Mektepge shekem tálimdiń mazmun-mánisi hám tálim sistemasında tutqan ornı

Mektepge shekem tálimdiń ústin turatuǵın wazıypaları
Mektepge shekem tálim balanıń saw, hár tárepleme kámal tawıp qáliplesiwin támiyinleydi, ol jaǵdayda oqıwǵa umtılıw sezimin oyatadı, úzliksiz tálim alıwǵa tayarlaydı. Mektepge shekem tálim bala 6 -7 jasqa yetgunicha mámleket hám mámleketlik emes mektepge shekem tálim mákemelerinde hám de shańaraqta ámelge asıriladı. Mektepge shekem tálim maqseti hám wazıypaların ámelge shıǵarıwda máhelleler, jámiyetlik hám qayırqomlıq shólkemleri, xalıq aralıq fondlar aktiv qatnas etedi.
Mektepge shekem tálimdi rawajlanıwıantirish ushın tómendegi ústin turatuǵın wazıypalardı ámelge asırıw zárúr :
- joqarı maman tárbiyashi hám pedagog kadrlardı tayarlaw ;
- mektepge shekem tálimdiń nátiyjeli psixologiyalıq -pedagogikalıq
usılların jaratıw hám ámeliyatqa engiziw;
- balalardı shańaraqta tárbiyalawdıń shólkemlestirilgen, psixologiyalıq,
pedagogikalıq hám stilistik zamanagóy oqıw -stilistik qóllanbalar,
texnikalıq qurallar, oyınshıqdar hám oyınlar jaratıw hám de olardı tálim-tárbiya procesine qollanıw etiw;
- balalardı xalqımızdıń bay materiallıq -tariyxıy miyrasları hám ulıwmadunyalıq qádiriyatlar tiykarında ruwxıy -etikalıq tárepten tárbiyalaw ushın zárúr shárt-shárayatlar jaratıw ;
- mektepge shekem tálim mákemeleriniń hár túrlı túrleri ushın alternativ programmalardı tańlap alıw, barlıq máseleler boyınsha maman máslahát kórsetiw múmkinshiligin jaratıw ;
- mektepge shekem tálim hám salamatlandırıw mákemeleri tarmaǵın qollap-quwatlaw hám rawajlanıwıantirish texnologiyaların islep shıǵıw hám ámeliyatqa engiziw.
Ǵárezsizlik jıllarında mektepge shekem tálim sistemasın rawajlandırıw principlerı hám tiykarǵı baǵdarları
Ǵárezsizlik jıllarında mámleketimizde Ózbekstan Respublikasınıń birinshi Prezidenti baslıqlıǵında mámleket hám jámiyet ómirin, atap aytqanda, tálim sistemasın tupten jańalaw hám reformalaw boyınsha úlken jumıslar ámelge asırıldı. Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındayoq Prezidentimiz kadrlar tayarlawdıń zamanagóy birden-bir sistemasın jaratıw ideyasın ilgeri jıljıtıp : «Tálim beriwdiń ruwxıy, etikalıq hám kásip ilmiy tájriybesi boyınsha tárbiyalawdıń ulıwma jańa sisteması islep shıǵilıwı zárúr. Sapa tárepinen pútkilley jańa oqıw das túrleri jaratılıwı dárkar», dep aytıp ótken edi. Mámleketimiz basshısınıń bul pikirleri keyinirek tálim-tárbiya tarawına tiyisli kóplegen nızamlardıń, tiyisli normativ hújjetlerdiń, eń áhmiyetlisi, dúnya jámiyetshiligi tárepinen tán alınǵan Kadrlar tayarlaw milliy programmasınıń jaratılıwına metodologik tiykar
retinde xızmet etdi. Bul programmada mektepge shekem hám mektep, orta arnawlı hám kásip-óner hám de joqarı tálimdi úsh basqıshda reformalawdı, bes basqıshlı tálim sistemasın jaratıw názerde tutılǵan edi.
Buǵan baylanıslıǵı milliy programma konsepsiyası Ózbekstan Respublikasınıń birinshi Prezidenti tárepinen 1997-jıl Joqarı Jıynalıstıń IX sessiyasında «Bárkámal áwlad - Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykari» atlı lekciyasında tiykarlab berildi. Oǵan qaray, mámleketimizde kem ushraytuǵın, dúnyada uqsawı joq úzliksiz tálim sisteması jaratıldı. Mektepge shekem tálim úzliksiz tálim sistemasınıń dáslepki basqıshı esaplanadı. Onıń tiykarǵı maqseti - bala shaxsınıń hár tárepten rawajlanıwın támiyinlew, qábiletlerin ámelge shıǵarıw, oqıwǵa, turaqlı tálim alıw ushın zárúr bolǵan kónlikpelerdi qáliplestiriw hám mektepte tabıslı oqıw ushın tayarlawdan ibarat. Mektepge shekem tálim mákemeleri balalardıń bilimi hám ámeliy kónlikpelerin qáliplestiriw menen birge, olardı patriotlıq, ǵárezsizlik ideyalarına sadıqlıq, tariyxımız hám bay ruwxıy -bilimlendiriw miyraslarımız hám qádiriyatlarimizga joqarı húrmet ruwxında tárbiyalawda zárúrli orın tutadı.
Mektepge shekem tálim mákemeleri iskerliginiń nızamlı tiykarları «Tálim tuwrısında»gi Nızam (1992-y.), Kadrlar tayarlaw milliy programması (1997-y.), «Mektepge shekem tálim tuwrısında»gi Konsepsiya (2008/ 2011), ministrler Mákemesiniń 2017-jıl 19 -iyuldagi 528-san sheshimine " Mámleket mektepge shekem tálim shólkemi tuwrısında" gi NIZOM (2017), " Mámleketlik emes mektepge shekem tálim shólkemi tuwrısında NIZOM" «Dáslepki qádem» oqıw programması (2018) hám basqa normativ-huqıqıy hújjetlerde belgilep berilgen. Mısalı, 2008-jılda islep shıǵılǵan «Mektepge shekem tálim tuwrısında»gi Koncepciyada mektepge shekem tálim mákemeleri rawajlanıwınıń ústin turatuǵın baǵdarları, tálimtarbiya jumısların jetilistiriw usıl hám usılları belgilep berilgen bolıp, buǵan baylanıslı ilgeri surilgan mámleket talapları hár bir balanıń jasını itibarǵa alǵan halda rawajlanıw dárejesin anıqlaw, pedagog hám tárbiyashiler jumıs natiyjeliligin asırıw imkaniyatın beredi. ministrler Mákemesiniń 2017-jıl 19-iyuldagi 528-sanlı sheshimine qaray «Fizikalıq yamasa psixik rawajlanıwda nuqsanı bolǵan balalar ushın qánigelestirilgen mámleket mektepge shekem tálim shólkemi tuwrısında»gi sheshimine tiykarlanıp usı qaǵıyda fizikalıq yamasa psixik rawajlanıwda nuqsanı bolǵan mektepge shekem jas daǵı balalardı salamatlandırıwǵa jóneltirilgen qánigelestirilgen mámleket mektepge shekem tálim mákemeleriniń (keyingi orınlarda qánigelestirilgen mektepge shekem tálim shólkemi dep ataladı ) maqseti hám wazıypaların, onıń iskerligin shólkemlestiriw, finanslıq támiynlew hám qánigelestirilgen mektepge shekem tálim shólkemin basqarıw rejimin belgileydi. Qánigelestirilgen mektepge shekem tálim shólkemi tálim-tárbiya beriw, korreksion-pedagogikalıq hám emlew-salamatlandırıw iskerlikti alıp baratuǵın shólkem esaplanadı, Fizikalıq yamasa psixik rawajlanıwda nuqsanı bolǵan balalardı olardıń biliw múmkinshiliklerine muwapıq tárbiyalaw, kemshiliklerdi korreksiyalash, múmkinshiligine muwapıq mektep tálimine tayarlaw, jámiyetke kelisiwine kómeklesiw maqsetinde shólkemlestiriledi.
Tómendegiler qánigelestirilgen mektepge shekem tálim shólkeminiń wazıypaları esaplanadı :
- mektepge shekem tálimge qoyılatuǵın mámleket talapları hám de olar tiykarında islep shıǵılǵan qánigelestirilgen mektepge shekem tálim mákemelerinde tálim-tárbiya hám salamatlandırıw jumıslarına qoyılatuǵın talaplarǵa muwapıq balalardıń tálimtarbiya alıwlariniva korreksion pedagogikalıq jumıstı támiyinlew;
- korreksion tálim-tárbiya procesin shaxsqa jóneltirilgen, individual tárzde shólkemlestiriw;
- balanıń social -sezimiy rawajlanıwı, turmıslıq qábiletleri qáliplesiwi ushın zárúr korreksion-rawajlantıratuǵın tálimtarbiya ortalıǵın jaratıw ;
- balanıń fizikalıq yamasa psixik rawajlanıwındaǵı kemshiliklerdi saplastırıw ushın zárúrli korreksion pedagogikalıq jumıstı shólkemlestiriw;
- balalardı socialliq ómirge hám mektep tálimine sapalı tayarlaw.
Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim tuwrısında»gi nızamǵa muwapıq, qánigelestirilgen mektepge shekem tálim shólkemi akkreditatsiyasi attestatsiya tiykarında kepillikli mámleket organı tárepinen ámelge asıriladı.
" Mektepge shekem tálim shólkemi tárbiyalaniwshileriniń saw hám qawipsiz awqatlanıwın shólkemlestiriw tuwrısında NIZOM" de mektepge shekem tálim mákemeleri tárbiyalaniwshileriniń saw hám qawipsiz awqatlanıwın shólkemlestiriw rejimin belgileydi.
Bul Qaǵıyda talapları múlkshilik formasından qaramastan, barlıq túrdegi mektepge shekem taTim mákemelerine salıstırǵanda qollanıladı. Tárbiyalaniwshilerdiń saw hám qawipsiz awqatlanıwdı shólkemlestiriw mektepge shekem tálim mákemeleriniń asxanalarında (keyingi orınlarda asxana dep júritiledi) sanitariya qaǵıydaları, normalari hám gigiyena normativliklerine muwapıq shárt-shárayatlar jaratılǵan halda ámelge asıriladı.
Respublika daǵı barlıq mektepge shekem tálim mákemelerinde
balalardıń turmısı hám sawlıgın qorǵaw máselelerine
bólek itibar qaratıp kelinip atır. Atap aytqanda, Mektepge shekem
tálim hám Den sawlıqtı saqlaw ministrlikleri tárepinen islep
shıǵılǵan «Mektepge shekem tálim mákemelerinde bala turmısı
hám sawlıgın qorǵaw tártibi tuwrısında»gi Qaǵıydada
balalar turmısı hám sawlıgın qorǵawdı shólkemlestiriw
tártibi, balalardıń shólkemge kelip-ketiw qaǵıydaları, bınada
den sawlıqtı qorǵawǵa, órt qawipsizligine tiyisli talaplar
aytılǵan.
Ózbekstanda mektepge shekem tálim mákemeleriniń
zamanagóy sisteması :
> Mektepge shekem tálim hám baslanǵısh tálim shólkemi
(balalar bog'chasi - mektep];
> bir neshe ústin turatuǵın jóneliste iskerlik jurgiziwshi
mektepge shekem tálim (kórkem-estetik, tillerdi úyreniw hám
sport baǵdarları hám h. k];
> Tárbiya fizikalıq hám psixik rawajlanıw daǵı iyiwlerdi
kvalifikatsion jaqsılaytuǵın tiklovchi túrdegi balalar
bog'chasi;
> medicinalıq -gigiyenik, profilaktikalıq hám salamatlandırıw
ilajları arqalı jismonan hálsiz balalarǵa qaray tu~ rish
hám olardıń sawlıgın qayta tiklewge jóneltirilgen balalar
bog'chasi;
> birlestirilgen túrdegi balalar bog'chasi (birlestirilgen
túrdegi balalar bog'chasiga rawajlantiruvchi, tiklovchi hám
rawajlantıratuǵın gruppalar ulıwmalastırılǵan kóriniste
kiredi]
481
Atap ótiw kerek, mektepge shekem tálim aldında turǵan maqset
hám de wazıypalardı ámelge asırıwda jámiyetlik hám qayırqomlıq
shólkemleri, máhelle, xalıq aralıq fondlar, sonıń menen birge,
isbilermenlik strukturaları aktiv qatnas etip kelip atır.
Búgingi kunga kelip, respublikada mektepge shekem tálim
mákemelerinde tálim-tárbiya jumısları ámeldegi nızamshılıqqa
qaray ózbek, orıs, qaraqalpaq, tájik, qırǵıshz hám qazaq tillerinde
alıp barılmaqta.
Ózbekstan Respublikasınıń bilimlendiriw tarawı daǵı mámleket
siyasatınıń tiykarǵı principlerı tómendegilerden ibarat :
1) tálim-tárbiyanıń adamgershilikli, demokratiyalıq xarakterge
iye ekeni;
2) ta limning úzliksizligi hám izbe-izligi;
3) orta arnawlı, kásip-óner tálim baǵdarın akademikalıq
liceyde yamasa kásip-óner kolledjinde oqıwdı tańlawdıń
qálegenligi;
4) tálim sistemasınıń dúnyalıqlıǵı ;
5) Mámleket tálim standartları sheńberinde tálim alıw huqıqına
iye ekeni;
6 ) tálim programmasın tańlawǵa birden-bir hám siyasiy gruppalastırılgan
jantasıw ;
7) hár bir shaxstıń bilim alıwı hám uqıpın rawajlandırıwdıń
xoshametlantirilishi;
8} tálim sistemasında mámleket jáne social basqarıwdıń óz-ara
muwapıqlıǵı.
Úzliksiz tálim sisteması hám kadrlar tayarlawdıń mámleket hám
mámleketlik emes tálim mákemelerin strukturalıq tárepten ózgertish
hám olardı izbe-iz rawajlandırıw mámleket tárepinen basqarib
barıladı. Barlıq buwın tálim basqarıw shólkemleriniń
huqıq hám kepillikleri «Tálim tuwrısında»gi nızamǵa muwapıq
belgilenedi. Usı nızam tálim mákemeleri iskerliginiń
normativ-huqıqıy tiykarların belgilep beriw esesinde onıń
finans xojalıq jumısların tuwrı hám aqılǵa say júrgiziwdi, tálim procesin
shólkemlestiriwde oqıw orınlarınıń ǵárezsiz iskerlik
482
kórsetiwin támiyinleydi. Tálim mákemeleri Ózbekstan
Respublikası ministrler Mákemesi tárepinen belgilengen
tártipte attestatsiyadan ótkeriledi hám de akkreditatsiya
etiledi. Akkreditatsiya juwmaqlarına kóre, olarǵa tálim
salasında jumıs alıp barıw huqıqı beriledi.
Shólkem shólkemler, jergilikli húkimet shólkemleri,
isbilermenler dóńgelekleri, jámiyetlik shólkemleri, túrli fondlar
hám qáwenderler wákillerin óz ishine alǵan qáwenderlik hám gúzetiw
keńeslerin dúziw arqalı tálim mákemelerinde nátiyjeli
jámiyetlik basqarıwı sisteması engiziledi.
Sonday etip, ǵárezsizlik jıllarında mámleketimizde
tálim sisteması, atap aytqanda, mektepge shekem tálim sistemasın tupten
jańalaw hám jetilistiriw mámleketimiz siyasatınıń
ústin turatuǵın baǵdarlarınan birine aylanadı. Sol jıllar dawamında
jurtımızda usı tarawdı rawajlandırıwdıń bekkem
huqıqıy -institutsional tiykarları jaratıldı. Atap aytqanda, «Tálim
tuwrısında»gi Nızamnıń bólek statyası mektepge shekem
tálimge arnalǵanı sonnan dárek beredi.
Oǵan kóre, mektepge shekem tálim sistemasınıń tiykarǵı maqseti
- bala shaxsınıń tiykarların qáliplestiriw, onıń fizikalıq
hám intellektual tárepten saw hám jetik bolıp erjetiwin
támiyinlew, tálimdiń keyingi basqıshı - orta mektepte
oqıwǵa tayarlaw, bilim alıwǵa qızıǵıwshılıǵın oyatıwdan
ibarat. Sonıń menen birge, bul elementda, «maktabgacha tálim oltiyetti
jasqa shekem shańaraqta, mámleket hám mámleketlik emes mektepge shekem tálim
mákemelerinde alıp barıladı», dep belgilengen*
Kadrlar tayarlaw milliy programmasınıń tiykarǵı maqseti de
kámal insan tárbiyasına qaratılǵan. Usı huqıqıy negizler
tiykarında jaratılǵan mektepge shekem tálim konsepsiyasına
tayanǵan halda mektepge shekem tálimdiń quramı hám mazmunın
qayta kórip shıǵıw, fizikalıq, ruwxıy hám intellektuallıq tárepten
bárkámal, ǵárezsiz pikir júritetuǵın jetkinshekti qáliplestiriw,
onı milliy dástúr hám qádiriyatlarımız, ullı babalarımız
qaldırǵan úlken ruwxıy -bilimlendiriw miyraslar, xalıq pedagogikası
483
tájiriybesi, zamanagóy ilim erisken jetiskenliklerge tayanǵan
halda tárbiyalaw, tárbiyalıq processda mektepge shekem tálim
mákemeleri, shańaraq hám ata-analardıń óz-ara munasábetlerin
uyqaslastırıw máseleleri úzliksiz hám izbe-iz hal etilip atır.
Usı mánisten alıp qaraǵanda 1993-jılda qabıl etilgen hám de perzentlerimizdi
jasligidanoq jismonan, ruhan, ruwxıy tárepten
tárbiyalawdı názerde tutqan «Saw áwlad ushın programması»
da kútá úlken áhmiyetke iye boladı. Ol jaǵdayda, atap aytqanda, tómendegi
wazıypalardı ámelge asırıw názerde tutılǵan :
- mektepge shekem tálim mákemelerinde tálim-tárbiya
mazmunın jetilistiriw hám bayıtıw ;
- mektepge shekem tálim mákemelerinde basseyn, suw
háwizleri, túrli sport imaratları hám to'garaklarini tashkil
etiw;
- buǵan baylanıslı mámleketimizde hám shet elde tóplanǵan aldıńǵı
tájiriybeni úyreniw hám ǵalabalastırıw ;
- shınıǵıwlardı qızıqlı oyın formasında, atap aytqanda, xalıq
milliy oyınları tiykarında shólkemlestiriw hám ótkeriw;
- balalardıń sawlıgın saqlaw, qorǵaw hám
bekkemlew, salamatlandırıw hám shınıqtırıw
shınıǵıwların úzliksiz aparıw.
Mektepge shekem tálim boyınsha tiykarǵı nızam hújjetleri:
«Tálim tuwrısında»gi Nızam (T.: 1997].
Kadrlar tayarlaw milliy programması (T.: 1997].
«Mektepge shekem tálim mákemeleri tuwrısında»gi Qaǵıyda (T.:
2017].
«Mektepge shekem tálim tuwrısında»gi Konsepsiya (T.; 2008; 2011].
mektepge shekem jas daǵı balalar rawajlanıwına qoyılatuǵın
mámleket talapları (T,: 2018].
Mektepge shekem bilimlendiriw tarawında shıǵarılǵan párman, buyrıq,
buyrıqlar, kórsetpeler, jollamalar, basqa direktiv hám
normativ hújjetler.
«Ilkqadam» oqıw programması (T.: 2018].