Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

Tashqi ta’sirlar Ichki ta’sirlar 
(tabiiy, sun’iy) (texnologik, funksional) 
1.13.-rasm. Binoga ta’sir qiluvchi (tashqi va ichki) ta’sirlar
. 
1.14. - rasm. Fuqoro va sanoat binolarining atrof muxitga ko‘rsatadigan ta’sirlari. 

---

18 
Ichki faktorlarga 1.13.- rasmda ko‘rsatilgan faktorlardan tashqari 
quyidagilar kiradi (ular bevosita inson tomonidan yo‘l qo‘yiladigan xatoliklar 
tufayli vujudga keladi): 
- loyihalash jarayonida; 
- zavo
dd
a konstruksiyani tayyorlash jarayonida; 
- qurilish jarayonida; 
- ekspluatatsiya jarayonida. 
Loyihalash jarayonida noto‘g‘ri loyiha echimi, loyihachining xatosi, tashqi 
yuklar, qurilish konstruksiyalarining holati va ishlab chiqarish hamda 
ekspluatatsiya sharoitlari haqidagi ma’lumotlarning etarli emasli, tabiiy emirilish 
va ayrim ateriallarining fizik-mexaniq xossalari hamda ularning real emirilishi 
jadalligi xaqidagi eksperimental ma’lumotlarning etishmasligi (yoki umuman 
bo‘lmasligi), bino funksiyasini noto‘g‘ri modellashtirish va boshqa turli salbiy 
omillarni hisobga olinmasligi loyihalash jarayonida yo‘l qo‘yiladigan xatoliklar 
hisoblanadi. 
Zavodda konstruksiyani tayyorlash jarayonida qurilish konstruksiyasida 
uchraydigan turli xildagi defektlar, konstruksiya o‘lchamlarining nomuvofiqligi, 
buyumlarni tayyorlash rejimining buzilishi hamda tayyor maxsulotni saqlash va 
uni tashish jarayonida konstruksiya har xil deformatsiya va defektlar olishi 
mumkin. 
Qurilish jarayonida uchraydigan ta’sirlarga ishchilar malakasining pastligi, 
loyihaviy echimdan chetlashish, qurilish borilmasligi, qurilish ishlari olib 
borilishida zaruriy texnik shartlarga rioya qilmaslik, montaj jarayonida 
elementlarning noto‘g‘ri qo‘yilishi, seysmik, harorat choklarining noto‘g‘ri 
qo‘yilishi (yoki ba’zi hollarda umuman qo‘yilmasligi), qish paytlarida texnik 
shartlarga rioya qilmasdan ishlarning olib borilishi (qorishmalarning muzlab 
qolishi va h.k), qurilishi uzoq vaqt tugallanmagan binolarda metall 
elementlarning zanglashi va h.q kiradi. 
Ekspluatatsiya jarayoni. O‘z vaqtida ta’mirlash va profilaktik ishlarning olib 
borilmasligi, loyiha echimining ekspluatatsiya jarayoniga mos kelmasligi, 

---

19 
binolardan 
foydalanish 
jarayonida 
ularning 
texnik 
holati 
to‘g‘risida 
shug‘ullanadigan va kerakli ma’lumotlar berish sistemasining ishlamasligi, bino 
va uni tashkil etgan konstruktiv elemenlarning yoshi, ekspluatatsiya 
jarayonining buzilishi, aholining e’tiborsizligi va h.q salbiy oqibatlarga olib 
kelishi mumkin. 
Bu faktorlarning ba’zilari (xususan, O‘rta Osiyo mintaqasi uchun xarakterli 
bo‘lgan zilzila) bo‘yicha keyingi boblarda batafsil to‘xtalamiz. 
Atrof muhitni zaharlaydigan asosiy manba - bu yoqilg‘i mahsulotlarining 
yonishidan hosil bo‘ladigan sulьfat (SO
2
),va is gazi (SO
2
) dir. SO
2
havoda tez 
oksidlanib, sulьfat angidrid SO
3
ga aylanadi va havo bilan birikib sulьfat 
kislotasi
SO
4
ni hosil qiladi. Ma’lumki, sulьfat kislotasi qurilish materiallarini 
emiradigan agressiv muhitni hosil qiladi (kimyoviy ta’sir, 1.13 va 1.14.-
rasmlar). 
Tosh va beton konstruksiyalarini asta-syokin emiradigan, o‘zidan nordon 
moda ajratadigan lishayniklarning va qo‘ziqorinlarning ba’zi turlari mavjud 
(biologik ta’sir, 1.13 va 1.14.-rasmlar). Bunday biologik ta’sirlar natijasida 
yog‘och konstruksiyalarida ma’lum bir harorat va namlik (23-25%) sharoitida 
egilish deformatsiyalari paydo bo‘la boshlaydi. 
Metallning bardoshliligi korroziya (zanglash)ning jadalligi bilan aniqlanadi 
(qalinlikning kamayishi, mm/yil o‘lchamida), o‘rtacha agressiv muhitda 
(0,1mm/yil). Konstruksiyaning ko‘ndalang kesim yuzasi 25 yil ekspluatatsiya 
jarayonida 5% ga kamayadi. Agressiv muhitda esa bu ko‘rsatkich o‘shancha 
vaqt oralig‘ida 20-25% ga etadi. 
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Faradey qonuniga asosan, 1 A tok 
konstruksiyaga ta’sir qilganda, 1 yil ichida 9,12kg temirni, 33,8kg qo‘rg‘oshinni 
emiradi. Ko‘rinib turibdiki, adashgan toklar qurilish konstruksiyasi uchun juda 
xavflidir. 
Yyqorida sanab o‘tilgan faktorlar bino konstruksiyasini sekin-asta yoki 
to‘satdan loyihada belgilangan ishonchliligini kamaytiradi.

---

20 
Buning natijasida butun ekspluatatsiya mobaynida turli xildagi faktorlar 
ta’sirida konstruksiya elementlarida sezilarli o‘zgarishlar paydo bo‘lib, natijada 
ichki kuchlar taqsimotining buzilishiga olib keladi.