Мехнат мухофазаси
Download 0.96 Mb. Pdf ko'rish
|
Кудратов.Мехнат-мухофазаси
Узлаштириш саволлари
1.1 Ôàí-òåõíèêà òàðàккè¸òèíèíã æà-äàë ðèâîæëàíèøè, ñàíîàò èøëàá ÷è- кàðèøèíèíã уñèøè âà áèíçè уðàá òóðãàí òàáèàòãà àíòðîïîãåí òàúñèðëàðíèíã êó÷àéèøè óíèíã уç-уçèíè áîøкàðèø кîáèëèÿòèãà ñàëáèé òàúñèð êуðñàòàäè. Øóíèíã ó÷óí àòðîô ìóхèòíè ìóхîôàçà кèëèø, äåìàê хîçèðãè âà êåëàæàê àâëîäëàð ñîІëèгèíè ìóхîôàçàëàø, ìóхèì ìàñàëàëàðäàí áèðèäèð. Àòðîô-ìó èòíè ìó îôàçàëàø äàâëàò âà æàìîàò ÷îðà-òàäáèðëàðè òèçèìèäàí èáîðàò á ëèá, èíñîí ÿøàøè ó÷óí ÿðî ëè á ëãàí òàáèèé ìó èòíè ñà ëàá îëèøíè òàúìèíëàéäè. Áó òèçèì èøëàá ÷è àðèø, èëìèé, ñî ëîìëàøòèðèø, ýñòåòèê âà òàðáèÿâèé ìà ñàäëàðäà àìàëãà îøèðèëàäè. Àòðîô-ìó èòíè ìó îôàçàëàø á éè÷à ÷îðà-òàäáèðëàð òàáèàòíèíã ðèâîæëàíèø îíóíëàðèíè áèëèøãà âà ÷ó óð èëìèé ëëàøãà àñîñëàíàäè. îçèðãè âà òäà àòðîô-ìó èòíè ìó îôàçàëàø, ó áèëàí ðàöèîíàë ìóíîñàáàòäà á ëèø áèðîí áèð àëî èäà ìàìëàêàòíèíã ìèëëèé ÷åãàðàëàðè áèëàí ÷åêëàíìàé, áàëêè õàë àðî äàðàæàäà îëèá áîðèëìî äà. Õàë àðî ìèòàëàð âà æàìèÿòëàð òóçèëìî äà, ýêîëîãèê òàä è îòëàð ôàîë îëèá áîðèëìî äà. Ê ïãèíà ìàìëàêàòëàð àòðîô-ìó èòíèíã îëàòè ò ðèñèäà ìóíòàçàì ðàâèøäà ìàúëóìîòëàð áèëàí àëìàøèíèá òóðèøàäè. çáåêèñòîíäà àòðîô-ìó èòíè ìó îôàçàëàø á éè÷à ìèòà òóçèëãàí á ëèá, ó àâî âà ñóâ àâçàëàðèíè ñî ëîìëàøòèðèøíèíã èñòè áîë ðåæàëàðèíè âà áîø ñõåìàëàðèíè èøë á ÷è èø, øà àð âà ðåãèîíëàðíèíã ýêîëîãèê êàðòàëàðèíè òóçèø áèëàí øó óëëàíàäè. 5 Àòðîô-ìó èòíè èìîÿëàøíèíã ìó àíäèñ-òåõíèê âîñèòàëàð-èíè òàêîìèëëàøòèðèø, óçëóêñèç, ÷è èòñèç âà êàì ÷è èòëè òåõ-íîëîãèê öèêëëàð âà èøëàá ÷è àðèøëàðíè ÿðàòèøãà àðàòèëãàí óææàòëàð àáóë èëèíãàí. Îñè¸äà èññè ëèê ýëåêòð ñòàíöèÿëàðè, àâòîìîáèëü òðàíñïîðòè, îðà âà ðàíãëè ìåòàëëóðãèÿ, óðèëèø ìàòåðèàëëàðè, , ïàõòà òîçàëàø âà ïèëëàíè àéòà èøëàø êîðõîíàëàðè àòìîñôåðàíè èôëîñëàíòèðóâ-÷è àñîñèé ìàíáàëàð èñîáëàíàäè. ñàíîàòè êîðõîíàëàðèäà èøëàá ÷è àðèø æàðà¸íèäà òåõíîëîãèê ìàøèíà- óñêóíàëàðäàí àò-ðîô-ìó èòãà êàòòà ìè äîðäà çàðàðëè ÷è èíäèëàð àæðàëèá ÷è à- äè. Àòìîñôåðàãà òåõíîëîãèê ìàøèíà-óñêóíàëàðäàí ÷è à¸òãàí ÷àíãëàíãàí àâîäà ìàúëóì ìè äîðäà - 18 äàí 120 ìã/ì 3 ãà÷à çàð-àðëè ìîääàëàð á ëàäè âà øàìîë óíè àòðîôãà òàð àòàäè. ×àíãëè ìàññàëàð ýëåêòð óçàòèø ëèíèÿëàðèãà òèðàäè, äàðàõòëàðíè íîáóä èëàäè, ÿ èíèäàãè óéëàðíè, î àð ñóâëàðíè èôëîñëàíòèðàäè. Ìàçêóð êîðõîíàëàðäà àòðîô-ìó èòíè ìó îôàçàëàø ìóàììîñèíè àë èëèøíèíã ýíã èñòè áîëëè é ëëàðèäàí áèðè - ìà àëëèé âåí-òèëÿöèîí ñ ðèø ðíàòèø, àòìîñôåðàãà âà î àð ñóâ-ëàðãà òóøàäèãàí çàðàðëè ÷è èíäèëàðíè èñòèñíî ýòèøãà âà ïàñàé-òèðèøãà èìêîí áåðàäèãàí þ îðè ñàìàðàëè ÷àíã òóòèø óðèë- ìàëàðèíè âà òåõíîëîãèê æàðà¸íëàðíè æîðèé ýòèø, øóíèíãäåê èøëàá ÷è àðèø ÷è èíäèëàðèäàí ìàêñèìàë ôîéäàëàíèøäèð. Êå-ëàæàêäà àòðîô-ìó èòíè ìó îôàçàëàø ìóàììîñèíè ýíã àââàëî òó-òàø òåõíîëîãèê öèêëëè ÷è èòñèç (ÿúíè ÷è èíäèëàðíè ýêîëîãèçà-öèÿëàø) èøëàá ÷è àðèøëàðíè ÿðàòèø é ëè áèëàí àë èëèíàäè. Áóíèíã ó÷óí àéðèì îëëàðäà áóòóí òåõíîëîãèê æàðà¸ííè ¸êè óíèíã àéðèì áîñ è÷ëàðèíè òóáäàí çãàðòèðèø, ãàçëàðäàí çàðàðëè ìîääàëàðíè àæðàòèá îëèø âà óòèëëàøòèðèø óñóëëàðèíè èøëàá ÷è èø, ñóâ àéòàðèø ñèñòåìàëàðèíè ëëàø, ÷è èòñèç èøëàá ÷è àðèøíèíã êåëàæàãè - áó óäóäèé-ñàíîàò êîìïëåêñëàðè á ëèá, óëàðäà áèð êîðõîíàëàðíèíã ÷è èíäèñè- èêêèí÷èñè ó÷óí õîì àø¸ á ëèá õèçìàò èëàäè, àúçè ñî àëàð ó÷óí ýêîëîãèçàöèÿëàøíèíã ìóàéÿí ìîäåëëàðè èøëàá ÷è èëãàí. ñà-íîàòèíè ýêîëîãèçàöèÿëàø á éè÷à èøëàíìàëàð é , ëåêèí óëàðäà ÷è èòñèç èøëàá ÷è àðèøíèíã àéðèì ýëåìåíòëàðè ëëàíèëìî -äà. Ôàí-òåõíèêà âîñèòàëàðè àòðîô-ìó èòíè çàðàðëè ÷è èíäèëàð áèëàí èôëîñëàíèøèíè èñòèñíî ýòèøãà ò ëè èìêîí áåðìà¸òãàí îçèðãè âà òäà àòðîô-ìó èòíèíã êèøèëàð, àéâîíëàð âà ñèìëèê äóí¸ñè ó÷óí õàâôñèçëèãèíè êàôîëàòëîâ÷è ñòàíäàðòëàðíè èøëàá ÷è èø ìó èì à àìèÿòãà ýãà. Ñòàíäàðòëàð èøëàá ÷è èøäà, Ñòàí-äàðòëàð õàë àðî òàøêèëîòè, óíèíã ìèòàëàðè âà áàúçè ìàìëà-êàòëàðíèíã ñòàíäàðòëàø èäîðàëàðè ìó èì ðîëü éíàéäè. Ñî ëè -íè ñà ëàø õàë àðî òàøêèëîòè îøèäà èôëîñëàíèø äàðàæàñè-íè íàçîðàò èëèø ó÷óí õàë àðî õèçìàò ÿðàòèëäè. Íàçîðàò ñòàí-öèÿëàðèíèíã òàðìî è ðåñïóáëèêà ìè ¸ñè, àòðîô- ìó èòíèíã èô-ëîñíèøè, ýêîíîìèêà âà óðáàíèçàöèÿ äàðàæàñè áèëàí áåëãèëàíàäè. çáåêèñòîíäà àòìîñôåðà àâîñèíèíã, ñóâ àâçàëàðè âà òóï-ðî íèíã îëàòè àòðîô-ìó èò èôëîñëàíèø äàðàæàñèíè êóçàòèø âà íàçîðàò èëèø óìóìäàâëàò õèçìàòè, Äàâëàò ñàíèòàðèÿ íàçîðàòè õèçìàòè, àç òîçàëàø âà ÷àíã òóòèø 6 óðèëìàëàðè èøèíè íàçîðàò èëèø á éè÷à àâëàò èíñïåêöèÿñè, ðåãèîíàë èíñïåêöèÿëàð, èäîðàëàð, êîðõîíàëàð, êîðõîíàëàðäàãè ñàíèòàðèÿ ëàáîðàòîðèÿ-ëàðè âà áîø à õèçìàòëàð òîìîíèäàí íàçîðàò èëèíàäè. Òàø è ìó èòíè íàçîðàò èëèø âà êóçàòèø Äàâëàò õèçìàòèãà çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ãèäðîìåòåîðîëîãèÿ âà òàáèèé ìó èòíè íàçîðàò èëèø Äàâëàò èò è áîø÷èëèê èëàäè. 1981 éèëäà ìàçêóð ìèò îøèäà Àòìîñôåðà àâîñèíè èôëîñëàíèøäàí ìó îôàçà èëèø á éè÷à Äàâëàò èíñïåêöèÿñè ÿðàòèëäè. Òàáèèé ìó èòíè ðãàíèø âà èôëîñëàíèøèíè íàçîðàò èëèø á éè÷à ìàðêàçëàð áîð. Ðåñïóáëèêàíèíã ê ïãèíà øà àðëàðèäà ñóâ àâçàëàðèíèíã èôëîñëàíèøèíè àâòîìàòëàøòèðèëãàí ëàð ¸ðäàìèäà íàçî-ðàò èëèíàäè. ÕÕI èíñîíèÿò îëäèäà òà ìó èì âà óëêàí ìóàììîëàð ïàéäî á ëäè, åðäà à¸òíèíã á ëèøè óëàðíè àë èëèøãà áî ëè . Áó ìóàììîëàð òàáèèé ìó èòíèíã çãàðèøè, áèîñôåðàíèíã èôëîñëàíèøè, õîì àø¸, ýíåðãåòèêà âà îçè - îâ àò êðèçèñëàðè áèëàí áî ëè . íèíã ÿøàøè ó÷óí òàáèèé ìó èòãà ìîñëàøàäèãàí àéâîíëàðäàí ôàð ëè ëàðî , èíñîí çèíèíã ÿøàøè ó÷óí òàáèàòãà ôàîë àðàëàøèá, ìó èòíè çãàðòèðàäè âà ó áèëàí ìóíîñàáàòäà á ëèø ó÷óí ÿíãè øàêëëàðíè ÿðàòàäè. È òèñîäèé âà ýêîëîãèê ìàíôààòëàðíè áèð-áèðèäàí ôàð ëàø ëîçèì. Êèøèëèê æàìèÿòèíèíã è òèñîäèé ìàíôààòëàðè - áó òàáèèé ðåñóðñëàðäàí ôîéäàëàíèø èñîáèãà çèíèíã ìîääèé ý òè¸æëàðèíè îíäèðèø, ýêîëîãèê ìàíôààòëàð - êèøèëèê æàìèÿòè ôàîëèÿòèíèíã òàáèàò ó÷óí çàðàðëè, ìàñàëàí, àòìîñôåðà âà ñóâíèíã èôëîñëàíèøè, àòìîñôåðàäà êàðáîíàò àíãèäðèäíèíã ê ïàéèøè íàòèæàñèäà åðäà ïàðíèê ýôôåêòèíèíã ðèâîæëàíèøè êàáè î èáàòëàðíè áàðòàðàô ýòèø ó÷óí èíñîííèíã îíãëè çàðóðèÿòèäèð. È òèñîäèé ìàíôààòëàð æàìèÿò ðèâîæëàíèøèíèíã èæòèìîèé îíóíëàðèíè àêñ ýòòèðñà, ýêîëîãèê ìàíôààòëàð òàáèàò ðèâîæëàíèøèíèíã áèîëîãèê îíóíëàðèãà àñîñëàíãàí. Óëàðíèíã ìà ñàäè - êèøèëèê æàìèÿòè áèëàí óíè ðàá òóðãàí òàáèàò ðòàñèäà ìîääàëàð âà ýíåðãèÿ àëìàøèíóâèíèíã óçëóêñèç æàðà¸íè ð é áåðèøè ìóìêèí á ëãàí ÿøàø ìó èòèíè ÿðàòàäè. È òèñîäèé âà ýêîëîãèê ìàíôààòëàð àðàìà- àðøèëèêëàð êóðàøèäà îáúåêòèâ ìàâæóä á ëàäè. Óëàðíèíã áèðëèãè øóíäàí èáîðàòêè, óëàð æàìèÿòíèíã à¸òèé ôàðîâîíëèãèíè òàúìèíëàøãà àðàòèëãàí, ëåêèí ìàçìóíè, ìà ñàäè âà óëàðãà ýðèøèøè æè àòäàí àðàìà- àðøèäèð. Ìàñàëàí, êèøèëèê æàìèÿòèíèíã ÿøàøè ó÷óí ðìîíëàðíè áàðáîä èëèá âà àòìîñôåðàãà êàðáîíàò àíãèäðèä ÷è àðèá, ¸íèë èíè ¸ èø êåðàê, ëåêèí áóòóí åðäàãè òàáèàòíè íîáóä èëìàñëèê ó÷óí áóíäàé èëèø ÿðàìàéäè. Àãàð åðäà îäàìëàðíèíã ñîíè áèð íå÷à ìèëëèîí ìè äîðèäà îëñà ýäè, óëàðíèíã ÿøàøè ó÷óí òàáèàòãà ê ðñàòãàí çàðàðè êàì òàúñèð èëãàí á ëàðäè. Áèðî áèçíèíã ïëàíåòàìèçäà ýðàìèçíèíã ó÷èí÷è ìèíã éèëëèãèãà à îëèíèíã ñèøè äåìîãðàôèê 7 ïîðòëàø äàðàæàñèãà êåëäè: ýðàìèçäàí àââàëãè 15 ⋅ 10 3 , 700 éèëäà 3 ⋅ 10 6 êèøè á ëãàí á ëñà, 1700 -600 ⋅ 10 6 , 1976 éèëäà -4 ⋅ 10 9 , 2000 éèë à 6,5 ⋅ 10 9 êèøè. Áóíäàé îëàò êèøèëèê æàìèÿòèíèíã ÿøàø øàðîèòèíè âà òàáèàòíè çãàðòèðèøãà êåñêèí òóðòêè á ëäè. Êèøèëèê æàìèÿòè èøëàá ÷è àðèø ôàîëèÿòèíè óëêàí ìè ¸ñëàðè êó÷ëè ñàíîàò âà èøëî õ æàëèê ïîòåíöèàëèíè ÿðàòèøãà, áàð÷à òóðäàãè òðàíñïîðòíè êåíã ðèâîæëàíòèðèøãà, êàòòà åð ìàéäîíëàðèíè èððèãàöèÿëàøãà, ñóíúèé è ëèì ÿðàòèøãà îëèá êåëäè, øó áèëàí áèð âà òíèíã çèäà àòðîô-ìó èòíèíã îëàòè êåñêèí ¸ìîíëàøäè. Àòìîñôåðà, ñóâ àâçàëàðè âà òóïðî íèíã àòòè , ñóþ âà ãàçñèìîí ÷è èíäèëàð áèëàí èôëîñëàíèøè îçèðäàíî õàâôëè ë÷àìëàðãà åòèá îëäè, òàáèèé ðåñóðñëàð - ôîéäàëè àçèëìàëàð, ÷ó÷óê ñóâ âà áîø àëàð êàìàéìî äà. Êèøèëèê æàìèÿòèíèíã ðèâîæëàíèøè âà óíèíã ôàí-òåõíèêà òàðà è¸òè àòðîô- ìó èòãà ìèñëè ê ðèëìàãàí äàðàæàäà çà àðëè ìîääàëàð ÷è àðàäèãàí ÿíãè ìàøèíàëàð âà ÿíãè òåõíîëîãèê æàðà¸íëàð ÿðàòèøãà îëèá êåëäè. À îëèñè 2.5 ìëí.êèøè á ëãàí çàìîíàâèé øà àðíèíã ìàññà âà ýíåðãèÿ àëìàøèíóâèíè ê ðèá ÷è àìèç. Øà àðíèíã ñóòêàëèê óìóìèé ÷è èíäèñè 4000 òîííàíè, éèëèãà - 732 ⋅ 10 6 òàøêèë ýòàäè. À îëèñè 3 âà 11 ⋅ 10 6 êèøè á ëãàí øà àðëàð àì áîð. Øà àðëàðíèíã ê ïàéèøè âà äîèìèé ñèá áîðóâ÷è øà àð à îëèñè èíñîíèÿò âà òàáè ò ðòàñèäàãè àðàìà- àðøèëèêíèíã ÷ó óðëàøèøèãà îëèá êåëàäè. Áó õàâôñèðàøëàð õîì àø¸ (îõèðãè 25 éèë äà îäàìëàð áóòóí èíñîíèÿò òàðèõè äàâîìèäà èøëàòãàí ìè äîðäàãè õîì àø¸ à ãàí), ýíåðãåòèê ðåñóðñëàð (íåôòü âà ãàç òóãàø àðà-ôàñèäà, äóí¸íèíã éèðèê äàð¸ëàðèäà óðèëãàí ýëåêòð ñòàíöèÿëàð ýëåêòð ýíåðãèÿãà á ëãàí ý òè¸æíè îíäèðà îëìàéäè), îçè - îâ àò ìà ñóëîòëàðè (îõèðãè 100 éèë è÷èäà åð à îëèñè 2,6 ìàðòà, èø-ëî õ æàëèê èøëàá ÷è àðèøè - àòèãè 2,2 ìàðòà îøäè; åð øàðèäà 500 ⋅ 10 6 êèøè, øó æóìëàäàí 200 ⋅ 10 6 áîëà î÷ëèêäà êóí êå÷èðàäè) òàí èñëèãè áèëàí àñîñëàíãàí. Åðäà îäàì óêìðîíëèê èëãàí äàâðäàí áåðè êèøèëàðíèíã íàôàñ îëèøè ó÷óí çàðóð á ëãàí êèñëîðîä àæðàòèá ÷è àðàäèãàí åðíèíã “ êàñè” èñîáëàíãàí ðìîí íèíã 2/3 èñìè íîáóä èëèíäè. 200 òóðäàãè àéâîíëàð âà ïàððàíäàëàð èðèá òàøëàíäè, èøëî õ æàëèãè ó÷óí ÿðî ëè á ëãàí 20 % åð ìàéäîíè ýðîçèÿãà äó÷îð á ëäè. Ñàíîàòè ðèâîæëàíãàí ìàìëàêàòëàðäà ìèíåðàë âà ýíåðãåòèê ðåñóðñëàð, ÷ó÷óê ñóâ âà àâîäà êèñëîðîä òàí èñëèãè ñåçèëìî äà. Ñàíîàò âà òðàíñïîðòíèíã, ýíåðãåòèêàíèíã ðèâîæëà-íèøè, èøëî õ æàëèãèíè ñàíîàò àñîñèãà òêàçèø âà èì ëàø-òèðèø àòðîô-ìó èòíè ÿíãè, èëãàðè íîìàúëóì ìîääàëàð áèëàí èôëîñëàíèøãà îëèá êåëàäè. Áóëàðíèíã àììàñè èíñîííèíã, óíè-íã ÿøàø ìó èòè áèëàí âóæóäãà êåëãàí ýêîëîãèê àëî àñèíè áóçèëèø õàâôèíè òó äèðàäè. 8 ó ó íè ñà ëàø ÷åãàðàëàðè è÷êè âà òàø è ãà á ëè-íàäè. ó ó èé èìîÿëàøíèíã è÷êè ÷åãàðàëàðè òàáèèé äóí¸äàí äóí¸ãà òãàí òàáèàò ýëåìåíòëàðèãà: ôîéäàëè àçèëìàëàð, ñóâ àâçàëàðèäàí îëèíãàí ñóâ, àçèëãàí òóïðî , îòèëãàí àéâîíëàð, óøëàð âà áîø àëàð. Øó îáúåêòëàð ó÷óí èíñîííèíã òàáèàò áèëàí àëî àñè óçèëàäè, óëàðíè òîâàð-ìîääèé áîéëèêëàðãà òêàçàäè. ó ó èé èìîÿíèíã òàø è ÷åãàðàëàðè îäàìëàð ÿøàéäèãàí åð òàáèàòè, øó æóìëàäàí çèäà ðíèíã òàúñèðèíè ñåçàäèãàí âà îäàìíèíã ÿøàø ìó èòè îëàòèãà òàúñèð ê ðñàòàäèãàí (ìàñàëàí, åðíèíã é é ëäîøëàðèíè ó÷èðèø ïàéòèäàãè îäèñàëàð) åð àòðîôèäàãè á øëè íè òàøêèë ýòàäè. ó ó èé èìîÿëàøíèíã òàáèèé îáúåêòëàðè ìèëëèé, õàë àðî, ðåãèîíàë âà ãëîáàëãà á ëèíàäè. Òàáèàòíè ñà ëàø îíóí÷èëèãèãà àñîñàí cà ëàøíèíã òàáèèé îáúåêòëàðèãà åð, óíèíã áîéëèêëàðè, ñóâ, ðìîí, àéâîíîò äóí¸ñè, àòìîñôåðà àâîñè êèðàäè. Áóëàðíèíã àììàñè èíñîí ÿøàøè ó÷óí òàáèèé ìó èò á ëãàí áèîñôåðàíè òàøêèë ýòàäè. çáåêèñòîíäà àòðîô-ìó èòíè èìîÿ èëèøíèíã ó ó èé àñîñëàðè òàáèàòíè ñà ëàø ó ó èé ðìàëàðèäàí, ÿúíè îíóíëàðäàí âà îíóí ìî èÿòèãà ýãà á ëãàí àêòëàðäàí èáîðàò. Àòðîô-ìó èòíè ñà ëàø âà òàáèèé ðåñóðñëàðäàí ðàöèîíàë ôîéäàëàíèø îíóí÷èëèãè êåéèíãè 20 éèëäà æàäàë ðèâîæëàíäè. Êåíã ê ëàìëè ìóíîñàáàòëàðíè òàðòèáãà ñîëóâ÷è îíóíëàð àáóë èëèíäè: åð îíóí÷èëèãè àñîñëàðè, ñî ëè íè ñà ëàø ò ðèñèäàãè îíóí÷èëèê àñîñëàðè, ñóâ îíóí÷èëèãè àñîñëàðè, åð îñòè áîé- ëèêëàðè ò ðèñèäàãè îíóí÷èëèê àñîñëàðè, ðìîí îíóí÷èëèãè àñîñëàðè, àéâîíîò äóí¸ñèíè ñà ëàø âà óíäàí ôîéäàëàíèø ò -ðèñèäàãè îíóí, àòìîñôåðà àâîñèíè ñà ëàø ò ðèñèäàãè îíóí âà áîø àëàð. îíóíëàð îð àëè êîðõîíàëàðãà òàáèàòíè ñà ëàø îíóí÷è-ëèãèãà ðèîÿ èëèø, òàáèèé ðåñóðñëàðäàí ñàìàðàëè ôîéäàëàíèø âà àéòà èøëàá ÷è àðèø, àòðîô- ìó èòíè èôëîñëàíèøäàí ñà -ëàø, ýíåðãèÿ òåæîâ÷è, êàì ÷è èò ÷è àðàäèãàí âà ÷è èòñèç òåõíî-ëîãèÿëàðíè æîðèé ýòèø, øóíèíãäåê òàáèèé õîì àø¸íè êîìïëåêñ àéòà èøëàø, àòðîô-ìó èò îëàòèíè íàçîðàò èëàäèãàí àâòî-ìàòëàøòèðèëãàí ñèñòåìàëàð âà ëàð èøëàá ÷è èø þêëà-òèëãàí. Àòðîô-ìó èò îëàòè ÿíãè òåõíîëîãèÿëàð âà ìàøèíàëàð ÿðàòóâ÷èëàðäàí ýêîëîãèÿ ìàñàëàëàðèãà ýúòèáîðíè òàëàá èëàäè. àð àíäàé òåõíèê å÷èì òåõíèê âà è òèñîäèé øàðòëàðíèãèíà ýìàñ, áàëêè ýêîëîãèê àñïåêòëàðíè àì èñîáãà îëãàí îëäà àáóë èëèíàäè. Ëîéè àâèé å÷èìëàð àëáàòòà ýêîëîãèê ýêñïåðòèçàäàí òêàçèëèøè êåðàê, ÿíãè ÿðàòèëà¸òãàí òåõíîëîãèê æàðà¸íëàð, ìàøèíà-óñêóíàëàð âà 9 ìàòåðèàëëàð óëàðíè æîðèé ýòèøäà õàë õ æàëèê ñàìàðàñè áèëàí áèð àòîðäà þ îðè ýêîëîãèê õàâôñèçëèê äàðàæàñèíè òàúìèíëàøè êåðàê. Àòðîô-ìó èòíèíã ó ó èé ðëàðè òóðëàðèäàí áèðè - îíóí êó÷èãà ýãà á ëãàí òåõíèê ðëàð âà ñòàíäàðòëàðäèð (ìàñàëàí, îëè ïóíêòëàðèäà àâî ñèôàòèíè íàçîðàò èëèø îèäàëàðè, àíîàò êîðõîíàñèíèíã ýêîëîãèê ïàñïîðòè). Ñî ëè íè ñà ëàø âàçèðëèãè òîìîíèäàí à îëè ïóíêòëàðèäà àòìîñôåðà àâîñèíè èôëîñëàíòèðóâ÷è ìîääàëàð é ëà-äèãàí êîíöåíòðàöèÿñèíèíã ñàíèòàðèÿ ëàðè òàñäè ëàíãàí, à îëè ïóíêòëàðèäàãè àòìîñôåðà àâîñèíè èôëîñëàíòèðóâ÷è ìîä-äàëàðíè àíè ëàø óñóëëàðè èøëàá ÷è èëãàí, òóðàð æîé óéëàðè óðèëèøëàðèäà é ë éèëàäèãàí øîâ èí äàðàæàñè èéìàòëàðè, òóðàð æîé óðèëèøëàðè óäóäèäà èíôðàòîâóø âà ïàñò ÷àñòîòàëè øîâ èííèíã é ë éèëàäèãàí äàðàæàñè áåëãèëàíãàí. Ãèäðîìåòå-îðîëîãèÿ âà òàáèèé ìó èòíè íàçîðàò èëèø á éè÷à äàâëàò -ìèò è óéèäàãèëàðíè èøëàá ÷è àí: àâîíè ìó îôàçàëàø ÷îðà-òàäáèðëàðèíè êåëèøèø, ýêñïåðòèçàäàí òêàçèø âà ëîéè àâèé å÷èìëàð á éè÷à àòìîñôåðàãà èôëîñëàíòèðóâ÷è ìîääàëàð ÷è à-ðèøãà ðóõñàòíîìàëàð áåðèø ò ðèñèäàãè é ðè íîìà; êîðõîíàëàð-íèíã àòìîñôåðà ÷è èíäèëàðèäàãè çàðàðëè ìîääàëàð êîíöåíòðà-öèÿñèíè èñîáëàø , “Íî óëàé ìåòåîðîëîãèê øàðîèòëàðäà ÷è èíäèëàðíè òàðòèáãà ñîëèø”, àòìîñôåðàíèíã èôëîñëàíèøèíè èñîáëàøíèíã óíèôèêàöèÿëàøãàí äàñòóðè (ýêîëîã-1992é.-ÖÍÈÈïðîåêò). Ðåñïóáëèêàäà òàáèàòíè ìó îôàçàëàø, òàáèèé ðåñóðñëàðäàí ðàöèîíàë ôîéäàëàíèø âà àéòà èøëàá ÷è àðèø á éè÷à áóòóí ìàñúóëèÿò Äàâëàò òàáèàòíè ìó îôàçàëàø ìèòàñèãà þêëàòèëàäè. çáåêèñòîí òàáèàòíè ìó îôàçàëàø ìèòàñè îøèäà àòðîôíè ìó îôàçà èëèø ìóàììîëàðèíè ÷ó óð òà ëèë èëèø âà óëàðíè àë ýòèø á éè÷à òàâñèÿëàð èøëàá ÷è èø ó÷óí îëèìëàð, æàìîàò âà äàâëàò àðáîáëàðèäàí èáîðàò æàìîàò÷èëèê êåíãàøè òàøêèë ýòèëãàí. Äàâëàò ìèòàñèíèíã àñîñèé âàçèôàëàðè óéèäàãèëàðäàí èáîðàò: 1. Àòðîô-ìó èòíèíã îëàòè âà ôîéäàëàíèø óñòèäàí äàâëàò íàçîðàòè, øó æóìëàäàí, òàáèàòíè ìó îôàçàëàø ëàðèíè áóçóâ÷è ñàíîàò îáúåêòëàðèíè óðèø âà èøëàòèøíè ìàí ýòèø ó ó è áåðèëãàí. 2. Âàçèðëèêëàð âà èäîðàëàð ôàîëèÿòèíè ìóâîôè ëàøòèðèø, òàáèàòäàí ôîéäàëàíèø ñî àñèäà ÿãîíà èëìèé-òåõíèê ñè¸ñàò èøëàá ÷è èø âà òêàçèø. 3. Ýêîëîãèê ëàð, îèäàëàð âà ñòàíäàðòëàðíè òàñäè ëàø. 10 4. ßíãè òåõíèêà âà òåõíîëîãèÿ, øóíèíãäåê êîðõîíàëàð óðèø ëîéè àëàðè âà ðåêîíñòðóêöèÿñè á éè÷à äàâëàò ýêîëîãèê ýêñïåð-òèçàñèíè òêàçèø. 5. Ìîääàëàðíè àòìîñôåðàãà ÷è àðèøãà, ÷è èíäèëàðíè é îòèøãà, ñóâäàí ôîéäàëàíèøãà, àòìîñôåðà àâîñèíè èøëàòèøãà, åðëàðíè àæðàòèøãà, à îëèíè ýêîëîãèÿ á éè÷à òàðáèÿëàøãà ðóõñàòíîìàëàð áåðèø. 6. Òàáèàòíè ìó îôàçàëàø á éè÷à õàë àðî àìêîðëèêíè ðåæàëàøòèðèø âà àìàëãà îøèðèø. Òàáèàòíè ìó îôàçàëàø îíóíèíè áóçãàíëèê ó÷óí æàâîáãàð-ëèê, îíóíè áóçèø î èáàòëàðè âà òàáèèé ìó èòãà çàðàð åòêàçèøäàí èáîðàò á ëèá, àéáäîðëàðãà íèñáàòàí ìàæáóðèé ÷îðàëàð ê ðèëàäè. Òàáèàòíè ìó îôàçà èëèø îíóíèíè áóçãàíëèê ó÷óí óéèäàãè ÷îðàëàðíè ëëàø ê çäà òóòèëãàí: - ìîääèé - àéáäîðëàðãà íèñáàòàí æàðèìà ñîëèø. Òàáèàòíè ìó îôàçà èëèø îíóíè áóçãàí øàõñëàðãà òàð àëàäè. - ìàúìóðèé - îãî ëàíòèðèø, æàðèìà, åòêàçèëãàí çè¸ííè áàðòàðàô ýòèø, ìàúëóì áèð òóðäàãè ôàîëèÿò áèëàí øó óëëàíèøäàí ìà ðóì ýòèø. - æèíîèé æàâîáãàðëèê - çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Æèíîÿò êîäåêñè áèëàí òàðòèáãà ñîëèíàäè. 1.2 , , èîñôåðà - ð - - ( - , - , « »). Á . ( - 10 , 25-30 ) , ( ) (3-5 ) . Áèîñôåðàíèíã çàìîíàâèé ñòðóêòóðàñè - òóðëè ìóðàêêàá-ëèêäàãè ê ïãèíà ñèñòåìàëàðíèíã óçî äàâîì ýòãàí ýâîëþöèÿñè-íèíã ìà ñóëè á ëèá, ìóâîçàíàò èîñôåðà ò ðè-ñèäàãè òàúëèìîòíèíã àñîñ÷èñè - áóþê òàáèàòøóíîñ îëèì - Â. È. Âåðíàäñêèéäèð (1863-1945). Óíèíã òàúëèìîòèãà ìóâîôè çàìîíàâèé áèîñôåðà áóòóí îðãàíèê äóí¸íèíã âà æîíñèç òàáèàò-íèíã óçî äàâîì ýòãàí ýâîëþöèÿñèíèíã íàòèæàñèäèð. Óíèíã ýâîëþöèÿñèäà èíñîí àì àòíàøàäè. Àãàð ç ðèâîæëàíèøèíèíã äàñòëàáêè áîñ è÷èäà óíèíã òàáèàòãà òàúñèðè êàì á ëñà, æàìèÿò èøëàá ÷è àðèø êó÷ëàðè ðèâîæëàíãàí ñàðè óíèíã òàúñèðè êó-÷àéèá, îçèðãè êóíäà 11 çèíèíã ê ëàìè á éè÷à ãåîëîãèê æàðà¸íëàð òàúñèðèãà ÿ èíëàøìî äà. Â.È.Âåðíàäñêèéíèíã òàúêèäëàøè÷à, Åð áèîñôåðàñè íîîñôåðà - èäðîê ñôåðàñè á ëìî äà. «Íîîñôåðà» äåãàíäà Â.È.Âåðíàäñêèé îäàìíèíã òàáèàòãà òàúñèðè íàòèæàñèäà çãàðãàí Åðíèíã ìîääèé îáè èíè òóøóíãàí. Óíèíã àéä ýòè-øè÷à, óìóìàí èíñîíèÿò áà óââàò ãåîëîãèê êó÷ á ëìî äà. Ó, óíè-íã ôèêðè âà ìå íàòè îëäèäà ýðêèí ôèêðëîâ÷è èíñîíèÿò ìàíôà-àòëàðèäà áèîñôåðàíè àéòà óðèø ìàñàëàñè òîáîðà èéèíëàø-ìî äà. Íîîñôåðà áèçíèíã ïëàíåòàìèçäà ÿíãè ãåîëîãèê îäèñà á ëèá, óíäà èíñîí òàáèèé - áóþê, ãåîëîãèê, áàëêè êîñìèê æàðà-¸íëàðíèíã àñîñèé àðàêàòëàíòèðóâ÷èñè ðîëèäà á ëìî äà. Áèð õèë òîïîãðàôèê, ìèêðîè ëèì, ãèäðîãåîëîãèê âà áèîòèê øàðîèòëè áèîñôåðàíèíã ó÷àñòêàñè áèîãåîöåíîç äåá àòàëàäè. Áèî-ãåîöåíîç òèðèê êîìïîíåíòëàðèíèíã áèðãàëèêäà à¸ò êå÷èðèøè æàðà¸íèäà áèîëîãèê áèðëèê áèîöåíîç îñèë á ëàäè. Áèîöåíîç - øíè óäóääàí òóïðî è, ñóâèíèíã èì âèé òàðêèáè, øóíèíãäåê áèð àòîð ôèçèê ê ðñàòêè÷ëàðè (äåíãèç ñàò- èäàí áàëàíäëèãè, ó¸ø ðàäèàöèÿñèíèíã äàðàæàñè âà .ê.) áèëàí ôàð ëàíàäèãàí ìàúëóì áèð óäóääà ÿøîâ÷è áàð÷à òóðäàãè òèðèê îðãàíèçìëàð ïîïóëÿöèÿñè - áèîöåíîç äåá àòàëàäè. Áèîöåíîç ò ðèñèäàãè ôàíãà Â.Í.Ñóêà÷åâ êàòòà èññà øäè. Áèîöåíîç òàðêèáèãà ó óéèäàãè êîìïîíåíòëàðíè øäè: 1) ñèìëèê êîìïîíåíòè (ôèòîöåíîç); 2) àéâîíîò êîìïîíåíòè (çîîöåíîç) 3) ìèêðîîðãàíèçìëàð; 4) òóïðî âà òóïðî -ñèçîò ñóâëàð 5) áèîãåîöåíîçíèíã áîø à êîìïîíåíòëàðè áèëàí çàðî òàú-ñèð èëèá, – ( ) ( ) îñèë èëàäè. Èíñîíèÿòíèíã ìó èì âàçèôàñè - áèîãåîöåíîç ðàöèîíàë ðè-âîæëàíèøèíèíã øàðîèòèíè èøëàá ÷è èø, àìàëãà îøèðèø, ôîé-äàëàíèø âà ñà ëàø. Ýêîëîãèÿ- òèðèê îðãàíèçìëàðíèíã ÿøàø øàðîèòëàðèíè, óëàðíèíã çàðî àëî àëàðèíè âà ÿøàø ìó èòèíè ðãàíàäèãàí ôàí. Àòðîô-ìó èò èíñîíãà òàúñèð èëóâ÷è òàáèèé âà ìàõñóñ îì-èëëàðíèíã èíòåãðàë îñèëàñèäèð, ¸êè áîø à÷à èëèá àéòãàíäà «ñîô» òàáèàò âà èíñîí ÿðàòãàí ìó èò - 12 àéäàëãàí äàëàëàð, ñóíúèé áî ëàð âà èñòèðî àò áî ëàðè, ñóâ ÷è àðèëãàí ÷ ëëàð, óðèòèëãàí áîò î ëèêëàð, àëî èäà èññè ëèê ðåæèìëè, ìèêðîè ëèìëè, ñóâ òàúìèíîòëè, òóðëè îðãàíèê âà íîîðãàíèê ìîääàëàð àëìàøèíóâè êàòòà á ëãàí éèðèê øà àðëàð. Ïëàíåòàìèç óìóìèé æîíëè ìîääàëàðèíèíã 99 % ñèìëèêëàð òàøêèë èëàäè. Ãàð÷è óðó ëèêíèíã 40 % äàí êàìèíè òàøêèë èëñà àì ñèìëèê ìàññàñèíèíã ýíã êàòòà èñìè ïëàíåòàìèç ðìîíëàðèäà ò ïëàíãàí. Éèë ìîáàéíèäà èø-ëàéäèãàí òèðèê ìîääà- ëàðíèíã ýíã óëêàí ôàáðèêàñè - äîèìî ÿì-ÿøèë ðìîíëàð, àéíè ñà íàì òðîïèêëàð (ìàñàëàí, Áðàçèëèÿäà 1 ãåêòàðäàãè èìëèê ìàññàñè 17 ìèíã òîííàãà åòàäè). Õàë àðî êîìèññèÿíèíã ìàúëóìîòëàðèãà ê ðà, æà îííèíã éèëëèê èøëî õ æàëèê ìà ñóëîòè 6 ìëðä. íè òàøêèë ýòàäè. ðìîí èììàòáà î ìà ñóëîò - ¸ î÷ ìàíáàè, øóíèíãäåê áîø- à æóäà ìó èì ìàòåðèàëëàð âà ìà ñóëîòëàð, àéâîíëàð à¸ò êå÷è-ðèøè ó÷óí ìó èò á ëèá õèçìàò èëàäè. Ó äàð¸ëàðíèíã ãèäðîëî-ãèê ðåæèìèíè ñà ëàá òóðàäè, òóïðî íèíã ñóâ âà øàìîë ýðîçèÿñè-ãà äó÷îð á ëèøèíè îëäèíè îëàäè, àòìîñôåðàäàãè êèñëîðîä áà- ëàíñèíè òàðòèáãà ñîëèøäà ôàîë àãåíò (àñîñàí àçîò âà êèñëîðîä-äàí òàøêèë òîïãàí á ëèá, ð àòðîôèíè ðàá òóðóâ÷è îáè äàí èáîðàò) á ëèá õèçìàò èëàäè. ðìîí óëêàí ñàíèòàðèÿ-ãèãèåíèê âà øèôîáàõø à àìèÿòãà ýãà. Ó àâîíèíã èé èîíëàøèøèãà âà çàðàðëè ìèêðîîðãàíè-çìëàðíè ëäèðèøãà îäèð á ëãàí ó÷óâ÷è ìîääàëàð – ôèòîí-öèäëàðíèíã àæðàëèøèãà óëàé øàðîèò ÿðàòàäè. ðìîííèíã ýñòå-òèê à àìèÿòè àì êàòòà. ðìîí åðëàðíèíã ðåêóëüòèâàöèÿñèäà àì êàòòà ðîëü éíàé-äè. Òåïàëèêëàðãà àéëàíãàí ê ïëàá åð ó÷àñòêàëàðè (ìàñàëàí, î÷è óñóëäà ê ìèð àçèá îëèíãàíäàí êåéèí) ÿíãèäàí òèêëàíèøè, ðåê-óëüòèâàöèÿëàíèøè ìóìêèí. Øó ìà ñàääà òåïàëèêëàð òåêèñëà-íèá, óëàðãà äàðàõòëàð ò àçèëàäè. Òàø è ìó èòãà âà èíñîííèíã ÿøàø øàðîèòèíè ÿõøèëàøãà èæîáèé òàúñèð ê ðñàòèá, ðìîííèíã çè èìîÿ èëèøãà ìó òîæ. Ìàñàëàí, ðìîíëàðíè êåñèø î èáàòèäà ïëàíåòàìèçíèíã ÿøèë àòëàìè óçëóêñèç èñ àðìî äà. ðìîíëàð ñòèðèëãàíãà íèñáàòàí ê ïðî êåñèëìî äà. Áó ñåëëàð âà äîâóëëàð, ñóâ òîø èíëàðè, àâî èôëîñëàíèøëàðè é ëèäà îâëàðíèíã êàìàéèøèãà îëèá êåëìî äà. ñèìëèêëàð àâîíèíã èôëîñëàíèøëàðèãà æóäà ñåçãèð, àéíè ñà, îëòèíãóãóðò èêêè îêñèäè (äèîêñèä), âîäîðîä ôòîðèä âà âîäîðîä õëîðèä êàáèëàðãà, óëàð òàáèèé ýêîñèñòåìàäà òóð óí çãàðèøëàð ïàéäî èëàäè. Äàì îëóâ÷èëàð âà ñàé¸ ëàð î èìè ê ïàéãàí ñàðè ðìîí ó-äóäëàðèãà ê ïðî øèêàñò åòêàçèë (ïàé îíëàø, ãóëõàíëàð ¸ èø. øîâ èí âà õ.ê.). 13 ðìîí õ æàëèêëàðèäà ñèìëèêëàðíè èìîÿëàø ó÷óí ð-ìîííèíã ñàíèòàðèÿ îëàòèíè íàçîðàò èëèø õèçìàòè ìàâæóä: àã-ðîòåõíèê èøëàð, øóíèíãäåê ðìîí ðåñóðñëàðèíè òèêëàø, ¸í èí-ëàðíèíã îëäèíè îëèø âà áîø àëàð, ðåêðåàöèîí òàð-òèáãà ñîëèíàäè (ÿúíè òàáèèé êîìïëåêñëàðäà äàì îëóâ÷èëàð âà ñàé¸ ëàðíèíã ñîíè ëàíàäè). àð áèð ðìîíäà ñèìëèêëàð áèëàí áèðãà òóðëè àéâîíëàð àì ÿøà äè, óëàð áèð-áèðëàðè âà îäàì áèëàí óçâèé áî ëè . Áèîëîãèê ñèñòåìàëàðíè èôëîñëàíèøäàí èìîÿëàø á éè÷à ÷îðà-òàäáèðëàðíè èøëàá ÷è èø ó÷óí èôëîñëàíèøëàðíè «ïàñ-ïîðòëàøòèðèø», ÿúíè ó ¸êè áó àòðîô- ìó èò îáúåêòèäàãè ( àâîäà, ñóâäà, òóïðî äà) âà ÷è èíäèäà (õóñóñàí àâòîìîáèëäà) çà àðëàí-ãàíëèê êîíöåíòðàöèÿñèíè àíè ëàø çàðóð. Ñ íãðà èôëîñëàíèø-ëàðíè èíâåíòàðèçàöèÿëàø, ÿúíè çàðàðëàíãàí îáúåêòíèíã óìóìèé àæìèäà çà àðëè ìîääàëàð ìè äîðèíè âà áóòóí èôëîñëàíòèðóâ-÷èëàðíèíã (ìàñàëàí, àâòîìîáèëëàðíèíã) ñóììàð ÷è èíäèñèíè àíè ëàø çàðóð. Èôëîñëàíòèðóâ÷èëàðíèíã àòðîô-ìó èòãà, øó æóìëàäàí îð-ãàíèçìãà òàúñèðèíè ñóíúèé ÿðàòèëãàí ìèòòè ýêîëîãèê ñèñòåìà-ëàð ìèñîëèäà ðãàíèø ìóìêèí. Çàìîíàâèé òàä è îò óñóëëàðèäà àíè ëàíàäèãàí àòðîô-ìó- èòäàãè çàðàðëè ìîääàëàð ìè äîðè îïòèìàëëèãèíèíã àñîñèé ìå-çîíè óëàðíèíã é ë éèëàäèãàí ÷åãàðàâèé êîíöåíòðàöèÿñèãà ðè-îÿ èëèøäèð. Áó ÷åãàðàâèé êîíöåíòðàöèÿ èíñîí ñî ëè èãà âà èøëàø îáèëèÿòèãà ñàëáèé òàúñèð èëìàéäè àìäà óíèíã ãèãèå-íèê à¸òèíè ¸ìîíëàøòèðìàéäè. Îäàìíèíã õ æàëèê ôàîëèÿòè (àíòðîïîãåí èôëîñëàíèø) íà-òèæàñèäà àòðîô- ìó èò èôëîñëàíàäè, áóíèíã î èáàòèäà ó ¸êè áó ñèìëèêëàð ó÷óí, àéâîíëàð âà îäàìëàð ó÷óí óëàé á ëãàí òàáè-èé øàðîèòëàðãà ê ïðî çãàðèøëàð êèðèòèëàäè, áó áèëàí íãëàá á ëìàéäèãàí çàðàð åòêàçèëàäè. Áóíèíã ñàáàáëàðèäàí áèðè – àýðîçîëëàð (ìóàëëà àòòè çàððà÷àëàð áèëàí àâî àðàëàøìàñè) âà ãàçëè ÷è èíäèëàð ( àâî áèëàí áèðãà çà àðëè ãàçñèìîí ìîääàëàð àðàëàøìàñè). Àñîñèé èôëîñëàíòèðóâ÷èëàð - ñàíîàò êîðõîíàëàðè âà èññè ëèê, - ýëåêòðî ëàð íèíã ëàðè, îçîí-ëàðè âà ïå÷ëàðè, øóíèíãäåê àâòîìîáèëü äâèãàòåëëàðèäèð. Ñàíîàò âà èøëî õ æàëèãèíèíã ê ïãèíà ìîääàëàðè, ìîääàëàðíèíã áèî-ëîãèê àéëàíèøèäà óòèëëàøòèðèëìàéäè. Áèîñôåðàíèíã áàð÷à êîìïîíåíòëàðè, ýíã àââàëî, àòìîñôåðà àâîñè èôëîñëàíàäè. Àòìîñôåðàãà òóøàäèãàí çàðàðëè ìîääàëàðíèíã ó÷äàí áèðè-íè óãëåðîä îêñèäè òàøêèë ýòàäè, ó àñîñàí àâòîìîáèëëàðíèíã èø-ëàíãàí ãàçëàðèäàí, ýíåðãåòèê óðèëìàëàðäàí âà ñàíîàò êîðõîíà-ëàðèäàí ÷è àäè. àð éèëè àòìîñôåðàãà 250 ìëí. òîííàãà ÿ èí óã-ëåðîä îêñèäè ÷è àðèëàäè. 14 Àâòîìîáèëü äâèãàòåëëàð àòìîñôåðàãà îðàêóÿ âà êàíöåðî-ãåí ìîääàëàð, óãëåðîä îêñèäè, àçîò îêñèäè, àëüäåãèäëàð, óãëå-âîäîðîäëàð âà êèñëîòàëàð ÷è àðàäè. À Øäà áèòòà àâòîìîáèëü áèð éèëäà àòìîñôåðàãà óéèäàãè ìè äîðäà èôëîñëàíòèðóâ÷è ìîääàëàð ÷è àðàäè: 800 êã óãëåðîä îêñèäè, 115 êã óãëåâîäîðîä, 38 êã àçîò îêñèäè. Àéíè ñà éèðèê øà àðëàðäà óãëåðîä îêñèäèíèíã ò ïëàíèøè ¸ìîí î èáàòëàðãà îëèá êåëàäè, ãàð÷è óìóìàí îëãàíäà óíèíã áèîñôåðàäà ò ïëàíèøè êóçàòèëìàÿïòè, ÷óíêè ñèìëèêëàð âà òóïðî ìèêðîîðãàíèçìëàðè óíèíã ê ïðî èñìèíè þòàäè. Øà àðëàð àâîñèíèíã îëòèíãóãóðòëè áèðèêìàëàð, îðàêóÿ âà ÷àíãäàí èôëîñëàíèøè íàòèæàñèäà áèíîëàðíèíã óâî è âà á è áóçèëàäè, ñèìëèêëàðíèíã à¸òè òàáèèé øàðîèòäàãè 300-400 éèë ðíèãà áî âà èñòèðî àò áî ëàðèäà - 100-150 éèëãà÷à, øà àðíèíã ê ÷à âà è¸áîíëàðèäà 60-80 éèëãà÷à èñ àðàäè. Øà àð àòìîñôåðàñèãà òóøàäèãàí óãëåâîäîðîäëàð, óãëåðîä îêñèäè âà áîø à ìîääàëàð ó¸ø íóðëàðè òàúñèðèäà íóðëàíèá, ôîòîõèìèê ðåàêöèÿëàðíèíã ïàéäî á ëèøèãà ñàáàá á ëàäè, áó àò-ìîñôåðàíèíã åðãà ÿ èí àòëàìèäà ( àâîíèíã àðàêàòëàíèøè ó÷óí øàðîèòëàð é ëèãèäà) õàâôëè èôëîñëàíòèðóâ÷è ìîääàëàðíèíã ëàíñà èäëè çà àðëè àâî - (ñìîã) ò ïëàíèøèãà îëèá êåëàäè. Áóíäà Ëîíäîíäà ïàéäî á ëàäèãàí îðà ñìîãäàí (ê ìèð âà íåôòü ¸íãàíäà îñèë á ëàäèãàíäàí) ôàð ëè ëàðî î ðàíãëè ñìîã (Ëîñ-Àíæåëåñäà ê ïðî òàð àëãàí) îñèë á ëàäè, ó àñîñàí àâòîìîáèë-ëàðíèíã èøëàíãàí ãàçëàðèäàí òàøêèë òîïãàí. Àâòîìîáèëëàðíèíã èøëàíãàí ãàçëàðè àòðîô-ìó èòíè èôëîñ-ëàíòèðóâ÷èëàðè ñèôàòèäà óéèäàãè çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè áèëàí àæðàëèá òóðàäè: àâòîìîáèëëàð ñîíè ê ïàéèøè ìóíîñàáàòè áèëàí þ îðè ñèø ñóðúàòè, èøëàíãàí ãàçëàðíèíã îäàì íàôàñ îëèøè äàðàæàñèäà á ëèøè, àðàêàò÷àíëèãè âà óëàð òàðêèáèíèíã êåñêèí çãàðèøè. Àâòîìîáèëëàð ñîíèíèíã òåç âà äîèìèé ñèøè óëàð ÷è àðàäèãàí çà àðëè ãàçëàðíèíã ò õòîâñèç ñèøèãà îëèá êåëàäè. Ìàñàëàí, Àíãëèÿäà àâòîìîáèëëàðíèíã èøëàíãàí ãàçëàðè êåëòè-ðàäèãàí çàðàð éèëèãà 35 ìëí. ñòåðëèíãíè òàøêèë ýòàäè. Àòðîô-ìó èòíè èñ à âà ò è÷èäà, ìàñàëàí, í éèë è÷èäà îçèðãè îëàòãà íèñáàòàí àí÷à ÿõøèëàø ó÷óí êåòàäèãàí õàðàæàò-ëàðíè ðåæàëàøòèðèø èéèí. Àòðîô- ìó èòíèíã àñîñèé èôëîñ-ëàíòèðóâ÷èëàðè ñàíîàò ðèâîæëàíãàí ìàìëàêàòëàðäèð (90%). Áàð÷à ìàìëàêàòëàð ÿëïè ìèëëèé ìà ñóëîòèíèíã àòèãè 1-2 ôîèçèíè òàøêèë ýòóâ÷è õàðàæàòëàð, ìàìëàêàòäà è òèñîäèé èé-èí÷èëèêëàðíè òó äèðèøè ìóìêèí. Áèðî áóíäàé èéèí÷èëèêëàð âà òèí÷àëèê õàðàêòåðãà ýãà á ëèá, àòðîô-ìó èòãà 15 çàðàðëè òàúñèð-íè êàìàéòèðèø áèëàí áî ëè õàðàæàòëàð êåéèí÷àëèê èøëàá ÷è- àðèø ñàìàðàäîðëèãèíè îøèðèøãà èìêîí áåðàäè. - – 2 ( ). . . . (1979 10 0,2 0,3 0 ) 2000 1,2 . . камайиб бораётгани ва «озон тешик»ларининг пай-до булганликлари аникланган. 1987 йил (Антарктидада Америка ер йулдоши «Нимбук – 7» дан олинган маълумотга кура, озон те-шиги жанубий материкнинг 2/3 кисмини эгалланган. Бунинг асо-сий сабабчиси куплаб хлор, фтор углеводларининг ишлатили-шидир (хар хил аэрозоллар айникса хлор оксидлари). Булар озон катламини емирадилар, узлари эса жуда хам секин парчаланади-лар (50 дан 200 йилгача). Хозирги кунда дунёда 130 минг тонна озон катламларини емирувчи моддалар ишлаб чикарилмокда. 1989 йилда Монреалда кабул килинган хужжатга мувофик 1999 йилда фреонларни ишлаб чикариш дунё буйича 50 фоизга камайтирилди. Бу эса озон катламини саклаб колиш имконини беради. Кислотали ёмгирлар. Хозирги даврда техногенсульфиднинг хавога куплаб чикарилиши биосферада моддаларнинг айланма ха-ракатига катта таъсир курсатмокда. ЮНЕСКО экспертларининг маълумотига кура бир йилда ха-вога чикарилган сульфидлар микдорини 251 млн. тоннага тенг, шундан ер куррасининг шимолий зонасига - 174 тоннаси жану-бига - 77 млн. тоннаси тугри келган. Бу кислота ёмгирларининг таъсири туфайли АКШдаги кулларда 80 фоиз хаёт йуколган. Канада, Швеция, Норвегия давлатларида сув хавзалари шу ём-гирлар туфайли зарарланган. Кислотали ёмгирларнинг таъсири натижасида хар йили 31 млн. гектарга якин ерлардаги урмонлар куриб кетмокда. А.В. Яблоков томонидан 1989 йилда утказилган кузатишларда кислотали ёмгирлар таъсирида урмонлар каттик шикастланиши билан бирга чучук сувларнинг органик дунёсига хам кучли таъсир курсатади. Бунга Тожикистоннинг Турсунзода шахридаги алюминий заводи ва Чирчикдаги капролактам завод-лари мисол булаолади. Табиатдаги биологик айланишга инсон фаолияти катта таъсир курсатади. Бу айланиш моддаларнииг циркуляция килиши туфайли вужудга келади, бинобарин тупрок, усимлик, хайвонлар ва микроорганизмлар уртасида содир булади. Ер ости бойликла-рини очик казиб 16 олиш, ерларни куритиш ва сугориш бинобарин тупрок унумдорлигининг пасайишига ва емирилишига олиб келади. БМТнинг маълумотига кура, хар йили дунёда тупрок эро-зияси ва дефоляция натижасида 7 млн. гектар хайдаладиган ер кишлок хужалиги оборотидан чикиб колмокда (масалан, Хиндис-тон, Покистон, Мексика, Орол буйи). Шурланган ерларда хосил-дорлик кескин камайиб кетган (масалан, пахта ва бугдойда 50-60, маккажухори 40-50 фоизга). Атроф-мухитнинг бузилиши туфайли Орол буйида катта чуллар юзага келмокда. Ер юзидаги урмонлар табиатдаги экосистеманинг меъёрий холатда сакланишида катта роль уйнайди. Курукликдаги усим-ликлар инсон фаолияти туфайли хавога чикарилган хар хил за-харли моддаларни ютиб, хавони ифлосланишдан химоя килади. Урмонларнинг камайиши атмосферадаги кислород ва углерод балансининг бузилишига олиб келади. 1 гектар ердаги урмон бир йилда 20 млн. м 3 тоза хаво бера-ди. Шунга карамай инсонлар урмонларни кесишни тухтовсиз давом эттирмокдалар. Хозирги даврда ер юзидаги урмонлар 42 млн. км 2 ни ташкил этади. Улар хар йили 2 фоиздан камайиб бормокда. Шунинг уч-ун кейинги вактда гарбий Европадаги мамлакатларда сунъий урмонларни купайтиришга алохида эътибор бермокдалар. Маса-лан, кейинги 10 йил мобайнида суньий урмонлар Испанияда 624 минг гектарга, Югославияда 322 минг, Финландияда - 161 минг, Польшада - 108 минг, Болгарияда 61 минг гектарга етди. Атмосфера Download 0.96 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling