Mektepge shekem tálim shólkemi balalarında watanǵa ıqtıqat sezimin ósiriw

3. 1. Mektepge shekem tálim shólkemi balalarında watanǵa ıqtıqat sezimin ósiriw

Mámleketimiz keleshegi bolǵan jaslardi barkamal insanlar etip tárbiyalawda tálim-tárbiyanin` úzliksizligin támiyinlew jáne onı sistema formasında shólkemlestiriw tiykarǵı máselelerden biri bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, mektepge shekem tálim shólkemlerde shólkemlestiriledigen shınıǵıwlarǵa itibardı kúsheytiw menen de tálim hám tárbiya procesiniń úzliksizligine salmaqlı úles qosıp barıladı. Tárbiyalıq islerdiń wazıypası tek balalardı bánt qılıw emes, bálki talay quramalı, yaǵnıy olardıń sabaqlarda alǵan bilimlerin bekkemlew, milliy qádiriyatlarimizǵa salıstırǵanda qızıǵıwshılıǵın oyatıw, hámde, olardıń ómirin zawıqqa toltırıw bolıp tabıladı. Sabaq processinde bolǵanı sıyaqlı tárbiyalıq islerdi shólkemlestiriwde de gruppa tárbiyashisiniń wazıypası juwapkerli hám áhmiyetli bolıp tabıladı. Bul juwapkershilik olardan turaqlı uusıda óz ústinde islewdi, dóretiwshilik miynetti talap etedi.

Mektepge shekem tálim shólkem balalardiń iskerligin shólkemlestiriwge jóneltirilgen gruppadan tısqarı tárbiyalıq ilajlardıń tiykarǵı ózgesheligi-bala kúndelik ómiriniń kórinetuǵın bolıwı bolıp tabıladı. Bala kúndegilik jumıslarınıń dawamı retinde tárbiyalıq jumıslarda tikkeley qatnasadı, túrli mazmundaǵi sáwbetler, soraw -juwaplarda qatnasadı, keshelerdi shólkemlestiriwde qatnasadı, roldı atqaradı, tıńlaydı, hám de bular arqalı ruwxıy dúnyası bayip baradı. Ásirese, olar búgingi kúnde balalardıń milliy miyraslarimizǵa salıstırǵanda qızıǵıwshılıqların oyatıw maqsetinde shólkemlestiriledi. Hár qanday shınıǵıw aldına túrli tárbiyalıq wazıypalar qóyıladı. Olardıń hár biri ózge tán belgilerdi, bir-birinen parq etiwshi sırtqı kórinislerdi, qurallardı, dóretiwshilik, miynetti talap etedi. Tárbiyalıq jumıslar tárbiyashilerdiń jıllıq jumıs jobalarında anıq kórsetilgen, maqset hám wazıypaları belgilengen bolıwı kerek. Mektepge shekem tálim shólkemlerde shólkemlestiriletug`in tárbiyalıq ilajlar balalar turmısı menen yaǵnıy olardıń mektep bosaǵasına dáslepki qádem qoyǵan kúnlerinen baslanadı. Ǵárezsizlik bayramı, 2-sentyabr, Gúzek bayramı, Kanstitutsiya kúni, Álippe bayramları, Jańa jıl, Áskerler kúni, ataqlı oqımıslılardıń tuwılǵan kúnleri, 8-mart, bayramı, guller bayramı sıyaqlılar. Mine sonday ilajlar tikkeleybalalarda watanǵa ıqtıqattı tárbiyalaw jumısları menen baylanıslı halda alıp barıladı. Bul ilajlarǵa material tańlawda eń qımbatlı derek bolıp milliy qádiriyatlar úlgileri esaplanadı.
Tárbiyashi tárbiyalıq ilajlardı uyimlastiriwda tómendegi pedagogikalıq talaplarǵa ámel qılıw kerek:
-tárbiyalıq ilaj balanıń jası, psixik jaǵdayına uyqas bolıwı kerek;
-hár bir tárbiyalıq ilaj sabaqta alǵan bilimlerdi bekkemlewge xizmet etiwi kerek;
-tárbiyalıq ilaj anıq maqset hám joba tiykarında uyimlastiriliwi kerek;
-ilaj arqalı baslanǵısh gruppabalalarida jámiyetshilik, óz-ara járdem sıyaqlı etikalıq sapalartarbiyalanip barıwı dárkar.
Mektepge shekem tálim shólkemlerinde ilajlar tómendegi basqıshlarda ámelge asıriladı :
1. Ilajdi joybarlaw ;
2. Ilaj maydanınan balalarǵa túsinik beriw;
3. Ilajdi shólkemlestiriw processinde barliq balalardıń qatnasıwın támiyinlew;
4. Balalardıń múmkinshilikleri dárejesinden kelip shıqqan halda islerdi bólistiriw;
5. Ilajdi ámelge asırıw ;
6. Ilaj nátiyjelerin analiz qılıw hám bahalaw.
Basqıshlardıń hár biri tárbiyashi tárepinen aldınan tereń úyrenilgen bolıwı kerek.
Joqarıdaǵı wazıypalardı ámelge asırıw ushın járdem beretuǵın tómendegi metodikalıq usınıslardı bayanlaw kerek :
1. Mektepge shekem tálim shólkemi balalardıń ilajlarına basshılıq qılıwda, áwele milliy qádiriyatlarǵa, olardıń áhmiyetine, social xarakterine itibar beriw kerek (mısalı, ertek hám naqıllar jardeminde;tarixiy temalar yamasa milliy bayramlar :“Nawriz ”, “Ǵárezsizlik kúni”, “Bilimler kúni” hám sol sıyaqlılar );
2. Jaqsı qatnasqan balalardı, mektepge shekem tálim shólkemi jámááti aldında materiallıq hám ruwxıy tárepten xoshametlew;
3. Ilajlar arqalı bala shaxsındaǵı etikalıq sapalardı rawajlandırıw jolların izlew;
4. Shınıǵıwlarǵa basshılıq qılıwda milliy qádiriyatlar tásiri jardeminde birpara balalarda ámeldegi unamsız ayrıqshalıqlardı jónge salıw ;
5. Mektepge shekem tálim shólkemibalalari bunday ilajlarda zor qızıǵıwshılıq menen qatnasadılar. Geyde hámme balalar da birdey talapǵa juwap bere almaydılar, usınıń nátiyjesinde olardıń qatnasıwına az-azdan erisiw.
Usı islerdi ámelge asırıwda harbir mektepge shekem tálim shólkemtarbiyashisi bárinen burın, shólkemlestiriletug`in tárbiyalıq ilajlardıń mazmunın tereń úyreniwi, onıń nátiyjelerine saldamlı itibar beriwi jáne bul menen bala shaxsına unamlı tásir etiwge ıntıliwi , watanǵa ıqtıqat, milliy namıs, watan gúlleniwi ushın xizmet etiw, hámde, ana tábiyaattı asıraw sıyaqlı sapalardı jáne de rawajlandırıw jolların izlewi kerek.
Milliy qádiriyatlar arqalı mektepge shekem tálim shólkemi balalarıin watanǵa ıqtıqat ruwxında tárbiyalaw procesin jáne de jetilistiriw, balalardı milliy qádiriyatlar menen tereńrek tanıstırıw, olardıń sabaqta alǵan bilimlerin ámelde tastıyıqlaw maqsetinde túrli sáskelikler, kesheler, bellesiwler ótkeriwdi maqsetke muwapıq dep bildik.
Onıń ushın, áwele milliy qádiriyatlar, bayram-seyiller hám úrp-ádetler haqqında balalarda túsinik payda etiw, watan haqqındaǵı qosıqlardı yad aldırıw, balalardıń ózleri sizǵan watan tábiyat kórinisi suwretlengen pát kórgezbesin shólkemlestiriw, milliy úrp-ádetler sawlelengen kórinislerdi tayarlaw menen sáskeliklerge tayarlıq kóriledi.
Milliy bayramlardı balalar menen birgelikte bayramlaw, áwele balalarda ana -watanǵa, tábiyaat hám janzatlaǵa salıstırǵanda miyir-muhabat, namıs hám maqtanısh sezimin tárbiyalaydı. Bul sıyaqlı tárbiyalıq islerdiń nátiyjesinde mektepge shekem tálim shólkemibalalarinin` sóz baylıǵı asadı, dúnyaǵa kóz qarası keńıyedi, tiykarǵısı sabaqta alǵan bilimlerin bekkemlenedi, yadında uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Joqarıda aytqanimizday , balalar birgelikde, jámáát bolıp islew kónlikpesine iye boladı.
Tap sonday unamlı sapalardı balalarda tárbiyalap barıwda sáskeliklerdiń óz ornı bar.
Sáskelikler balalar ushın júdá qızıqlı, tárbiyalıq tárepten áhmiyetke iye bolǵan tárbiya qurallarından biri bolıp tabıladı. Sáskeliklerde derlik barlıq gruppabalalari qatnasadılar. Olarǵa tayarlaniwdiń ózi-aq balalarda qızıǵıwshılıqtı oyatadı. Balalar qosıq, qosıqlar yadlawı, oyıng`a túsiwi hám álbette milliy qádiriyatlarımız úlgileri menen tanısıwı hár tárepleme paydalı bolıp tabıladı.
Biz baqlawlar alıp baratırǵan mektepge shekem tálim shólkemlerdiń kópshilik bóleginde sáskeliklerdi ótkeriwge kem itibar beriledi, birpara gruppalarda ulıwma ótkerilmeydi. Bul tarawdaǵı talap hám tileklerdi úyrenip shıǵıp, mektepge shekem tálim shólkemibalalari menen bir-neshe márte sáskelikler uyimlastirdiq. Bizińshe sáskelikler tómendegi tártipte ótkerilse, jaqsı nátiyje beredi:
-erteliktiń temasın tańlaw hám tema maydanınan materiallar toplaw ;
- erteliktiń programmasın dúziw;
- ertelikke qonaqlar usınıs etiwdi joybarlaw ;
-ertelik ótkeriletuǵın jaydı anıqlaw hám bezew;
- ertelikti tabıslı ótkeriw hám urıs qatnasıwshısılardı xoshametlew.
Mektepge shekem tálim shólkemibalalari menen «Nawriz bayramı», «Miyirjan bayramı», «Guller bayramı», «Álippe bayramı», “Altın kuz” hám basqa sáskeliklerdi uyimlastiriw múmkin.
Mektepge shekem tálim shólkemlerinde bul islerdiń dawamı retinde«Nawriz bayramı» ertaligin shólkemlestiriw múmkin. Buǵan baylanıslı mektepge shekem tálim shólkemtarbiyashilari Nawriz, báhár haqqındaǵı qosıqlardı kórkem oqıp berip, balalardı báhár kelgeninen bildiriw hám bul ilajǵa olardı qosıwlarimumkin. Ertelikte barlıq balalardı qatnasıwın támiyinlew kerek. Sonıń menen birge, muzıka tárbiyashisi járdeminde balalarǵa Nawriz , báhár, watan, tábiyaat, haqqındaǵı bólek hám gruppa qatnasıwında aytılatuǵın qosıqlar uyretiledi. Mine sol bayramǵa tayarlanıwdıń ózi-aq balalarǵa úlken zawıq beredi. Tárbiyashiniń bayramǵa atap diywaliy gazeta shıǵarıwı, ol jaǵdayda báhár, tábiyaattıń suwretleniwi de balalarda kóterińki keyipti payda etedi. Biz joqarıda aytqanimizday, ertelik munasábeti menen balalardıń qosıq yadlawı, qosıq hám oyınlardı, báhár, tábiyaat, haywanlar tuwrısındaǵı tabısıw, tez aytıwdı úyreniwleri ertelikti qızıqlı, tásirli ótiwine úlken járdem beredi. Ertelik mazmunın bayitatug'in obrazlar : Nawrizay, Dıyxanbaba, Guller, Báháray, Quyash baba, haywanlardan : Ayiqpalwan, Gójek, Almaxan, Qustıń qatnasıwı bayramǵa kórik baǵıshlap, balalardıń qızıǵıwshılıǵın jáne de asıradı.
Ertelikke ata-analar hám basqa qonaqlar usınıs etiledi.
Bul ertelik, yaǵnıy, «Nawriz bayramı” erteligi arqalı balalar jurtımız tábiyaatı, odaǵı báhár munasábeti menen bolatuǵın tábiyaat hádiyseleri, úlkenler miyneti haqqında maǵlıwmatqa iye boladılar. Hámde, bul ertelik arqalı balalar ana -tábiyaattı asırawǵa, haywanlarg`a zıyan bermewge, aylananı pataslamawg`a, terek hám nállerdi kóbeytiw jumıslarına óz úleslerin qosıwda qatnasadılar. Usınıń menen birge balalar «Nawriz bayramı” xalqımızdıń izzetlep keletuǵın qádiriyatlarınan biri ekenligin ańlap jetediler.
Tárbiyalıq jumıslar kólemin keńeytiw maqsetinde mektepge shekem tálim shólkemibalalarinin` ortasında soraw -juwap keshelerin ótkeriw maqsetke muwapıq. Áyne balalardı názerde tutıwımızdan maqset, olar buǵan baylanıslı ádewir bilim hám kónlikpege iye. Ásirese, olar óz «abırayin» qorǵaytin dárejege jetkenler. Tárbiya processinde bunday ilajlardıń ótkeriliwi bólek áhmiyetke iye. Birinshiden, balalardıń bos waqıtları shegaralanadı, watanǵa ıqtıqat sezimi qáliplesedi. Ekinshiden, balalar sabaq dawamında alǵan bilimlerin bekkemleydiler. Úshinshiden bolsa, uyimalasiwg`a
, bilim alıwǵa háwesleri jáne de artadı. Áne sonday bellesiwlerden biri «Meniń ana -watanim» atlı temada ótkeriw múmkin. Bunda balalar eki gruppaǵa ajıratıp alınadı, olardıń hár tárepleme teńligine itibar beriledi. Bellesiwdi birinshi basqıshda gruppalar ortasında, keyinirek, gruppalar ortasında da uyimalastiriw múmkin. Ilajdi tayarlaw ushın keminde bir ay talap etiledi. Hár eki tárep keshe ótkeriletuǵın kundi belgilep alǵannan keyin, mektepge shekem tálim shólkemitarbiyashilari, direktorı hám járdemshileri menen birgelikte kesheniń shártleri belgilep alınadı. Bellesiw shártlerin tómendegishe dúziw múmkin:
1. Gruppalardıń óz-ara qutlıqlawi. (qutlıqlawlar watan teması tiykarında dúziledi);
2. Ańlatpalı aytıw. (watanhaqqinda shayırlardıń qosıqların ańlatpalı aytıp beriw, hár bir gruppadan bir bala oqıydı. Qosıqta álbette watanǵa ıqtıqat sezimi ańlatılıwı kerek);
3. Jas súwretshiler ko'rigi. (málim waqıt dawamında hár bir gruppanıń birden jas súwretshii watan tábiyat kórinisi sawlelengen súwretti sızıp beriwi shárt);
4. Gruppa qatnasıwshılardin` qaraqalpaq xalıq naqılları aytısıwı (bellesiw watan temasındaǵı naqıllardan ibarat bolıwı, ol jaǵdayda gruppa aǵzalarınıń barlıqların qatnasıwın támiyinlew kerek);
5. Milliy qádiriyatlarımız, úrp-ádetlermiz sawlelengen kórinis (saylanǵan tema watanǵa, milliy qádiriyatlarǵa salıstırǵanda húrmetti, ıqtıqattı tárbiyalawǵa qaratılǵan bolıwı shárt. Kórinis dawamında qaraqalpaq xalıq laparlaridan, háyyiwlerinen, háwjarlarınan paydalanıw inabatqa alınadı );
6. Sorawlarǵa tez juwap qaytarıw oyını. (Sorawlar Qaraqalpaqstan, onıń tariyxı, baylıqları, tábiyaatı, ataqlı oqımıslıları tuwrısında bolıwı shárt) yaǵnıy, tómendegi sorawlar menen shaqırıq etiw múmkin:
- Qaraqalpaqstannin`paytaxtı qay jer?
- Qaraqalpaqstanda neshe rayon bar?
- Qaraqalpaqstan qashan ǵárezsiz dep daǵaza etilgen?
- Qaraqalpaqstan Kanstitusiyası qashan qabıl etilgen hám ol neshe statiyadan ibarat?
- watan nege salıstırıladı?
- Qaraqalpaqstan giymini qashan hám kim tárepinen jazılǵan?
- Qaraqalpaqstan giymini muzıkasın kim bastalag`an?
- Qaraqalpaqstan bayraǵinada neler suwretlengen hám qanday reńler ámeldegi?
- Qaraqalpaqstan gerbinede neler suwreti túsirilgen?
- Ámir Temur kim bolǵan?
- Búlbil shabandı sevar,
naqılınıń dawamın aytıń?
- Ajeniyaz qashan hám qayerde tuwılǵan?
- Nawriz bayramı qashan bayramlanadı?
- Mırza Ullıbek hám mırza Bobur kimnin` aqlıǵı?
- Nókis, Yellikkala qalasındaǵı tariyxıy esteliklerdi aytıń?
- Nege ana - watan dep ataladı?
- Yernazar Alakoz kim?
- “Aq jay” balalar shólkeminiń wazıypaların aytıń?
- Nawriz sóziniń mánisin aytıń?
- watanıńız atın dúnyaǵa ataqlı etken sportshılar atların aytıń?
-watanǵa tiyisli naqıllardan aytıń?
7. Gruppalardıń erkin shárti.
Balalar bellesiw siltawinda watan tuwrısındaǵı kóplegen qosıq hám naqıllardı yad aladılar. Xalıq awızsha doretiw úlgilerine shaqıriladi. Bul sıyaqlı bellesiw arqalı balalar sabaq processinde alǵan bilimlerin bekkemlew menen birge, joqarıda aytqanlarımızdan tısqarı, ózlerine salıstırǵanda gruppa aldındaǵı juwapkershilikti sezidiler. Bellesiw shártlerinen kórinip turıptı, olda, wazıypalar gruppa aǵzalarınan jigerli túrde tayarlanıwdı, watanımız haqqında tolıq maǵlıwmatqa ıyelewdi, watanǵa salıstırǵanda ıqtıqattı, miyir-muhabbattı kórinetuǵın etiwlerin talap etedi.
Mektepge shekem tálim shólkemibalalari menen bul sıyaqlı jumıslarǵa tayarlanıwda balalar xalıq awızsha doretiw úlgilerine shaqıiriwlari, (álbette tárbiyashi hám ata-analar járdeminde) shayırlardıń watan haqqındaǵı qosıqların yad alıwları, úlketanıwlıq muzeylerine sayaxat etiwlerin uyimlastiriliw kerek. Sebepi mine sol jumıslar arqalı balalardıń watanǵa ıqtıqat haqqındaǵı oy pikirlerin keńeytedi.
Mektepge shekem tálim shólkemibalalarini watanǵa ıqtıqatlı insanlar etip tárbiyalawdıń zárúrli formalarınan taǵı biri milliyxaliq oyinlari bolıp tabıladı. Mektepge shekem tálim shólkemi sharayatında oyınlardı shólkemlestiriw balalardı jáne de mektepge shekem tálim shólkemine jaqınlastıradı, olar ózleriniń ardaqlı shınıǵıwı yaǵnıy oyınlarda qatnasıwdan úlken zawıq aladılar. Usınıń menen birge sabaq processinde balalarda payda bolǵan zerigiw hám sharshaw jaǵdaylarınıń aldı alınadı. Bilgenimizdey, bul jas daǵı balalardıń dıqqatı turaqlı boladı, tez-tez qaytarılatuǵın oyınlar da olardıń zerigiwine alıp keledi.
Qaraqalpaq xalıq oyınları da áyyemgi hám hár túrli bolıp, balalardı fizikalıq, intellektual, etikalıq, estetik hám de ekologiyalıq tárepten tárbiyalawǵa óz úlesin qosadı.
Balalar daǵı oyın iskerliginiń tárbiya processindegi ornına Shıǵıs oyshılları hám pedagogları da úlken itibar menen qaraǵan. Atap aytqanda Abu Ali Ibn Sino oyındıń bala tárbiyasında zárúrli rol oynawın aytıp ótken.
Pedagoglar oyın tárbiyanıń quralı retinde xizmet etiwinen kóre kerekli áhmiyetke iye ekenligin, áwele balanıń ómirin, qızıǵıwshılıqların ayqın kórsetiwin aytıp otediler. Olardıń atap ótiwinshe, balada oyınǵa kúshli qızıǵıwshılıq boladı hám mine sol qızıǵıwshılıq oyın arqalı qandiriliwi múmkin.
MahmudovAllanıń sıpatlarınıń biri óziniń «O`zbek úrp-ádetleri» kitabında milliy oyınlardıń áhmiyeti haqqında toqtalar eken, tómendegi pikirlerdi bildirip ótedi:«Haqıyqattan da, oyınlar pútkil áwlad -babalarımız, áke-babalarimiz házirgi zaman siz sıyaqlı áwladlardıń fizikalıq, intellektual, ruwxıy kámal tabıwlarına úlken úles qosqan bunnan keyin da sonday bolıp qalaberedi. Sebebi, jetkinshek ushın oyın bul hámme zamanlarda turmıs tárizi, turmıs faktorı, onıń ólshewi bolıp qaladı. Oyındıń mazmunı bayip, formaları kóbeyip baradi. Rawajlanıw sonı talap etedi. Sebepi, búgingi bala - ertangi kúnniń dóretiwshi jaratıwshısı bolıp tabıladı. Oyın bul dóretiwshilik, oyın bul turmıs».
Haqıyqattan da oyın bala ushın jasaw tárizi, tiykarǵı iskerlik procesi bolıp tabıladı. Oyınlar processinde balanıń dúnyaǵa kóz qarası qáliplesedi, ol ózin oyın processinde ózin aship baradı.
Biz qaraqalpaq xaliq oyınlarinin`áhmiyeti haqqında toqtalar ekenbiz, olardıń balaǵa tárbiyalıq tásirin tómendegishe ańlatpaladiq:
-milliy xalıq oyınları arqalı balalar milliy qádiriyatlar menen jaqinnan tanısadılar ;
-milliy xalıq oyınları arqalı balalardin` sóz baylıǵı jáne de asadı ;
-milliy xalıq oyınları arqalı fizikalıq saw, xaqiqiy watanǵa ıqtıqatlı insanlar jetisip shıǵadı ;
-milliy xalıq oyınları arqalı balalarda shaqqanlıq, tutqırlıq, mártlik, epshillik sıyaqlı unamlı pazıyletler qáliplesedi.
Mektepge shekem tálim shólkemi balalarıdi watanǵa ıqtıqat ruwxında tárbiyalawda gruppadan tısqarı ilajlardıń taǵı bir forması ekskursiyalar bolıp tabıladı. Ásirese, mektepge shekem tálim shólkemi balalari menen tariyxıy úlketanıwlıq dáreklerine uyimlastirilg`an ekskursiyalardin` áhmiyeti úlken. Sayaxat dawamında balalar tikkey tariyx menen ushrasadilar. Baqlanip atırǵan ob'ekttiń qaysı jıllarda hám kim tárepinen júzege kelgenligi, onıń búgingi kúnde qaysı jaǵdayda ekeni gúzetediler hám de sol baqlaw processinde balalarda watanǵa salıstırǵanda ıqtıqat, ana -tábiyaattı asıraw, tábiyaat sulıwlıqlarınan payda kóriw , insanlar miynetin qádirlew, tariyxıy esteliklerdi úyreniwge qızıǵıwshılıq, olardı kelesi áwladlarǵa miyraslar etip qaldırıw jumıslarında qatnasıw kónlikpelerin tárbiyalaydı. Ekskursiyalar kúniniń daǵaza etiliwi balalarda kewillilik keyipin oyatadı. Sebebi, ekskursiyalar uyimlastiriliw arqalı balalarda sabaq processinde payda bolǵan zerigiw, sharshaw belgileri jónge saladi. Bul jasda balalardıń tábiyaat hám aylananı úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıqları ústin boladı. Olardıń bul mútajlik hám qızıǵıwshılıqları ekskursiyalar járdeminde qandirip barıladı.
Ekskursiyalardi tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin: átirap menen tanısıw, úlketanıwlıq dáreklerine sayaxat, muzey, tariyxıy jaylarǵa barıw, kisiler miynetin baqlaw hám basqalar. Birinshi gruppalarda átirap menen tanıstırıw yaǵnıy mektepge shekem tálim shólkemi dalasi , kitapxanası, asxana, sport zalı, tárbiyashiler xanasi hám basqalar menen tanıstırıw ámelge asıriladı. Tárbiyashi ekskursiya waqtında balalardı tártip-ıntızamǵa, ózin tutıw qaǵıydalarına uyretedi, qatarda júriw, asxana hám gruppa reti kelgendeni ıqshamlı tutıw sıyaqlı kónlikpelerdi formalatip baradı. Az-azdan ekskursiyalardin` kólemi keńeyip baradı. Ekinshi, úshinshi gruppalarda muzeylerge, tariyxıy jaylarǵa, kórkem óner sánlilerine ekskursiyalar uyimlastiriladi. Tórtinshi gruppa da bolsa qala hám rayonlar, estelik maydanlarında tematikalıq ekskursiyalar ámelge asıriladı.
Bul processda tiykarǵı roldi tárbiyashi atqaradı. Sebepi tárbiyashi bul ekskursiyalar nátiyjesinde baslawish topar balalarinda watanǵa ıqtıqat sezimin qáliplestira alıwı, milliy qádiriyatlarimizdin` mazmun, mánisi haqqında túsinik beriwi kerek boladı. Onıń ushın mektepge shekem tálim shólkemi tárbiyashi moynındaǵı wazıypalar tómendegilerden ibarat :
-tárbiyashi ózi jasap turǵan qala, awıl haqqında tolıq bilimlerge ıyelewi;
-tárbiyashi basshılıqtı qolǵa alǵan halda, balalar dıqqatın gúzetip atırǵan ob'ektke qarata alıwı ;
-ekskursiyanin` maqseti, rejesin islep shıǵıwı ;
-ekskursiya dawamında balalardı milliy qádiriyatlarǵa húrmetti, namıs hám maqtanısh sezimlerin tárbiyalaw ekskursiya arqalı watanǵa muhabbat, sadıqlıq, ana -watandı asıraw, watanǵa ıqtıqattı tárbiyalap barıw názerde tutıladı.
Usınıń menen birgelikte uyimlastirilip atırǵan ekskursiyanin` múddeti aldınan belgilep qoyılıwı hám de bunnan ata-analar xabarlı bolıwı kerek. Ekskursiyalar úsh basqıshda ámelge asıriladı :
1. Tayarlanıw ;
2. Ekskursiyani ótkeriw;
3. Tásirlerdi juwmaqlaw, juwmaqlaw.
Tásirlerdi juwmaqlaw ekskursiyadan keyin uyimlastiriladi. Bular jazba yamasa awızsha juwmaqlaw yaǵnıy ekskursiya tuwrısında sáwbet uyimlastiriw, dóretpe yamasa gúrriń jazıw bolıwı múmkin. Juwmaqlaw juwmaǵında tárbiyashi úyrenilgen ob'ekttiń áhmiyetine taǵı bir toqtaladi. Ásirese, balalarda watanǵa ıqtıqattı tárbiyalawǵa bólek itibar beredi. Ekskursiyada aktiv bolǵan, jámiyetlik jaylarında ózlerin jaqsı tutqan balalar xoshametlantiriladi. Tárbiyashi ekskursiya sońǵında balalarǵa olar baqlaǵan tariyxıy estelikler tuwrısında dóretpe jazıp keliwlerin uyge wazıypa etip beredi.

3. 2. Mektepge shekem tálim shólkemibolalarida watanǵa ıqtıqattı

tárbiyalaw salasındaǵı tájiriybe-sınaq jumıslarınıń
nátiyjeleri

Izertleıqtıqdin` tiykarǵı maqseti jas áwlatti Watanǵa ıqtıqatlı, ruwxıy jetik shaxslar etip tárbiyalawda milliy qádiriyatlar zárúrli derek bola alıwın pedagogikalıq ilimiy tájiriybe jolı menen tekserip kóriw hám tiykarlaw, milliy miyraslardı úyreniw processinde mektepge shekem tálim shólkemibalalarida milliy qádiriyatlar arqalı watanǵa ıqtıqattı tárbiyalawǵa tiyisli nátiyjeli jumıs usılların qóllaw bolıp tabıladı. Sonıń menen birge islep shıǵılg`an tájriybe jolinin` qolaylıg`in, múmkinshiliklerin kórsetip beriw bolıp tabıladı.

Tájiriybe-sınaq jumıslarında 86 mektepge shekem tálim shólkembalalari, 54 mektepge shekem tálim shólkemi tárbiyashilari qatnastı. Izertlew basında baqlaw jumısları alıp barıldı, tiyisli ilimiy ádebiyatlar úyrenildi, test tapsırmaları hám awızsha soraw -juwaplar arqalı balalardıń watanǵa tiyisli túsinikleriniń ámeliyat daǵı jaǵdayı anıqlandi, milliy qádiriyatlar arqalı watanǵa ıqtıqattı tárbiyalaw modeli islep shıǵıldı hám juwmaqlarǵa kelindi.
Biz tálim processindegi gúzetiwlarimiz tiykarında milliy qádiriyatlar arqalı watanǵa ıqtıqattı tárbiyalawdıń natiyjeliligin asırıwǵa járdem beretuǵın qurallardan paydalanǵan halda tájiriybe gruppalarında kóplegen sabaqlardı quradık. Sabaq islenbelerin ózimiz tuzip shıǵıp, olardıń qızıqlılıǵına itibardı qaratdıq. Bunday sabaqlardı tájiriybe gruppası tárbiyashileri tabıslı tárzde ámelge asırdılar.
Tárbiyashi sabaq dawamında tómendegi biz bergen usınıslarǵa ámel etdi:
1. Tárbiyashi temanı baslawdan aldın balalarǵa watan túsinigi haqqında maǵlıwmat berdi.
2. Shayırlarimizdin` qosıqlarınan paydalandı.
3. Balalarǵa ıqtıqat, ıqtıqatlı insanlar haqqında sıpatlama beriwge háreket etdi.
4. Uyge wazıypa etip watan, watanǵa ıqtıqat haqqındaǵı naqıllardı yad alıwların tapsırdı.
Biz joqarıda aytqanimizday, sabaqtıń natiyjeliligi tárbiyashiniń uqıpına, dóretiwshilik qábiletine baylsnisli bolıp tabıladı. Bul zat sabaqta ótilip atırǵan temalardıń mánisin ashıp beriwde hám sabaqtıń maqsetine erisiwde qol keledi. Nátiyjede balalarda milliy qádiriyatlarǵa qızıǵıwshılıqtıń artiwı, watanǵa ıqtıqat sezimi ósip barıwı gúzetildi. Jaqsı shólkemlestirilgen tárbiya procesi balalar yadında uzaq saqlanadı. Balalardıń temaǵa salıstırǵanda qızıǵıwshılıqların asırıw maqsetinde watanǵa tiyisli bólim maydanınan ertekler tiykarında sabaqlardı shólkemlestiriwge bólek itibardı qaratdıq hám sabaq islenbesin tuzib shıqtıq.
Pedagogikalıq ilimiy tájiriybediń ekinshi basqıshında milliy qádiriyatlar arqalı watanǵa ıqtıqattı tárbiyalaw maydanınan traditsiyaǵa tán bolmaǵan sabaqlar shólkemlestirildi , balalardı sabaqqa milliy qádiriyatlardı úyreniwge qızıǵıwshılıqların arttırıw maqsetinde jańa pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanildi. Usınıń menen birge tájiriybe jumısları sabaqtan hám gruppa dan tısqarı shınıǵıwlarda dawam ettirildi. Biz joqarıdaǵı baqlawlarımız nátiyjesinde aytqanimizday, mekteplerde ádetdegruppadan tısqarı tárbiyalıq jumıslarǵa kem itibar beriledi. negizinde, balalarda etikalıq sapalardı, sonıń menen birge, watanǵa ıqtıqattı tárbiyalawdı tek tálim processinde emes, bálki sabaqtan tısqarı waqitlarda da ámelge asırıw kerek.
Sonday eken, mektepge shekem tálim shólkemibalalaridamilliy qádiriyatlar arqali Watanga ıqtıqattı tárbiyalawbiz tájiriybe alıp baratırǵan mekteplerde joqarı dárejede dep bolmawina sebep, tárbiya processinde úzilistiń bar ekenligi, yaǵnıy balalarda watanǵa ıqtıqattı tárbiyalaw tek sabaq procesine júklenip atırǵani bolıp tabıladı. Usınıń menen birge tárbiya procesin shólkemlestiriwdetarbiyashilar iskerliginde baslamashılıqtıń jetispewi, olardıń bul jumıslarǵa salıstırǵanda ekinshi dárejeli dep qarawlarında bolıp tabıladı. Biz bul qatarǵa barlıq tárbiyashilerdi kiritmekshi emespiz. Tuwrı mektepge shekem tálim shólkemlerinde tájiriybeli, dóretiwshi, tárbiyalıq ilajlardı tez-tez uyimlastiratug`in tárbiyashilar da bar, lekin olar azshılıqtı quraydı. Bul juwmaqlar nátiyjesinde biz tárbiyalıq ilajlarǵa bólek itibardı qaratıw kerek dep taptıq.Sebepi, balalarda watanǵa ıqtıqattı tárbiyalaw tek sabaq processinde emes, gruppadan tısqarı processda da dawam etiwi zárúr.
Joqarıdaǵı kemshiliklerden juwmaq shıǵarǵan halda, biz tájiriybe jumıslarin gruppadan tısqarı processga qaratdıq. Bul jumıslar belgilengen maqset hám wazıypalar, metodikalıq usınıslar tiykarında dúzildi. Bular ertelikler, bellesiwler, sáwbetler, sayaxatlar dawamında ámelge asırıldı. Mısalı buǵanıgruppa balalari menen shólkemlestirgen “Nawriz álemi” erteligi mısalında kóriw múmkin.
Biz watanǵa ıqtıqattı tárbiyalaw maydanınan gruppadan tısqarı tárbiyalıq jumıslar kólemin keńeytiw maqsetinde tájiriybe alıp baratırǵan gruppalarda Nókis qalasındaǵı tariyxıy esteliklerge ekskursiyalar uyimlastirdiq.
Biz ekskursiyalarni shólkemlestiriwdiń barlıq nızam -qaǵıydalarına ámel etdik.
Sayaxattıń maqseti:Nókis qalasında bolıp atırǵan ózgerisler, qurılıw jumısları, Nókis qalası xalqınıń miynetkeshligi, adamlardıń Watan ishindegi watandı ardaqlaw, usınıń menen birge adamlardaǵı kóterińkilik, kewillilik keyipin baqlaw, tariyxıy esteliklerdiń qayta remontlang`anlig`i hám de gózzal tábiyat kórinisilerdiń shıray ashıp turıwın balalarǵa kórsetiw hám bunnan watanǵa ıqtıqat sezimin tárbiyalawda ónimli paydalanıw edi.
Sayaxat biz kutgenen kóre qızıqlı hám mazmunli ótti. Balalar sayaxattan zawiqqa to'ldilar. Qısqa waqıt ishinde Nókistiń remontlanıwı hám bunda húkimetimizdin` hám “YuNESKO” shólkeminiń roli úlken ekenligi, ózimizdegi qáwender shólkemlerdiń xızmetleri haqqındabalalarg`a maǵlıwmatlar berdik. Nókis qalasınıń milliylik menen zamanagóylıqtı uyqaslastırǵan qalaǵa aynalǵanlıǵın baqlaǵan balalardıń sayaxattan keyingi tassurotlari bir álem boldı, ásirese, olarda watanǵa ıqtıqat sezimi jáne de o'sdi. Usınıń menen birgelikte balalardıń watanǵa hám xalqqa bolǵan muhabbatı, namısı, sadıqlıǵı, úlke tariyxın úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıqı hám milliy qádiriyatlarǵa bolǵan húrmeti jáne de arttı. Sayaxat processinde bul maǵlıwmatlardan ónimli paydalandıq. Biz aldınlaw aytıp ótkenimizdey balalar tariyx hám búgin menen júzbe-júz keldiler, mektepge shekem tálim shólkemitarbiyashisi ótmishten qalǵan estelikler tariyxın balalarǵa jetkezar eken, onıń ne maqsette hám kim tárepinen qurilg`anlig`i, bul ótmishten qalǵan esteliklerdiń neden-qansha zaman hám dáwirlerdiń guwası bolǵanlıǵı, xalqımızdıń quwanıshlılıǵına hám basınan kóplegen sawashlardı ótkergenligine gúwa bolǵanlıǵı hám de milliy qádiriyatlarimizdi abaylap -asıraw, kelesi áwladlarǵa miyraslar qaldırıw jumıslarında aktiv qatnasiw hár bir balanıń minneti ekenin aytıp ótti. Bul tariyxıy esteliklerdiń Nókis qalasınıń shıraylı zıyarat hám dem alıw ornına aylantırılǵanı balalarda etikalıq -estetik zawıq oyatdı, ótmishten qalǵan estelikler bosaǵasınıń naǵıs oyıwshılıq jumıslarında milliyliktiń sawleleniwi, balalarda qaraqalpaq xalqi ámeliy kórkem ónerine salıstırǵanda qızıǵıwshılıq hám húrmet sezimin tárbiyaladi.
Sayaxat tassurotlari tárbiyashiler tárepinen juwmaqlandi. Balalardıń sayaxattan alǵan tassurotlari: watanǵa ıqtıqat seziminiń tárbiyalang`anlig`in, milliy qádiriyatlardı úyreniwge qızıǵıwshılıqların artqanligini biliw maqsetinde “Ana -qalam” atlı temada bayan jazdirdiq. Dóretpediń jobası tómendegishe:
1. Men baqlaǵan tariyxıy estelikler haqqinda.
2. Men watanima ne ete alaman.
Ekskursiyadagurux tájiriybe gruppalarınıń 128 tabolalari qatnastı. Dóretpe nátiyjelerin tómendegi keste de kóriw múmkin:
“Ana -qalam” atlı dóretpe nátiyjeleri
3. 2. 1.-keste

Gruppalar Joqarı Orta Tómen

4-gruppa
(252) Tájiriybe gruppası (128 i) 68% 21% 11%
Qadaǵalaw gruppası (124 i) 23% 36% 41%

Dóretpe analizinen sonı baqlaw múmkin, tájiriybe toparı balalardıń jazǵan dóretpeleri qadaǵalaw toparı balalartikinen parıq etedi. Tájiriybe toparı balalardıń jazǵan dóretpelerinen belgiliboldi, sayaxat balalarda úlken ta'ssurot qaldırǵan. Olardıń watan tuwrısındaǵı túsinikleri jáne de keńeygen, watanǵa salıstırǵanda namısı, muhabbatı, sadıqlıqı artqanligini aytıp ótkenler. Birpara balalar dóretpelerinde shayırlardıń watan tuwrısındaǵı qosıqlarınan bólek alıp kelgen. Qısqa waqıt ishinde Nókis qalasınıń pútkilley ózgeriwi, kóshelerdiń keń hám tuwrilig`i, har qıylı shıralardıń ornatılǵanlıǵı da balalardıń názerinen shette qalmaǵan. Usınıń menen birge balalardıń úlke tariyxına, tariyxıy esteliklerge qızıǵıwshılıqlarınıń artqanlig`in kóriwimiz múmkin.

Biz ótkergen, uyimalastiriliwi usınıs qılınıp atırǵan barlıq ilajlar mektepge shekem tálim shólkemi balalarin milliy qádiriyatlardı úyreniwge tartadı. Bul ilajlar sebepli qosıqlar, qosıqlar, naqıllar, tabısıwlar hám uyımlastırılǵan sayaxatlar mektepge shekem tálim shólkemibalalarida watanǵa ıqtıqattı qáliplestiriw menen birge milliy qádiriyatlarǵa salıstırǵanda milliy namıs, maqtanısh sezimin tárbiyalaydı, ózlerine bolǵan isenim hám minnetti payda etedi, balalardıń intellektuallıq qábiletlerin júzege shıǵarıwǵa járdem beredi.
Sonday etip tajriybe juwmaǵında alınǵan nátiyjeler tájiriybe-sınaq jumıslarınıń birinshi basqıshındaǵı balalardıń awızsha hám test variantları juwapları menen salıstırildi. Sonıń menen birge, mektepke tayarlaw gruppası qadaǵalaw gruppasınan - 139 , tájiriybe gruppasınan - 145, jámi 284 bala qatnastı. Tájiriybe juwmaǵında mektepke tayarlaw gruppa balalardıń watanǵa tiyisli túsiniklerdi ańǵarıw dárejeleri joqarı, orta, tómen dáreje boyınsha tómendegishe boldı :