Медиа дискурсларда “Ғурур” концетини ифодаловчи бирликларнинг лингвокультурологик тадқиқи

3.3. Qiyoslanayotgan tillarda “G‘urur” konsepti bilan bog‘liq metaforik birliklarning lingvokulturologik xususiyati
Ikki ming yildan ortiq tarixga ega bo‘lgan metafora har bir inson hayotida alohida o‘rin tutadi. Biz deyarli barcha aloqa turlarida metaforalardan foydalanamiz. Metaforani o‘rganish bilan nafaqat tilshunoslar, balki faylasuf va psixologlar ham shug‘ullanadilar. Hozirgi zamon metafora nazariyasida metaforaning ikkidan o‘n beshgacha turli vazifalari ajratiladi. Shubhasiz, eng muhim funksiya kognitiv yoki "yangi bilimlarni ochish" funksiyasidir.¹²⁸ Kognitiv-semantik hodisa sifatida metaforalarni tushuntirish uchun turli xil nazariyalar mavjud: metaforalarning izchil modeli, birlamchi metaforalar nazariyasi, metafora talqinining biriktiruvchi nazariyasi, metafora modellashtirish nazariyasi, metaforalarning tavsifiy nazariyasi. Biroq, ulardan eng mashhurlari J. Lakoff va M. Jonsonning kontseptual metafora nazariyasi va M. Tyorner va J. Fokonnierning aralashish nazariyasidir.¹²⁹
Metafora so‘zi yunoncha "ferein" so‘zidan olingan bo‘lib, meta va phora birikmasidan olingan. Bu so‘zni ilk bor ritorika va falsafa lug‘atiga mashhur yunon olimlari Gorgias va Prodik shogirdi Isokratlar kiritgan. Birinchi metafora nazariyasi mashhur yunon olimi Arastu nomi bilan bog‘liq. Uning “Ritorika”dagi metafora haqidagi fikrlarini ko‘rib chiqaylik: “Metafora yuqori darajada aniqlik, yoqimlilik va yangilik go‘zalligiga ega bo‘lib, uni boshqa shaxs nomidan o‘zlashtirib bo‘lmaydi. Ovoz va ma’no jihatidan go‘zal yoki ko‘zga yoki boshqa ma’noga yoqimli bo‘lgan so‘zlardan metafora olinishi kerak”¹³⁰
Boshqa bir asarida “Poetika”da u metaforaga quyidagi ta’rifni beradi: “Metafora — noodatiy nomni yo turdan turga, yo turdan turga, yoki turdan turga ko‘chirish yoki o‘xshatish orqali metafora qilishdir”¹³¹ . Ushbu ta'rifdan keyin Arastu o‘tish jarayoni va metafora turlarini tasniflaydi. Nemis tadqiqotchisi Pavelning metafora haqidagi fikrlariga e’tibor qaratsak: “Metafora adekvat nomga ega bo‘lmagan g‘oyalar majmuasini ifodalashning eng muhim vositalaridan biridir. Bu vositadan foydalanish chegaralangan emas... Metafora inson tabiatidan kelib chiqib, nafaqat she’riy nutqda, balki xalqning kundalik hayotidan ham kelib chiqadigan narsa – so‘zlashuv tilidan hamisha majoziy iboralarga moyil va yorqin. epithets” ¹³². Koʻrinib turibdiki, anʼanaviy yondashuvda metafora asosan soʻz darajasida koʻrilgan, lingvistik masala sifatida koʻp maʼno, maʼno va maʼnoni rivojlantirish usullaridan biri sifatida qaralgan. Ma'no darajalariga e'tibor berilmagan va u kognitiv metafora nazariyasigacha metafora deb nomlangan.
I.A.Richardsning “Ritorika falsafasi” asaridan keyin metaforalarni kognitiv aspektda tadqiq etish keng tarqaldi. U metafora nafaqat lisoniy hodisa, balki u kishining fikrlash tarzi ekanligini ta’kidladi. I. A. Richardsning ta'kidlashicha, metafora ikki jihatga ega:
1) metaforani bildiruvchi so‘z yoki ibora;
2) Majoziy ma’noda qo‘llangan so‘z, vosita va mavzu.¹³³
I. A. Richardsning ana shu g‘oyalariga tayangan holda J. Lakoff va M. Jonson metaforani yangi jixatdan taqdim eta boshladilar. Ular metaforani inson tafakkuri va xatti-harakati bilan bog‘liq kontseptual hodisa sifatida taklif qildilar. Bu olimlarning “Biz yashayotgan metafora” asarida metafora kognitiv semantika nuqtai nazaridan o‘rganilib, “...Metafora kundalik hayotimizga nafaqat tilda, balki fikr va xatti-harakatlarimizda ham kirib keldi. Bizning odatiy kontseptual tizimimiz bizning fikrlashimiz va xatti-harakatlarimiz doirasida metaforik xarakterga ega"¹³⁴ . Metaforalar kontseptuallashtirish jarayonining yaqqol misolidir. Metaforik kontseptualizatsiya ikkita kontseptual soha strukturalari – manba sohasi (manba sohasi) va maqsad sohasi (maqsadli domen) o‘rtasida sodir bo‘ladi. Manba sohasi maqsadli sohaga qaraganda aniqroq va aniqroqdir.Metaforalardan foydalanishning sababi shundaki, ular bizning tafakkurimizda, kontseptual tizimimizda mavjud. Olimlarning fikricha, inson metafora orqali nafaqat o‘z fikrini ifodalaydi, balki o‘sha metaforalar bilan fikr yuritadi.Lakoff va Jonson metaforalarni uch qismga ajratadilar:
1) Strukturaviy metafora;
2) orientatsion metafora;
3) Ontologik metafora.
Metafora kontseptuallashtirish shakllaridan biri sifatida, fikrlash mexanizmi sifatida yangi tushuncha va bilimlarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kognitiv mexanizm murakkab, mavhum va bizga kam ma'lum. va hokazo bir konseptual tushuncha boshqa oddiy, tushunish osonroq va hokazo. Chunki tafakkurimiz har bir lahzada hamma narsani idrok etishdir; ular aniq, to‘g‘ri rasm yaratishga tayyor emas. Atrofimizda sodir bo‘layotgan voqealarni soddaroq tarzda tushunish va tahlil qilishga yordam beradi. Metaforalarning kognitiv salohiyati inson tajribasi va dunyoqarashining atrof-muhit bilan o‘zaro ta'siri va birligi natijasida namoyon bo‘ladi. Bu potentsial inson aql-zakovatining “qoyalari”ga borishga, “pastki”ga tushishga, uning “ko‘rinmas tomonlarini kashf etishga”, “cheksiz ufqlari” sari qadam tashlashga yordam beradi.Metaforalar intellektga o‘z “imkoniyatlarini” kengaytirish imkonini beradi. ".
Metaforalar tilning jozibaorligi, nutqning boyligini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Tahlil tavomida ingliz tilida “G‘urur” konsepti bilan bog‘liq 50dan ortiq, o‘zbek tilida 100ga yaqin, turk tilida esa60-70 atrofida metaforik komponentlar aniqlandi. Media diskurslarda g‘urur konsepti bilan bog‘liq metaforik birliklarning dialoglarda qo‘llanilish koefsiyenti past. Asosan ichki monologlarda faol uchraydi. Sababi seriallarda asosiy e’tibor va g‘ururning voqelanishi harakat, mimika orqali ko‘rsatiladi.
Kövecsesning (1986, 1990) ingliz tilidagi PRIDE hissiyot tushunchasi bo‘yicha ishida asosiy e'tibori amerikalik ingliz tiliga qaratilgan bo‘lib, u G‘urur tushunchasini boshqa his-tuyg‘ular bilan bog‘lash va EMOTION umumiy kontseptsiyasi uchun namuna berish uchun muhokama qiladi. ¹³⁵ Shuningdek, tadqiqotchi g‘ururning maxsus shkalasiga asosoiy urg‘u beradi. Qiymat shkalasi bo‘yicha g‘ururning quyi va past darajasi farqlanadi. Agarda inson mag‘rurligi qiymat shkalasiga muvofiq bo‘lsa, uni oqlash mumkin. Bundan quyi yoki pasti esa chegaradan tashqari sanaladi va salbiylikka olib keladi.¹³⁶ Helsinki universiteti professori Heli Tissari esa g‘urur tushunchasining antonimi sifatida uyat tushunchasini qo‘yadi va ikki tushunchaning qarama qarshiligini ifodalaydi.¹³⁷
Kovecses fikricha, g‘ururning yettita asosiy sababi bor:
(1) yutuqlar, (2) mulk, (3) guruhga mansublik, (4) tashqi ko‘rinish, (5) jismoniy yoki ruhiy qobiliyatlar, ko‘nikmalar yoki xususiyatlar, (6) axloqiy fazilatlar va (7) yaxshi ijtimoiy mavqe. Ushbu sabablarning ko‘pchiligini quyidagicha birlashtiradi: "O‘z fazilatlari, yutuqlari yoki mulki haqida yuqori yoki haddan tashqari fikrlash, bu esa ustunlik va nafratlanish hissi va munosabatini keltirib chiqaradi. boshqalar uchun; haddan tashqari o‘z-o‘zini hurmat qilish ".¹³⁸
Shuningdek, tadqiqotchilar, psixologlar, ideologizm tarafdorlari mag‘rurlikning ijobiy yoki salbiylik ottenkasi bo‘yicha bahslashishadi. Diniy manbalarga muvofiq g‘urur va kibr insonni halokatga boshlovchi tuyg‘u sifatida baholanadi. Bosis inson bu tuyg‘u orqali o‘zini hammadan yuqori tuta boshlaydi va o‘zini Xudoga tenglashtirish darajasiga boradi. Psixologlar tomonidan esa g‘urur ijobiy baholanadi. Inson o‘zining qadr qimmatini ko‘tarishi, boshqalatr orasida nufuzini oshirishda mag‘rurlik muhim component sifatida baholanadi. Aslini olganda, g‘ururni salbiy yoki ijobiylik nuqtyai nazaridan baholashdan ko‘ra uning darajasini aniqlash muhim. Kövecses ta’kidlgan sabablarni yanada kengaytirish mumkin:

• 
  yutuqlar,
  
• 
  mulk,
  
• 
  guruhga mansublik,
  
• 
  tashqi ko‘rinish,
  
• 
  jismoniy yoki ruhiy qobiliyatlar,
  
• 
  ko‘nikmalar yoki xususiyatlar,
  
• 
  axloqiy fazilatlar
  
• 
  yaxshi ijtimoiy mavqe
  
• 
  o‘z ijtimoiy va ruhiy holatini yashirish;
  
• 
  o‘zidan har jihatdan mamnunlik;
  
• 
  boshqalarga bo‘ysunmaslikka urinish.
  

“Gone with the wind” serialida g‘urur konseptosferasiga kiruvchi quyidagi metaforik birliklar aniqlandi:
The body as a container
(1a) His good performance filled
him with pride.
(1b) Her pride rose as she watched
her children perform.
The heart as a container
Target domain: Pride
PRIDE IS A FLUID IN THE HEART
(2a) Her heart swelled with pride.
(2b) The news filled her heart with
pride.
Birinchi metaforada tana idish sifatida ko‘riladi, ikkinchi metaforada idish yurakdir. Ushbu metaforalar intensivlik jihatini ta'kidlaydi: full of, swelled up. intensivligining o‘zgarishini ifodalaydi/ Shuningdek, asosan shaxsning mag‘rurlik holatini ifodalash funksiyasini bajaradi