlashuvida, óytkeni kópshilik zamarıqlar mitsellarga iye, bakteriyalarda joq hám t.b.). Sol sebebli da bakteriyalar menen basqa organimzlar ortasındaǵı kelip shıǵıw daǵı baylanıs elegeshe tolıq úyrenilmagan, biraq olardıń organikalıq dunyadaǵı ornı úlken bolıp tabıladı.
Bakteriyalar hám olardıń sistematikasi. Bakteriyalar sırtqı kórinisi de xar xil bolıp tabıladı. Olardı sharsiman, tayaqchasiman hám egilgan (buralgan) sırtqı kórinislerge ajıratılǵan. Sharsiman sırtqı kórinisler degi bakteriyalar da xar qıylı boladılar hám hár túrlı ataladılar.
Eger bir shardan ibarat bolsa, monokokki, eki sharligi diplokkokki, tórtew sharligi tetrokokki, kóp sharligi, biraq monshaqsiman dúzilgenleri streptokokki, eger kletkalar bóliniwi 3 ta perendikulyar tárepke bolsa sarsina dep ataladılar. Hár túrlı jóneliste, júzim shingilini eslatuvchi kóriniste bolıwı hám kóriniste bolǵanların stafilokka dep ataladı. Sharsiman bakteriyalardan spora payda etpeytinlerdi batsillar dep ataladı. Buralgan sırtqı kórinisler degi bakteriyalar spirillalar bolıp tabıladı.
Verglsiman, azǵantay buralǵan forma daǵı bakteriyalardı vibrional dep ataladı. Qaptal ósimtesi ámeldegi bolǵan uzın tayaqsha hám ipsiman bakteriyalardı mikobakteriyalar toparına birlestirilgen.
Kóp kletkalı ipsiman hám shilimshiq bakteriyalardı miksobakteriyalar dep ataladı. Bakteriyalar formasına qaray hár túrlı shamada boladılar. Sharsimanlardıń diametri 1-2 mikron cilindrsimanlariniń uzınlıǵı 1-4 mikron, eni 0, 5-1 mikron bolsa, altıngugurt bakteriyalardıń uzınlıǵı 50 mikronǵasha baradı.
Bakteriyalardıń túrliligi hám kópligi ushın olardı úyreniwde málim jaqın belgilerge qaray klassifikatsiyalanǵan bolıp tabıladı. Bunday belgilerge
a) morfologiyalıq belgiler: b) kulturada kórinetuǵın bolǵan belgileri: v) fiziologikalıq belgileri kiredi.
Bakteriyalardı bir sistemaǵa salıwda kóp pikirler bolǵan.
N. AyuKrasilnikov bakteriyalardı túrme-túr gruppalardan ibarat dep esaplanǵan hám 4 ta gruppaǵa ajratgan.
1. Aktinomitsetlar.
2. Bakteriyalar ;
3. miksobakteriyalar;
4. Spiroxetalar.
Biraq, Leymon hám Neymonlar hámme bakteriyalar hám aktinomitsetlardi SHizomitsetlar degen bir klasqa kiritip, eki quramǵa ajratadılar. Leymon hám Neymonlar sistematikasida bakteriyalardı shańaraqqa bolıwda spora payda etiw-etpesligi sırtqı formaǵa itibar berediler, túrlerge bolıwda fiziologikalıq hám kulturada payda bolıwı belgilerin tıykar etip aladılar. Biz kópshilik zatlarǵa toqtalıp ótirmasdan Leymon hám Neymon tárepinen dúzilgen ápiwayı sistematikaga toqtalıp ótemiz tek.
A. Shizomitsetlar tártibi. Bul tártipke qattı qabıqlı hám bóliwshi tosıq payda etip bolınıp kóbeytiliwshi barlıq haqıyqıy bakteriyalar kiritilgen. Bul tártip 6 dane shańaraqqa bólinedi.
1. Kokkilar shańaraǵı (streptokokkilar, sarsinalar, mikrokokkilar áwladına bólingen). II. Bakteriyalar shańaraǵı ; III. Ipsiman bakteriyalar shańaraǵı (óz ishine 5-áwladtı birlestirgen); Iv. Spirallalar shańaraǵı (2 áwladqa ajıratılǵan ). V. Spiroxetalar shańaraǵı. VI. Batsillalar shańaraǵı.
B. Miksobakteriyalar tártibi. Miksobakteriyalar shańaraǵı hám oǵan tiyisli áwlad bul tártipke kiritilgen.
V. Aktinomitsetlar tártibi. 1. Aktinomitsetlar shańaraǵı (2 áwladqa ajıratılǵan ) II. Mikromonosporalar shańaraǵı ; III. Miksobakteriyalar shańaraǵı (2 áwladqa ajıratılǵan ).
Zamarıqlar haqqında túsinik. Topıraqtaǵı mikroorganizmler wákillerinen taǵı birewi zamarıqlar bolıp tabıladı. Bular da topıraqtaǵı túrli mineral hám organikalıq elementlardıń ózgeriwinde aktiv qatnasadılar. Bularǵa mogor zamarıqları , mikoriza zamarıqları , tushushlar (uyıtqılar ) kirediler. SHunińdek topıraqtaǵı ápiwayı haywanlar, suw ósimligi de áhmiyetlidirlar. Zamarıqlar kóbisi gif dep atalıwshı shaqlanǵan sabaq formasında ósediler. Bular zamarıq mitseliysini (denesin ) payda etediler. Birpara zamarıqlar giflari qısqa xjayralarga (oidiya) bóliniwi hám sol esabına kóbeyiwi múmkin. Uyıtqında sonday wazıypanı urıqlanıwshı mitsella atqaradı. Zamarıqdarni bir qansha morfologiyalıq hám fiziologikalıq belgilerine qaray 6 klasqa bólingen.
1. Xitridiomitsitlar
2. Oomitsetlar
3. Zigomitsetlar
4. Bazidiyamitsetlar
5. Qapshıqlı zamarıqlar
6. Rawajlanıwlashmagan zamarıqlar
Viruslar haqqında túsinik. Viruslar - ultramikroskopik, tek kletka ishinde kóbeyiwine maslasqan, obligat mikroorganizmler bolıp ósimlik, haywan, insan hátte ápiwayı haywanlar hám basqa mikroorganizmlerde de kesellik qózgatadilar. viruslardı 1892 jılda D. I. Ivanovskiy ashqan. viruslar bakteriologik filtrden de ótedi, kletkalıq tzilishiga iye emes, ósiwge hám binar bóliniwine uqıpsız, arnawlı element almasinuvi sistemasına iye emes, tek ǵana bir nuklein kislota RNK yamasa DNK bar tek. viruslar da tayaqshasiman, ipsiman, sferik, kubsiman, tógnagich formasında bolıwı múmkin.
Mikroorganizmlerdiń ximiyalıq quramı. Joqarı ósimlikler hám haywanlardıń kletkaları sıyaqlı 75-85% suw (haywanlarda 65-70% boladı ) 15-25% kletkanıń ulıwma ogirligi esabınan qurǵaqlay elementlardan ibarat boladı. Mikroblar kletkasında organogen elementler uglerod, azot, kislorod hám vodorod 90 -97% quraydı. Qurıq statyasınıń tiykarǵı bólegi 80% ga jaqın mikroblar kletkasında beloklarǵa tógri keledi. Uglevodlar kóbirek polisaxaridlar ushraydı. Lipidlar protoplazma maydanında hám tiykarlanıp kletka pustida ushraydı. Dúzilisine kelsek prokariot (bakteriyalar, kók-jasıl suw ósimligi,) aktinomitsitlar hám x. k) mikroorganizmlerde qáliplesken yadro (magiz) joq. Bakteriyalar prokariotlarga tiyisli sonda da yadrosı jetilisken eukariotlar kletkaları sıyaqlı quramalı dúzilisine iye esaplanadılar. Bakteriyalar kletka qabıqı reńsiz, uglevod, pektin, lipoid hám xitin elementlarınan shólkemlesken boladı. Kletkadan kletka qabıqı arqalı ortalıqǵa sitoplazmatik ósimtalar shıǵadı. Bul ósimtalar xivshinlar dep ataladı. Kletka pusti ústinde ipsiman jińishke hám uzınlıǵı 0, 3-0, 4 mm keletuǵın ósimtalar (PILI) sitoplazma membranalarında jaylasadı. Pililar ortalıqtaǵı buyımlar hám basqa kletkalarǵa jabıwıp turıw wazıypasın atqaribgina qalmastan geyparaları jınıslıq organ rolin orınlawda da qatnasadı. Sitoplazma mayda donali, reńsiz, yarım suyıq element bolıp, onıń 80% suw 20% organikalıq hám anorganik elementlarǵa tógri keledi. Olar tiykarlanıp xivshinlari járdeminde háreketlenediler. Ayırım mikroorganizmlerde (spiroxeta hám spirillalar) xivshinlar bolmaǵanlıǵı ushın jıljıb, sirǵalib (jılanǵa uqsas ) háreketlenediler. Qamırtrush zamarıqı bir orından ekinshi jayǵa jıljımaydı, bir orında háreketlenip turadılar.
Bakteriyalar kóbeyiwine kelsek tiykarlanıp ápiwayı bóliniw jolı menen kóbeyedilar. Eger kletka teń ekige bólinse izomorf bóliniwi jańa kletkalardıń biri úlken ekinshisi kishi bolıp qalsa geteromorf bóliniw dep ataladı. Birpara bakteriyalar jınıslıq jol menen kóbeyedilar. Bunda eki etilgen kletka qosıladı, bunı kon'yugatsiya dep ataladı. Kletkalar ishinde payda bolǵan konidiyalardan bosab shıqqan bakteriyanıń jańa kletkaları etiledi. Mikroblar júdá tez kóbeyedi. Bakteriya kletkası hár 20 -30 minutda bóliniwi múmkin.
Bir bakterial kletka 5 saatta 1024 kletka, 10 sotada 10485576 kletka, 20 saatta 1099 mld 511, 6 mln kletka payda etiw ogirligi 80 mg ga etiwi, 25 saatta 82 gramm, 30 saatta 89, 2 kg, 40 saattan keyin bolsa 18841, 6 tonnaǵa shekem kóbeyiwligi esaplap shıǵılǵan.
Zamarıqlar kóbeyiwine kelsek olar vegetativ, jınıslıq hám jınısız kóbeyiwine maslasqandirlar. Mikroorganizmlerde násillik belgilerdi eukariot kletkalarda yadro, prokariot kletkalarda nukleotidlar saqlaydilar hám naslge ótkerediler. Bakteriyalar DNKsi uzın eki polimer shınjırdan ibarat polinukletoid bolıp, nukleotidlar monomerlaridan dúziledi. Bakteriya kletkası DNKsi boladı hám sol ipni bakteriya xromosomasi dep ataladı, ózinde genlerdi uslaydı. Aga sol genler járdeminde násillik informatsiyalar naslden naslge ótkeriledi.