Mehnat muhofazasi va medisina harakati (faoliyati)ni bajaruvchi insonlarning vazifalari

Mehnatni va sog’liqni saqlashning ilk tarixiy tadqiqoti 
 
Qadimiy Yunon va Rim shifokorlari 
 
Mehnatni va sog’liqni saqlash haqida bezovtalik yaqinda paydo bo’lgan 
muammo emas. Bugungi ko’p salomatlik va xavfsizlik muammolari avval 2000 
ming yil oldin kuzatilgan. Barvaqt hisob, taxminan eramizdan avvalgi 2100 yilga 
tegishli bo’lgan, Xammurapi Kodeksi bilan bog’liq. Bu eng avval badanning 
shikastlanishilari va yo’qotishlarga tegishli edi, va bu shikastlanganlarga 
kompensatsiya qilish harakatida, jazo chorasi hamda to’lovlar belgilangan grafikini 
tasdiqladi.
Eramizdan avvalgi 300 va 400 yillar o’rtasida amaliyot o’tagan yunon va rim 
shifokorlari, shu davrda foydalanilgan metallar tas’iriga uchragan insonlar 
salomatligiga nisbatan xavotirlik bildirganlar. Ular tibbiyot asoschisi Gippokrat, 
rim shifokori va olimi, Plinium Kattasi, ular 6 bobda muhokama qilingan. 
Ikkinchi asr davomida yashagan, rim shifokori, Galen professional kasalliklar 
va mis qazib olish bo’yicha konchilar uchun mo’ljallangan kislotali aerozollar 
haqida yozgan. Yana u tog’ sanoati, oshlash va kimyoviy kasblardan xavotir olgan, 
jismoniy kontaktlar olib borgan shu kasblarga mehnat qilayotganlarning qator 
kasalliklarini belgilagan.
Yevropa Renessansi va sanoat inqilobi 
 
Tiklanish davri boshlanishiga qadar jarahotlanish, kasallanish va moddiy 
zararni oldini olish haqida ma’lumot kam. O’rta asr kitobchilarining, 
qo’rg’oshindan zaharlanishda, tillarining suyoqning metal eritmasi chuqur joyi 
o’rtasida igna bilan umumiy amaliyotda amalga oshirilgan aziyat chekganlar 
haqida 15 asrga qadar bir necha bor qayd qilingan. Afsuski, ushbu davr davomida 
mehnatni va sog’liqni saqlashga nisbatan oz narsa qayd qilingan. Yevropa 
Tiklanish davrida olimlar va kimyogarlar ishchining professional faoliyati va 
salomatlik hamda xavfsizligi o’rtasidagi aloqani seza boshlashgan. Masalan, Ulrix 
Ellenborg, “zaharli va zararli bug’lar va metal bug’larini” tan oldi, ularni aniqladi 
va ular haqida ma’lum qildi. 1973 yilda qo’rg’oshin va simobni hisobga olganda, 
ayrim metallarning bug’lari xavfli bo’lgani hamda ushbu manbalardan 
sanoatlashgan zaharlanishning alomatlarini tavsiflab bergan.Va unga asbest 
kasalligi va konchilar o’rtasidagi o’pka kasalliklar haqida ma’lum bo’ldi.
Bernardo Ramatsini, italiyalik shifokor, 1700 yilda professional kasalliklar 
haqidagi birinchi traktat hisoblangan, “De morbis artificum diatriba” yoki 
“Ishchilarning kasalliklari” ni nashr qildi. Ayrimlarning fikri bo’yicha, tibbiyot 
asoschisi va ikkinchilarning Sanoat gigiyenasi asoschisi, shifoklarga bemorlaridan 
“Siz nima bilan shug’ullanasiz” deb so’rashni maslahat bergan. U talabarni 

---

27 
professional kasallliklarning tabiyatini do’konlarda, zavodlarda, kon va inson 
mehnat qilgan hamma joyda o’rganishga chaqirgan.
1966 yilda olov Londonni qamrab olgan va bir necha kun avj olgan. Shu 
damda London, uchqun sal tegishidan yonayotgan o’rta asr binolari yelimi bilan 
qoplangan, g’ishtli – yog’ochli shahar bo’lgan. Puding - Leyndagi 
mexmonxonadan o’t, neft, yo’qilg’i va yonuvchi mahsulotlar bilan to’la bo’lgan, 
qirg’oq qoshidagi omborxonalarga, Temz – Stritga o’tgan. Shu kabi katta yong’in 
vaqtidagi oddiy yordam murojaati, yong’in yo’lidagi har bir binoni yo’q qilishi 
kerak edi, biroq shahar hokimi tiklanishning ulkan qiymatidan xavotirlangan. 
O’sha davrdagi qurilish normalari va qoidalari yo’qligi bois, uylar ko’pincha 
ko’chalar chekasida qurilgan. Ikkinchi va keyingi qavatlar ko’pincha konsol 
qavatlar bo’lgan, tepa qavatlari ko’chaning u tomonidagi uylarga deyarli tegib 
turgan. Qurilish normalari va qoidalari, yong’in xavfsizligining birinchi misollari 
shu tabiiy ofat natifasida yuz bergan. 1760 va 1840 yillar o’rtasidagi davrda tarix 
kuchli ta’surot qoldirgan texnologiya doirasidagi yutuqlarning guvohi bo’lgan. 
Doktor Persival Pott (1775 yil atrofida) saratonning birinchi shaklini aniqladi. 
Lanset bargizubdagi moyak xaltasida bo’ladigan saratonni kuzatgan va uning 
bitum va qorakuyaga ta’siriga bo’lgan munosabatni aniqlagan. Ushbu topilma 
ko’plab qoidalar yaratilishiga sabab bo’lgan, u 1788 va 1875 yillar o’rtasida qabul 
qilingan, Lanset Bargizub Akti deb atalagan. Taxminan shu vaqtda, bir nechta 
sanoatchilar o’z ishchilarining farovon hayoti haqida qayg’ura boshladilar. 
Tegirmon egasi, Ser Robert Pil, ko’pincha zavodda mavjud bo’lgan, chidab 
bo’lmaydigan ish shart – sharoitlari haqida Angliya Parlamentini xabardor qildi. 
Yetimlarning xizmati sanitariya – gigiyena sharoiti bo’lmagan mashaqqatli 
vazifalarni bajarishda foydalanilgan. Uning ushbu achinarli sharoitlarni o’rganishi, 
badavlat kishining o’rtacha yoshi 44 yosh bo’lganda, ishchilar sinfining o’rtacha 
umrining uzoqligi, 22 yilni tashkil etishini ko’rsatdi. Texnologiya rivojlanishi va 
sanoat inqilobi sari mehnatni va sog’liqni saqlashning xavfi oshishi tahdidi keldi. 
Mexanik tekstil uskunalarining, metal quyish pechkasi, par mashinasiinnovatsiyasi 
va boshqa ko’plab ixtirolar yangi va yanada xavfli ish muhitini yaratdi. Zavod va 
boshqa ish joylari harakatlanuvchi kamarlar, shkivlar va tishli g’ildiraklar 
labirintiga aylandi. Inson tuyg’ulari bug’lar, zaharli bug’lar, shovqin va issiqning 
hujumiga duchor bo’ldi. Salomatlik va xavfsizlik muammosi ishchi kuchiga katta 
sondagi ayollar va bolalar kirib kelishi og’irlashtirdi. Uzun ish kunlari, 
antisanitariya sharoiti, va talabchan jismoniy mehnat shu yangi ish kuchi uchun 
jarohat va kasalliklarning ehtimolini oshirdi.
Sanoat inqilobining tongida, Angliyada Charlz Tekra mehnat va sog’liqni 
saqlashga qiziqib, san’at, tijorat, hayotiy odatlar, fuqarolik holat, va boshqa 
salomatlik hamda umr uzunligiga ta’sir ko’rsatadigan kasblarni o’rgana boshladi. 
Ingliz olamidatibbiyotning professional prinsiplarini ishlatib, sanoat tibbiyoti 
amaliyotini aniqlagan, u birinchi shifokor bo’ldi. Uning asarlari jamiyatni yangi 
ishchi sinfining mushkul holati haqida xabardor qildi. 1842 yilda Edvin Chedvik, 
britaniyalik advokat va sanitariy shifokori, uning “Buyuk Britaniya aholisining 
mehnatchilarining sanitar sharoitlari” ma’ruzasida zavod ishchilarining mushkul 

---

28 
sharoitlarini tasvirlab berdi. U shaharlarda umr davomiyligi, qishloqlarga 
qaraganda kam ekanligini, hamda havo ifloslanishi haqidagi xulosasini yozib 
qo’shdi.
Qo’shma Shtatlarda sanoat inqilobi 19 asrning boshida boshlandi, modomiki 
Yangi Angliyada zavod va fabrikalar ishga tushdi. Louellda, Masachusets shatatida, 
olti va o’n yoshdagi yosh ayyol va qizlar, uzoq vaqt ishlaganlar, ko’pincha 
ertalabki soat beshdan kechki soat yettigacha. Ularning ishi qo’llari harakatdagi 
mashinalar boshqaruvimexanizmiga yaqin joylashishini talab qilgan. Ko’pchiligi 
yaralangan yoki harakatdagi tishli g’ildirakdan, va tekstil mashina shkivlaridan 
shikastlangan.Ularning barmoqlari kesilgan yoki shunchalik shikastlangan edi, 
oqibatda mashinani saqlovchi qonunlar qabul qilingan edi. Metallurgiya sanoati 
qazilmasida o’lganlar soni tekstil sanoatida o’lganlar soni kabi ko’p bo’lgan. 1877 
yilda Masachusets xavfli uskunalar kafolatini talab qiladigan, ish beruvchining 
harakatini va javobgarligini bog’lagan qonunni qabul qildi. 
Qo’rg’oshin va simobning kabi zaharli metallar ta’siri yuzlab yillar davrida 
professional sog’liqning muammosi bo’lgan. Texnologik ixtirolar yangi va noyob 
xavflarni kiritdi. Texnologiyaning dizayn va ish o’rindagi dramatik o’zgarishlar, 
boshqa ixtirolar qatorida salomatlik holati va xavfsiz ish o’rinlarining 
yaxshilanishiga olib keldi. Bugun ishchilar ish joyida, ko’p yillar oldin, ota-
bobolari kabi xavflarga mubtalo bo’lishlari mumkin. Zavodning qarovsiz qolgan, 
barmoq va qo’llarni shikastlaydigan tishli g’ildiraklar, bilak va qo’llar jarohatiga 
olib kelluvchi ofis elektron uskunalariga oz’gartirilgan. Ishchilar hali hamon 
kimyoviy va zararli havflarga to’qnash kelmoqdalar. Buni G’arbiy Virjiniyadagi, 
Tri –Mayl – Aylendida, Karbid Soyuzi Institutida yuz bergan sanoat halokatlar 
tasdiqlaydi. Hozirgi mehnatni va sog’liqni saqlash sharoitlarining murakkabligi ish 
jarayonidagi zamonaviy texnologiyalari murakkabligi bilan bog’liq. Ushbu sohada 
amaliyot qiladiganlar inson xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot manbalari uchun 
kerak bo’lgan, keng bilimlar spektri va malakasini rivojlantirishlari lozim. Ushbu 
bilimlar asosi o’zida shu sohada foydalaniladigan, asoslangan terminlar va 
tasavvurlar tushunchasini mujassam qiladi. Undan tashqari, mehnatni va sog’liqni 
saqlash professionallari o’z vazifalarini samarali bajarish va xavfsizlik 
maydonidagi majburyatlar uchun lozim bo’lgan malakaga ega bo’lishlari kerak.