«Mádeniyat» túsinigi rawajlanıwı dárejesiniń ulıwmalastıratuǵın kórsetkishi bolıp, bir qansha mánisti ańlatadı

Basshınıń basqarıw usılı túsinigi

Basqarıw usılı - bul belgili bir basshınıń menejment processindegi qollawshı ózine tán hám ózgermeytuǵın usıl hám de háreketler jıyındısı bolıp tabıladı. Ulıwma uqsas adamlar bolmaǵanı sıyaqlı, wazıypalar kópligi sebepli, ulıwma birdey basqarıw usılı da bolmaydı. Basshı tek ayriqsha tiyisli usılda jumıs júrgizedi. Bul mániste usıl basshın tekǵana shaxs retinde qásiyetlerin emes, bálki iskerligi qásiyetlerin ańlatadı. Isshilerdi basqarar eken basshı jámááttiń nátiyjelik maqsetin kóre biledi jáne onı sol maqset tárepke baǵdarlaydı. Basshı jumıstıń maqsetine túsingen hám tereń úyrengen túrde qánigeler iskerligin sheberlik pene birlestiriwi hám baǵdarlawı kerek.

Islep shıǵarıwdı basqarıw usılı basqarıw apparatı, barlıq basshı qániygelerdiń úlken hám quramalı iskerligin sáwlelendiredi. Menejmenttiń hár bir wazıypası ayriqshalıqqa iye hám usınıń sebepinen oǵan uyqas usıllardı talap etedi. Teoriyalıq tárepten basqarıw apparatınıń ulıwma usılı bólek basqarıw shólkemleri usılları jıyındısınan ibarat bolıwı kerek.

Lekin ámalde bólek shólkemlerdiń túrli usılları óz-ara birlesip, bir-birin bayıtadı, nátiyjede, pútkil basqarıw apparatına mas bolǵan ayriqsha menejment usılı payda boladı. Esapshınıń joqarı dárejedegi anıqlıǵı, mexanikanıń abaylılıǵı, ekonomisttiń rejeliligin hám basqa bilimler basqarıw usılın belgileytuǵın komplekstiń strukturalıq bólimlerinen ibarat boladı. Jámááttiń hár bir aǵzası óz usılın kiritedi hám sol jol menen bul jámáát basqarıw usılı payda boladı.

Kóbinese jámáátten qandayda bir xızmetker ketib, ornına jańa kisi keledi. Ol ádetde, jámáátte odan aldınǵı xızmetker iyelegen orındı iyelemewi múmkin. Ol ámeldegi usılǵa iykemlesiwi, jámáát jumıs júrgiziw usılına tuwrı keliwshi usıl jaratılıwmawı kerek. Álbette, onıń islew usılı miyneti jámááti usılına da tasir kórsetedi.

Zamanagóy usıl jámááttiń hár bir aǵzası aldına úlken talap qóyadı hám usınıń menen birge óz-ózinen minnetdar bolıw, rásmiyatshilikti, keńsepazlıqtı biykar etedi. Usıl social rawajlanıw nızamların, islep shıǵarıwdı basqarıw principi hám usılların biliw tiykarında qáliplesedi hám basqarıw mamanlıǵın jıyındısı, adamlardı shólkemlestiriw kónlikpesi, sonıń menen birge, jeke tártiplilik menen xarakterlenedi. Hám aqır-aqıbetde, usıl basqarıw xızmetkerleriniń ruxiy hám psixologiyalıq qásiyetleri, kúshli shıdamlılıq, qa'tiylik hám qorqpaslıq, basqa insan iskerligin baǵıtlandıra alıw sıyaqlılar bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı basshı oyda sawlelendiriw, anıq oylaw, qayısqaqlıq, ilimiy pikirdi túsine alıw hám jetkiziw uqıpıyatın ıyelew kerek.

Basshı menejment, ekonomika hám finans, huqıq, sotsiologiya hám pedagogika tiykarların biliwi kerek. Bul pánler pútkil menejmentke ilimiy qarawlar sistemasın jaratıw imkaniyatın beredi. Menejment tek ilimiy bilimlerge ıyelewdi emes, bálki basqarıw sapasın biliwdi de talap etedi. Basqarıwdı shólkemlestiriw menen shuǵıllanatuǵın, áwele, óz-ózin tárbiyalay alıwı, ózin basqara alıwı zárúr. Onıń ushın ol mudami hám úzliksiz óz-ózin tárbiyalawı kerek. Basshı usılı esitiw hám oqıw, sózlew hám jazıw, yaǵniy informaciyanı qabıllaw hám olardı basqalarǵa uzatıw ilmiy tájriybesinde ańlatpalanadı.

Basshı ushın zárúr bolǵan sapalar gápine onıń shólkemlestiriwshilik uqıpıyatı, kúshi kishpiyilligi ǵayratlılıǵı kiredi. Zamanagóy joqarı ilmiy tájriybege ıyelewleri, keleshekti kóre alıwları hám nátiyjeli xojalıq júrgiziwge múmkinshilik jaratıwshı ekonomikalıq pikir júrgiziw, jeke ıntızamǵa ıye bolıwı, tapsırılǵan wazıypaǵa juwapkerlik sezimi menen jantasıw, ideyalardı toplaw, kirimli hám isbilermen bolıwı kerek.

Basshı mudami tinish hám ózine ısengen bolıwı kerek. Juwapkerlik aldında qorqıw hám kúshsizlik belgisi bolıp tabıladı. Juwapkerliktn qorqqan kisi basshı bola almaydı. Basshı qol astındaǵılar menen sonday munasábette bolıwları kerek, olar onıń aldına máslahát ushın biymálel kirsin.

Basshı óz qolı astındaǵılardı jaqsı biliwi, olar menen sáwbetlesiwi, ilmiy tájriybe hám etikalıq sapalarınan paydalanıwı jetkilikli ekenligin anıqlawı kerek. Abırayǵa eye bolmay tabıslı basshılıq qılıw múmkin emes, lekin abırayǵa kúsh penen emes, jumıs penen, qanday islewdi óz mısalında kórsetiw menen ham onı qanday orınlaw haqqında sóylew, al tek talap etiwshilik hám qatańlıq penen emes. Bilim hám kónlikpe arqalı erisiw múmkin.

Basqarıw kórkem ónerine iye bolmaǵan basshı qabıl etilgen qararlar nátiyjeli bolıwın támiyinley almaydı. Lekin insan basshı bolıp tuwılmaydı, bálki jumıs processinde qáliplesedi. Basshı jumıs usılı kárxana iskerligi juwmaqlawshı nátiyjelerine islep shıǵarıwdı basqarıw wazıypaları jardeminde tasir kórsetedi. Olardıń hár bir basqa wazıypalar menen tıǵız baylanıslı halda tásir etedi hám usıldıń payda hám de kárxana iskerligin ulıwmalastıratuǵın kórsetkishlerge tásir etiwdiń birden-bir mexanizma quramına kiretuǵın baylawshi tugin wazıypasın basqaradi. Usıl menen islep shıǵarıw nátiyjeleriniń óz-ara baylanısı sisteması basshılar bilim hám kónlikpelerin, menejment procesi texnologiyası, miynet ıntızamı jardeminde ámelge asıradı, hám basshı tárepinen qollanıwshı basqarıw usılı menen baylanıslı boladı.

4. Menejmentte qollanılatuǵın usıllar.

Menejmentte ush tiykarǵı usıl ajıratıp kórsetiledi: avtoritar (yamasa buyrıq, avtokrat); demokratiyalıq (yamasa kollegial), liberal. Avtoritar basshı óz kúl astındaǵılardı májbúrlew, takdirlash yamasa dástúrlerdi rukach qılıw jolı menen óz shıdamlılıǵıge buysundiradi. Duglas Mark Gregor (basshılıq tarawinde ataqlı amerikalıq alım ) «X» teoriyası dep ataǵan avtokrat iskerligi atqarıwshılar kobiliyatini esapqa almaydı. Mak Gregor onıń usılların «U» teoriyası dep atovchi demoqratik basshı, óz kúl astındaǵılar qarar qabıllawda katnashuvga kúl kuyadi, olarǵa ishontirish jolı menen tásir kórsetedi. Liberal basshı óz kúl astındaǵılarǵa tulik erkinlik beredi. Michigan universiteti professorı R. Laykert basshılardı jumısqa yunalgan, xamda insanǵa yunalgan túrlerge ajratadı. Jumısqa yunalgan basshı maksimal ónimlilik hám jaqsı mexnatni ragbatlantirish sisteması ámeldegi bolıwı haqqında gamxurlik etedi. insanǵa yunalgan basshı insaniy munasábetlerdi jaqsılaw jolı menen tásir kórsetiwge ıntıladı. Menejmenttiń avtoritar usılında xızmetkerler fakat olarǵa buyırilgen wazıypanı orınlawları kerek, bunda olar fakat eń kem zarru informaciyaǵa ıyelewleri kerek. Basshılıqtıń avtoritar usılı armiya hám flotda qollanıladı. Ol rásmiy sistema, qaǵıydada kórsetilgen áskerler xuquq hám minnetlerine tayanadi. Avtoritar usıldıń ábzal tárepi buysunuvchilarga tásir etiwdiń oraylasqan bolıwı bolıp tabıladı. Sol sebepli, avtoritar usılda tásirinler operativ hám maqul túsetuǵın usılda tásirinler operativ hám maqul túsetuǵın bolıwǵa ańsat eriwiladi. Lekin bul usıl xızmetkerler baslamashıları ragbatlantirmaydi. Basshı óz xızmetkerleri mexnati natiyjeliligin asırıwda kiyinchilikka dus keledi. Bunday basshınıń eń úlken kemshiligi - ǵayrattı bugish, kúl astındaǵılar dóretiwshilik kúshlerinen paydalanmasligi, jumıs bir tártipte atqarılıwı bolıp tabıladı. Basshı tárepinen avtoritar usıl qollanılıwın saklovchi sırtqı faktorlar - jaman ıntızam, shólkemlestirilgen jumıs jaqsı tashkil etilmegenligi, basqarıw qararların tayarlaw hám qabıllawǵa waqıt jetpewshilik bolıp tabıladı. Geyde jámáát quramalı jaǵdayǵa dus kelip avtoritar usıl zárúr boladı. Basshınıń jeke sapalarınan kelip chikuvchi ishki faktorlar xam bar. Bunday basshı jumıs usılın ózgertiwi ushın ol óz ústinde mudami islewi, sonıń menen birge, joqarı shólkem tárepinen tásir etiw zárúr. Basshılıq qılıwdıń demoqratik usılı qararlar qabıllaw hám sheshiwde jámáát aǵzaların keń qosıw menen ajralıp turadı. Bunda muxokama qılıwdıń muwapıqlastırıw hám baqlawdıń jámáát formalarınan ko'prok paydalanıladı, basshı óz kepillikiningbir bólegin kúl astındaǵılarǵa tapsıradı. Basshılıq qılıwdıń demoqratik usılında xızmetkerler óz jumısı istikboli haqqında túsinikke iye bolıw ushın jetkilikli informaciya aladılar. Demoqratik usıldıń abzallıǵı - xızmetkerler ǵayratkorligi hám óz jumısından minnetdar bolıwı ushın kulay sharayat jaratılıwı bolıp tabıladı. Demoqratik usıl «pastdan tómenge» tartıs qılıw hám tankid principlerıge tıykarolanadi. Eń áhmiyetli qararlar jámáát aktivleri tárepinen basshı basshılıǵında qabıl etiledi. Kóp qallarda qararlar jıynalıs hám yigilishlarda qabıl etiledi. Lekin bul usıl xam kemshiliklerden jıraq emes. Ol manozara hám muxokama ushın waqıt bulmagan, basqarıw sheshimin tez qabıllaw zárúr bolǵan jaǵdaylarda payda bermeydi. Demoqratik usıldı kullovchi basshı óz kúl astındaǵılarǵa jeke baslamashılıq, ǵárezsizlikti kórinetuǵın etiwge múmkinshilik jaratadı, lekin olar izmida bulmaydi. Ol ádetde ózine buysunuvchilar jumısı detalların jıljıtıwtirmaydi, mayda -shuyde jumıslarda jol-yurik kórsetpeydi hám qadaǵalaw kilmaydi, lekin mudami olar iskerligi nátiyjesi menen kizikadi, zarru bolǵan qallarda maslaxat beredi. Bunday basshılıq astındaǵı xızmetkerler ishdagi jaǵday haqqında tulik informaciyaǵa iye boladılar. Basshı qánige pikirin esapqa aladı, jámáátte xamkorlik ushın kulay jaǵday jaratıw ushın háreket etedi. Basshılıqtıń liberal usılı basshınıń jámáát iskerligine minimal aralasıwı menen xaraqterlanadi. Basshı bunday túrde mexnat jámáátleriurtasida dáldalshı wazıypasın atqaradı, xızmetkerlerdi jumıs ushın zárúr informaciya menen támiyinleydi. Liberal usıl maksad anıq hám xızmetkerler jumısı individual ózgeshelikke iye bolǵan jaǵdaydaǵına qollanılıwı múmkin. Bunday sharayatta xızmetkerler óz iskerligin joybarlawtiradilar hám quraydılar, basshına bolsa fakat zárúr qallardagina shaqırıq etediler. Liberal usıl ko'prok ilimiy-tadkikot jumıslarına basshılıq qılıwda qollanıladı, sebebi bul túrde dóretiwshilik aktivlik hám ǵárezsizlik talap etiledi. Islep shıǵarıw sharayatında liberal usıldı qollap bulmaydi. Ámelde anıq bir usıl sap túrde qollanilmaydi kóp qallarda bir qansha usıllar kombinasiyasidan paydalanıladı. Aktiv basshı sanalı túrde ol yamasa bul usıldıń unamlı táreplerinen paydalanıwǵa, unamsız táreplerin saplastırıwǵa háreket etedi. Lekin barlıq usıllar birdey kúshke iye dep esaplaw nadurıs boladı. Mudami basshılıq qılıwdıń demoqratik usılı ábzal qurıladı. Tap mine sol usıl istikbolga iye, onı rawajlandırıw hám jetilistiriw zárúr.

Juwmaq,, Mádeniyat'' túsinigi keń qamtılǵan, ulıwma insanıylıq túsinik. Insan bárháma materiallıq hám mınawy baylıqlar jaratıw menen bánt. Sonıń ushın materiallıq hám ruwxıy mádeniyat parıq etedi. Insannıń tábiyaattı ózlestiriw ámeliy kórsetkish dárejesi materiallıq mádeniyattı ańlatadı. Ruwxıy mádeniyatqa pán, xalıqtıń maǵlıwmat dárejesi, medicinalıq xızmet, kórkem óner dajasi, adamlardıń etikalıq normaları, ruxiy bilim hám qızıǵıwshılıqklari kiredi. Menejment mádeniyatı da ulıwma insanıylıq mádeniyat bir bólegi esaplanadı, ol basqarıw xızmetkerleriniń mádeniyatı dárejesin, menejment procesi mádeniyatı, miynet sharayatı mádeniyatı, hújjet hám jumıs júrgiziw mádeniyatın akslantiradi. Basqarıw usılı - bul basshı tárepinen menejment processinde qollanılatuǵın barlıq eń jaqsı shıdamlı, sabırlı usıllar jıyındısı bolıp tabıladı. Basqarıwdıń ush anıq usılı bar: avtoritar, (direktiv), demokratiyalıq (kollegial) hám liberal. Ámeliyatda ol yamasa bul usıl bar,, taza'' qollanilmaydi. Menejmentte hár bir usıl birge qollanıladı. Demokratiyalıq usıllarǵa ústin turatuǵınlıq beriledi.