Mazmun : Kirisiw Tiykarǵı bólim

2. Xalıq awizeki do’retpelerinde jas awlatti doslıq, hám ortaqlıq ruwxinda tárbiyalaw mashqalasınıń a`ha`miyeti
Dosliq hám ortaqliq xalqımızdıń joqarı ruwhiy pazıyletlerinen biri bolib, ol adamlardıń tereń ishki sezimleri arqalı belgilenetuǵın quramalı hádiyseler nátiyjesinde quram tabadı.
Ozbek xalqi kisiler ortasindegi dosliq hám ortaqliq sezimlerini joqarı bahalaǵan. Bunday sapalar awizeki do`retiwshilig`imizg`a da ko`shgen. Tiykarǵı orinlardan birin iyelep kelgen:
Dossiz basım-duzsız oshim.
Shın dos tuwisqanin` menen teń.
Bemeyir aǵayınnan Meyiriban dos jaqsı.
Tatıwlıq temalarına atalg`an xalıq awizeki do`retiwshilig`i jaslar ortasinde dosliq hám ortaqliq sezimlarini tárbiyalawǵan da onı targib etiwgen. Ǵarrı áwladlardıń eń kop qollaydinen pedagogikalıq tasir korsatuvshi qurallarından biri bolib kelgen hám xalıq pedagogikasınan tiykarǵı orin alǵan bolıp tabıladı. Balalardıń intellektual hám etikalıq rawajlanıwına sáykes keletuǵın, yag`niy tiykarlanıp balalar ushın jaratılǵan erteklerde dosliq hám ortaqliq teması, haywanlar haqqıntag`i, tilsimli, turmıslıq, satirik erteklerde dosliq hám ortaqliqnin` adamgershilikliligi, oǵan ámel qılıw zárúrligi targib etilip, sol shıǵarma tag`i unamlı obrazlardan úlgi alıwǵa odaladi. Mısalı, haywanlar (qus) haqqıntag`i “Dosliq” ertaginde, bir ormonda úlken túkli pıshıq bolib, ol mozajgina úyde tınısh jasarkan. Onıń aldına turar jaysız qalǵan tipratikon, borilardan qashıp júrgen qoyan, qara qus búrkitten qashıp júrgen almaxon, ájaǵa -úke ayıw kelip, úyinen jay beriwin ótinish qılıwadı. Pıshıq konmaydi, tek hiylekor túlkin qoyadi. Túlki pıshıqtı aldab, arıslandıń úyin basıp alıwǵa davat etedi. Pıshıq arıslandıń úyine barǵanda qarawıl bolib turǵan bori rosa ádewirdi. Olar jaǵdayda qaslam turıp jolda tipratikon, qoyan, almaxon hám ájaǵa -úke ayıwlardı ushıratıp qaladı hám olar pıshıqqa jaqsılıq qılıwadı. Ayıw onı opishlep aladı. Hámmesi pıshıqtıń úyine keliwse, hayyar túlki pıshıqtıń úyindegi úy-rozgor buyımların aravaga artıp, ogirlep ketmekshi bolib turǵan eken. Olar hayyar túlkiniń jazasın beriwibdi. Túkli pıshıq doslarine raxmet aytıp, olardı tereńligin usınıs etipdi.
“Jan doslarim, ketmanglar, dos bolib birge yashaylik, doslıqta gáp kop ekan”,- depdi pıshıq. Doslari konibdi. Túkli pıshıq qızganshiligini qoyibdi. Birovga qattı sóylemeytuǵın bolibdi.
Soǵan oxshash “Altın balıq” ertaginde áyyemgi zamande júdá jarlı balıqshi jasaǵan eken. Balıqshi ǵarrı ogli menen jasar eken. Bir kún torga altın balıq túsipdi. Ǵarrı bunı patshahga xabar bergeni ketkeninde, bala balıqni qoyib jiberibdi. Patshah kelip waqıyanı bilipdi hám balanıń qol-ayaqların boglep, kemaga salıp dáryaǵa oqizadi. Balıqshi bala ozi qoyib jibergen balıq járdeminde dáryadan omon shıǵadı. Azat bolg`ann balıq jas jigit tımsalında balıqshi bala menen tanısadı. Jas jigit janından bir kulsha shıǵarıp, bolib jesedi. Dosliq ahdini bárjaylasadı. Ikkisi birgelikte adamlardı qoyil qaldıradinen kop ájayıp xızmetler etediler. Dosliqlari barǵan sayi bekkemlenip baraveradi. Sherikliktegi hadal xızmetlerin sebepli úlken baylıqlarǵa erisediler. Aqır-aqıbetde ajrashish waqtı kelip jas jigit:
- Endi saǵan bir sirni aytaman. Men aslam reyim etip qoyib jibergen balıgingman. Seni suwǵa taslaǵanlarında meniń shın doslarim otinshlarimni orınlaıp, seni bul aralga alıp keldiler. Seniń alagólek ekenligingga endi ishondim. Seni oz akamdek bilip aldım. Endi oz jayimga ketaman,- dep xayrlashib suwǵa shongib ketibdi.
Shubhasız, joqarıtag`i sıyaqlı ertekler baslawish klass oquvshilarine unamlı tasir korsatadi hám olarda dosliq, ortaqliqqa tiyisli sezim-sezimlarni tárbiyalap jetisiriwde zárúrli rol oynaydi. Ásirese, dosliq hám ortaqliq temasında aytılǵan turmıslıq ertekler salistirǵanda kop hám ol jaslar tárbiyasında qúdiretli pedagogikalıq qural bolib xızmet etip kelgen.
Xalıq do’retpelerinde dosliq-ortaqliq temasında aytılǵan turmıslıq ertekler túrli kásip iyeleri-dıyxanlar, shoponlar, ónermentler, sinfdoshlar o’rtasindegi do’sliq sonıń menen birge, saray hámeldarları hám shohlar ortasindegi jasama hám shın júrekten dosliq suwretlenedi. Mısalı : “Erali hám Sherali” dásanında, Erali menen Sheralinin` jaqın dosi Umar bolıp tabıladı. Olardıń dosligi mekteplik dáwirinen baslanadı. Umar Erali menen Sherali haqqıntag`i qorqınıshlı xabardı analardıńlarına jetkeredi. Aslamnda ozinin` olar menen bolg`ann dosliq munasábetlerin de bildiriw otken.
Erali Sherali hám de Umar jonojon dos. Bulardıń dosligine ǵarrı Hamro bogbon háwes menen qaraydı. Doslar da bogbonni jan-dillerinden jaxsı kórip húrmet qılıwadı. Kop jumıslarda bogbon olarǵa járdem beredi, basshılıq etedi.
Ákeleriniń buyrugine kora Erali menen Sherali jazaǵa tartıladı hám olardıń qol-ayaqların boglep shou-biyobonga tasap ketediler. Eki jas ájaǵa -úke jeti jıl ayralıqta, azap-aqıretlerde boladilar. Bir neshe márte olim jaǵasından qaytadılar. Sonda olardı meyiriban bogbon menen dosi Umar izlep jolga shiqashadi. Ogir qıyınshılıq menen júrip, aqırı tabısıwadı.
Qádirdan doslar tabıwar eken, olar da barinen burın yel-jurt, oshno- ogayni hám doslarnin` sogligini soraydilar.
Jaman kúnde taqlar bası tumanlı, Ol yurtni kormoqlik bizge gúdikli. Bizler menen oynab-kulgan joralar, Jondan artıq áziz doslar omonmi?
Sol ushırasıwdan keyin de doslar basına hár túrli qıyınshılıqlar túsedi. Sonda da doslarnin` awızbirshilikligi, tatıwlıq hám de isbilermenlikleri nátiyjesinde hámme ogir hám qıyınshılıqlı jumıslar jónge salıw etiledi, galepa qazanadılar. Murod hám maqsetlerine jetediler.
Jaslar ortasinde balalıq, osmirlik hám ospirinlik dáwirinen baslanǵan dosliq, ortaqliq mudami jaqsı nátiyjelerge alıp kelgen
Basqasha etip aytqanda, ertek hám dásanlardıń unamlı qaharmanları tiykarlanıp qádirdan da wapalı doslari komaginde hár ishda golib kelediler.
“Qorasosh pari” ertagindegi - Ílayıq hám Kemde-kem ushraytuǵın, “Alpomish” dásanıntag`i Alpomish hám Qorajon, “Farxod hám Shıyrın” dásanıntag`i - Farxod hám Shopur hám soǵan oxshash ertek, dásanlar tag`i obrazlar dosliq hám ortaqliqnin` eń joqarı úlgileri bolıp tabıladı.
Xalıq do`retiwshilig`indegi joqarıtag`i sıyaqlı bekkem dosliq hám ortaqliq menen birge o`zlerini goyo dos etip koratib, tiykarınan dos basına jumıs túskende ozini shetke alıp turıwshı - jasama dosliq sonday ańlatıladı.
Dos dosni kúlpette sinar.
Shın dos boshga jumıs túskende bilinar.
Dosing menen sırlas bol,
Etken jumısqa qoldosh bol
Mısalı, dosliq haqqında haywanlar, qus haqqıntag`i ertekte Almaxon terekten- terekke sakrayotib, batpaqqa yiqilib túsedi. Batpaqtan shiqa almay, doslarini járdemge shaqıribdi. Dosi Átshók qus kelip zor berip batpaqtı qargay baslapdı. Biraq Almaxonga hesh qanday járdem bermabdi. Bul waǵırlını esitip, bir Mayna ushıp kelipti hám bir putaqtı alıp kelip Almaxonga uzatıpdı hám de onı batpaqtan qutqaribdi. Song Átshók quhga qaray: “Dosnin` basına qıyınshılıqlı jumıs túskende járdem qılıw kerek. Batpaqtı keyin qargay berasan…”,- depdi. Bunnan tısqarı “Quyash jeriniń alpi” ertaginde Salimboynin` zulminden sahrau-biyobonga shıǵıp ketken ǵarrı jáne onıń Bahadır kútilmegende ayıwlardıń inini aldına kelip, haldan toyib otirib qalıwadı. Olar ayıwlardı korib qorqınıshlı ishinde qatıp qaladılar. Sonda ayıw olardı tınıshlantıradı hám:
- Otajon, siz meni de “balam” dep qabıl etiń. Bul eki godak dos bolsin. Bizler de bulmanda erkin ómir keshiraylik,- depdi. Eki jas doslashadi hám ómirleriniń aqırıǵa shekem el-jurt, xalıq ushın birgelikte xızmet etediler.
Turmıslıq erteklerde de sol mazmundagi materiallar koplep ushraydı.
“Boynin` ogli” ertaginde bay olib ketgenen keyin, onıń ogli bes-altı úlpet arttırıp bar-yogini kúndelikli turmısqa sarplaydı hám ol ne nomaqulshiliklar qilsa da ortaqlari qollep-quwatlaydı.
Kún - aylar otib jigittiń buyım-dúnyası tamam boladi. Ortaqlari odan júz ogiradilar. Basına ogir kún tusha baslaydı. Ortaqlerinden hesh biri járdemge kelmeydi.
Sonıń menen birge, xalıq do`retiwshilig`inde jasama, biyopa dosliq qattı qaralanadı. Jaqsı-dos -jan ozigi,
Jaman dos - bas qozigi. Dosnin` jamanınan qosh.
Biyopa dosdan tayaq jaqsı,
Paydasız guldan japıraq jaqsı
degenleri sıyaqlı, jasama dosliqnin` jaman aqıbetleri korsatiladi.
Ásirese, dos tutinib, sol dosliqnin` ahdu kelisimin gayriy niyetler ushın ayaq ası etiliwi, hátte hújdansızlik, tómenlik sıyaqlı ota buzıqlıq etiwshi gazab hám jerkenish menen suwretlenedi.
“Kuntugmish” dásanında Azbarxoja eger Kuntugmish menen dos tutinib, hátte antyod etken bolsa da Xolbekani patshahga sıylıq retinde beriw ornına úlken baylıq hám mártebege erisiw maqsetinde eń jaramsız tómenlikke baradı. Ozinin` ota insapsız hám uyatsız ekenligin korsatadi.
Sonday eken, bekkem de shın júrekten dos tutinmoq ushın malum bir social klass wákilleri boliwi, dúńyaǵa kózqaras hám de etikalıq hatti-háreketlerdiń birligine tiykarlanǵan boliwi, keri jaǵdayda hár qanday dosliq gayri niyetlerdigine gúzetshi jasama dosliqdan ibarat bolib qalıwlıǵı takidlanadi.
Joqarıtag`i pikirlerden korinib turıptı, olda, naqıl, qoshiq, ertek hám dásanlar tag`i dosliq hám ortaqliqnin` payda boliwi malum bir maqset, yag`niy xojalıq - ruwhiy idealarnin` bayramı jolinde alıp barılıp atırǵan gúres, árman - úmit tilekleriniń royobga shıǵıwı ushın bolg`ann umtılıwlarında jaratıladı hám dáwirinde súwret bolg`ann ahdu kelisim menen qarar tapqan bolıp tabıladı. Mısalı, “Iyesijamol hám Ahmodjon” ertaginde : “…narigi kaslamdan bir bala kelip qalıpdi…. Iyesijon: “Jasım onda bolmasa ájaǵa - úke bolaylik,”- dedi. Iyesijon ájaǵa, Ahmodjon úke boldi. Iyesijon qaltasınan bir nonni alıp, ortasinden teń boldi, nonnin` yarımın ol yedi, yarımın bul edi,- dep atalsa, “Altın balıq” ertaginde: “…. Jas balıqshi bul meyiriban jigit menen qushaqlawıb korishibdi. Aralda ushrashqan jas jigit janından bir kulsha shıǵarıpdı, onı ekileri bóliw korishibdi. Sonday etip olar ortasinde shın dosliq baslanıpdi”,- dep ataladı.
Joqarıda aytıp otilganidek, xalıq awizeki do`retiwshilig`i dárekleriniń ozi zárúrli tárbiya quralı bolib xızmet etedi. Shubha yoqki, balalar júdá jaslıq shoglerinden baslapoq shańaraqlar tag`i úlkenlerdiń túrli mazmundagi erteklerin tıńlaydılar. Xalıq awizeki do`retiwshilig`i dárekleri otag`i unamlı obrazlar oz insaniy pazıyletleri menen oquvshi jaslarǵa qúdiretli tárbiyalıq tasir korsatadi. Sol kózqarasan ata-analar balalardıń jas qásiyetlerine sáykes keletuǵın xalıq awizeki do`retiwshilig`i dáreklerinen paydalanıwları, malum dárejede shańaraqtaǵı úlkenlerdiń úlgi korsatish metodınan paydalanǵanliklerinden bildirgi beredi.