Mehnat ta’limi kasb tanlashga yo’llashning didaktik sistemalari

Mehnat ta’limi kasb tanlashga yo’llashning didaktik sistemalari

Reja

1. 
   Maktablar ukuv rejasida mehnat ta`limining tutgan urni.
   
2. 
   Ta`lim va tarbieni kasb bilan kushib olib borish xakidagi ilgor fikirlar.
   
3. 
   Politexnik ta`lim va uning moxiyati.
   

Umumiy o`rta ta`li maktablarida mehnat ta`limi fanini ukitishning maxsadi-ukuvchilarni akliy va jismoniy mexnat turlari, jarayonlari xamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki mexnat kunikmalari va malakalarini, kasbga kizikish va mexnatsevarlikni shakllantirish, ularni mexnat kasblarni kadrlashga, ularning axamiyatini tushunishga urgatish xamda kasb tanlashga tayyorlash orkali ularning kasbga bulgan tayorgarliklarini amalga oshirishdan iborat.
Ushbu maxsadni amalga oshirish uchun kuyidagi ta`limiy-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni bajarish lozim buladi.
Ta`limiy vazifa -o`quvchilarning barkamol shaxslar bulib shakllanishlari uchun ularga mexnat jarayonlari, kasblar, umumiy texnologiya, texnika va ishlab chikarishning ilmiy asoslarini urganish, ularni kasb tanlashga yunaltirish, kasblar bilan dastlabki tanishtirish orkali ularning kasbga tayyorgarliklarini amalga oshirish ularning kasbga tayyorgarliklarini amalga oshirish va kasb-xunar kolledjlarida ta`lim olgandan keyin oliy ukuv yurtlarida davom ettirishga tayyorlashdan iborat.
Tarbiyaviy vazifa- ukuvchilarning mexnat kunikmalarini shakllantirish jarayonida kasbga munasabatlarida yukori axlokiy sifatlarini, mexnatsevarlik, vatanparvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat.
Rivojlantiruvchi vazifa- mehnat ta`limi mashgulotlari jarayonida ukuvchilarga akliy, jismoniy, axlokiy, badiiy-estetik tarbiya va ta`lim berish, kasbga tayyorgarliklarini amalga oshirish orkali ularning barkamal shaxslar bulib etishishlariga yordam berishdan iborat.
Mehnat ta`limi fanining mazmuni shartli ravishda uchga, ya`ni kasb ta`limi tayyorgarligi, kasblar buyicha tayyorgarlik va kasbga maxsus tayyorgarlik kismlariga bulinadi. Bu kismlar xar bir dars va mashgulotlarning tarkibiga singib ketgan bulib, ularning ukituvchilar va uslubchilar tomonidan ilmiy uslubiy nuktai nazardan xisobga olingan xolda taxlil kilib borilishi kasb ta`limi mashgulotlarining anik maksadga yunaltirilgan bulishini ta`minlaydi.
Mehnat ta`limining yunalishlari maktabj atrofidagi karxona, tashkilot va kasb-xunar kolledjlarida keng tarkalgan soxalar, kasblarga muvofik tanlab olinadi. Shunga kura xar bir kolledjda kasb ta`limining kuyidagi yunalishlari asos kilib olinishi mumkin:
-yogoch va unga ishlov berish texnologiyasi;
-metall va unga ishlov berish texnologiyasi;
-gazlamaga ishlov berish texnologiyasi;
pazandachilik asoslari;
-Avtomobillarni sozlash
-avtomobil va traktor
-maishiy xizmat kursatish
-kishlok xujaligi asoslari va boshkalar.

Mehnat ta`limi ukituvchilarini tayorlash pedagogika institutlarida amalga oshiriladi. Mehnat ta`limi ukituvchilarini tayorlash ukuv rejasida umumiy ta`lim fanlari va maxsus fanlar tsiklini ukitish nazarda tutilgan. Maxsus fanlar tsiklini umumtexnik, texnik va pedagogik fanlarga ajratish mumkin.

Mehnat ta`limi ukituvchilarining psixologik-pedagogik jixatdan tayorgarligi psixologiya, pedagogika, mexnat ta`limi va kasbga yullash metodikasi, chizmachilik va rasm ukitish metodikasi, maktab gigienasi kabi fanlarni urganishda amalga oshadi.
Mehnat ta`limi ukituvchisini tayorlashda «Mehnat ta`limini ukitish uslubiyoti» ixtisoslashtiruvchi fanlardan biri bulib xisoblanadi. Bu fan boshka fanlarni takrorlamaydi, ular bilan yakin boglanishda buladi. Bulajak ukituvchi «Mehnat ta`limini ukitish uslub«Mexnat ta`limini ukitish uslubiyoti» kursini urganar ekan, maktablarda mehnat ta`limining (kasb tarbiyasi, politexnik ta`lim, kasbga yullash va x.) maxsad va vazifalarini, shu predmet buyicha ukuv jarayonining tashkiliy printsiplarini va uning mazmunini anglab, maktab ustaxonalarida ta`lim-tarbiya jarayonini muvaffakiyatli olib borishda yordam beradigan metodik vositalar sistemasini egallashi kerak. «Mehnatta`limini ukitish uslubiyoti» kursining aloxida roli shunda, ukuvchilarni kasbga tayorlash jarayonida ularda kasbga tugri munasabat tarkib topishi uchun ob`ektiv kulay sharioitlar vujudga keladi. Bulajak ukituvchiga ana shu sharoitlardan kanday kilib tula foydalanishni kursatish kursining vazifalaridan biri.
«Mehnat ta`limini ukitish uslubiyoti» pedagogika faninig bir tarmogi sifatida uz ob`ektivlari, vazifalari va tadkikot metodlariga ega. Mehnatb ta`limi jarayoni, shu jarayonning barcha jixatlari: ukuv materialining mazmuni, ukitish metodlari, ukuvchilarning bilish faoliyati, ukitish natijalari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish va boshkalar urganish ob`ektivi xisoblanadi. Bu jarayonning barcha tamonini urganish ukuvchilarning yosh xususiyatlarini xisobga olgan xolda amalga oshirilishi kerak. Pedagogika fanining tarmogi sifatida mexnat ta`limi metodikasi oldiga kuyidagi asosiy tadkikat vazifalari kuyiladi.
1.Mexnat ta`limi vazifalarini asoslash, ularning tarbiyaviy va ta`limiy axamiyatini ochib berish.
2.Ukuv materiali mazmunini asoslash.
3.Ta`lim jarayonini tashkil etish.
4.Sinfdan va maktabdan tashkari ishlar mazmuni va metodikasini asoslash. Yukoridagi kursatilgan barcha vazifalarni xal kilishda mexnat ta`limi metodikasi kuyidagi asosiy ilmiy tadkikot metodlariga asoslanadi. 1.Kuzatish, 2.Eksperiment, 3.Ilgor pedagogik tajribani urganish va umumlashtirish. 4.Nazariy tadkikotlar.
Pedagogika fani usib kelaetgan esh avlodni usish xamda xoetga taerlash konuniyatlarini urgatadi va urganadi.
Tarbie joroenida shunchalik muxim va kup kirraligidan pedagogika fanidan ayrim fanlar ajiralib chikdi. Bu fizika ukitish metodikasi, matematika ukitish metodikasi, mexnat ta`limi ukitish matodikasi kabi fanlardi.
Mexnat metodikasi xam uz navbatida ayrim kismlardan iboratdir.
Xozirgi davrda boshlangish ta`lim metodikasi 1-4 sinf, 5-9 sinflarda ukuv ustoxonasida kullaniladigan metodika. Kishlok xujalik eridagi tajriba – amaliy xamda mayishiy xizmat kursatish metodikalari mavjud.
Maktab ukuv ustaxonolarida mexnat ta`limi metodikasi uz oldiga ukuvchilarni texnika asoslari bilan tanishtirish, urgatish orkali ularda bilim va malakalarni texnologik sistema ravishda oshirishni uz oldiga vazifa kilib kuydi.
Bizga ma`lumki, bilim va kunukma bir biri bilan chambarchas boglikdir. Maktabni bitirib chikuvchi esh avlod texnik bilimlar malaka va kunukmalar bilan kurollangan bulishi kerak.
Ukuvchilarda mexnat kilishga muxabbat, mexnat kilish birinchi ixtiej ekanligini tarbielash mexnat ta`lim darslarida amalga oshiriladi.
Kasbiy tayergarlikni ajirolmos kismi ukuv ustoxonasida olib boriladigan mexnat ta`lim darslaridir. Mexnat ta`lim darslaridan ukuvchilar egochsozlik, metalga ishlov berish xamda stanoklarda ishlov berish buyicha ma`lumatga ega buladilar. Ishlov beruvchi asboblar bilan tanishadilar va shu asboblar bilan ish operatsiyalarini bajaradilar.
Texnika tarraxieti elektrlashtirish, mexanizatsiyalash va ish jaraenini avtomatlashtirish yuzasidan bilimga ega buladilar.
Sanoatning rivojlanishi va xalk xujaligining barcha soxalaridagi texnika taraxieti malakali ishchi kadrlar tayerlash xamda ularning profesional maxoratlarining oshirishiga borgan sari yukori talablar kuyilmokda.
Urganilaetgan kasblarni chukur va puxta egallab olishlari ishlab chikarish malakasini yanada mukammallashtirilishi va mexnat unumdorligini oshirishlari uchun ular xozirgi zamon texnikasi va texnologiyasi asoslarini bilishlari shart. Bularni kim urgatadi.?
Xalk maorifi ishiga doimo gamkurlik kilib, uning tarakkietiga keng yul ochib bermokda. Ilgor kishilar kup zamonlardan beri mexnat tarbiesi va ta`limini unumli mexnat bilan birlashtirish xakidagi goyalarni baen etib kelganlar.
Ingliz – sotsial utopisti Toas Mar birinchi bulib bu fikirni ilgari surgan edi. 15 asr Ital`yan sotsial utopisti Foma Kompanella bolalarga mexnat asosida ta`lim berishni juda ken suratda tasvirlab bergan edi. Komponella Kuesh shaxrida ( gorod Solntse) xamma bolalarga bir xalda malumot berilgan. Bololar turtta fanni urganishi bilan bir kator keng tarkolgon xunar kasbva sa`noat bilan tanishadilar. Mashxur frantsuz mutafakkiri Jan-Jal` Russa mexnat tarbiesi goyasini mufasal ishlab chikdi.
Keyingi paytlarda pedagogik adabiyotda «Zamanoviy pedagogik texnologiya», «Ilgor pedagogik texnologiya», «Yangi pedagogik texnologiya» degan tushinchalar kup ishlatilmokda. Xar bir mualif bu tushunchaga turlisha mazmun beradi. Pedagogik texnologiya pedagogik jarayonga texnologik goyaning kirib kelishidir. Texnologiya xar bir jarayonni anik rejalashni va shu reja asosida ishlab natijaga erishishni talab kiladi.
Pedagogik texnologik ta`lim va tarbiya jarayonini anik rejalashtirishni, utishni va kafolatlangan okirgi natijaga erishishni talab etadi.
Pedagogik texnologiya ta`lim jarayonida ukuvchilarning rivojlanishini talab etadi. Pedagogik texnologiya ukuvchilarni fikrlashga urgatishni, mustaxil ukishga urgatishni ogzaki va yozma nutxni rivojlantirishni, bilim olishda faollik kursatishni talab etadi.
Pedagogika tarixida kuydagi ta`lim texnologiyalari mavjud buldi. 1.sxolostik ta`lim texnologiyasi – bu evropada 17-asrgacha, Urta Osiyoda 20-asrgacha davom etdi. Unda ta`lim 1 ukituvchi tamonidan olib borilgan, kam bilim berilgan, ukitish kurik yodlash asosida bulgan. 2)Sinf dars sistemasi tipida ukitish- bu 17=asrda chex pedagogi Yan Amos Kamenskiy «Buyuk didaktika» asarini yozib sinf dars sistemasini asosladi. Kurgazmali ukitishni tashkil etdi, usha davrdan shu kungacha tutintirish, izoxlash asosida ukitib kelinmokda. 3)Pedagogik texnologiya asosida ukitish- bu izlanishni , fikrlashni, tushinishni va amalda kullashni talab etadi. Pedagogik texnologiyani amalga oshirish uchun kuyidagi talablarni bajarish kerak.
1.Pedagogik texnologiyani amalga oshirishda ta`lim jarayonida ukuvchilarni ukitish bilan birga ukishga urgatish zarur.
2.Ukuvchilarning bilimlarni egallashini bevosita ta`lim jarayoniga kuchirish.
3.Ta`lim jarayonida mazkur darsga muljallangan tulik uzlashtirishga erishish.
4.Ta`lim jarayonida ukuvchilarni tulik faollashtirish.
5.Ta`limni shunday uyushtirish zarurki dars oxirida rejalashtirilgan maxsadga erishish ta`minlansin.
6.Ta`limda interaktiv metodlardan foydalanishni ta`minlash.
7.Ta`limni rejalashtirish va utkazishda moslanuvchan kayta aloxani ta`minlash.
Dastur---dars rejasi----dars jarayoni----natija.
Adabietlar:

1. 
   D.A. Txorjevskiy. «Mexnat ta`limi metodikasi» Toshkent Ukutuvchi 1987yil.
   
2. 
   K.D. Davletov va boshkolar. Mexnat va kasb ta`limi kasb tanlash nazariyasi va uslubieti. Toshkent, Ukutuvchi 1994 yil.
   
3. 
   Xasanova va boshkolar. Pedagogika tarixi. Toshkent Ukutuvchi 1997 yil.