Mendelning birinchi qonuni

MENDELNING BIRINCHI QONUNI.
Gregor Johann Mendel mashhur Genetika otasi sifatida tanilgan. Avstriyadan salomlashish bilan u fizika va matematikadan ustun bo'lib, oxir-oqibat oilaviy fermani boshqarish taqdiridan qochish uchun monastirga qo'shildi. U rohib sifatida ham ilmga bo'lgan qiziqishini hech qachon yo'qotmagan. U no'xat o'simliklarida tajribalar o'tkazdi (Pisum sativum) monastir bog'ida. Uning kuzatuvlari asosida u Mendelning meros qonunlari deb nomlangan 3 qonunni tuzdi. Ushbu qonunlar genetika bo'yicha barcha keyingi tadqiqotlar uchun asos yaratadi, ammo biz ushbu qonunlarga kirishdan oldin, keling, asoslarimizni to'g'rilaylik.
Mendel qonunlari — irsiy belgilarning avlodlarda taqsimlanishi toʻgʻrisidagiGregor Mendel yaratgan qonuniyatlar. Mendel qonunlari Mendelning oʻzi yaratgan duragay avlodlarini genetik tahlil qilish metodini qoʻllash orqali olib borilgan koʻp yillik (1856—1863) tadqiqotlar tufayli asoslab beriddi. Mendel oʻz-oʻzidan changlanuvchi noʻxat oʻsimligining oʻrganilayotgan belgi boʻyicha irsiy toza, yaʼni genotipi gomozigotali hamda fenotipiga koʻra keskin farq qiluvchi (guli qizil-oq, doni sariq-yashil va silliq-burishgan) navlarini oʻzaro chatishtirgan. Olingan duragay avlodlarda ota-ona oʻsimligi belgilarining irsiylanishi va yana ajralib xilma-xillik namoyon qilishini oʻrgangan. Olingan natijalarni statistik tahlil qilish asosida irsiyat qonunlarini ochib bergan. Mendel organizmlarda ular belgilarining irsiylanishini taʼmin etuvchi maxsus irsiy omillar (genlar) mavjudligi haqidagi gʻoyani ilgari surdi. Uningcha, har bir irsiy omil somatik hujayralarda juft, jinsiy hujayralarda yakka holatda boʻladi. Har qaysi irsiy omil dominant yoki retsessiv allel holatda boʻlishi mumkin. Irsiy omillar ota-ona belgilarining irsiylanishi va rivojlanishini taʼmin etadi. Mendel qonunlari Mendel kashf etgan uchta qonunni oʻz ichiga oladi.
Birinchi qonun birinchi avlod duragaylarining oʻrganilayotgan belgi boʻyicha bir xilligi qonuni yoki dominantlik qonuni deb ataladi. Mendel tajribada qizil gulli (genotipi AA) va oq gulli (genotipi aa) boʻlgan gomozigotali noʻxat navlarini chatishtirib, birinchi avlod (Gʻ,) duragaylarning hammasi bir xil, yaʼni qizil gulli boʻlganligini kuzatdi. Bu holda noʻxat guli qizil fenotiplarning hammasi bir xil — Aa (geterozigota) ge-notipga ega boʻlgan. Qizil rangni belgilovchi gennit oq rang geni ustidan dominantlik qilishi tufayli bu ikki allel geterozigot (Aa) holatida faqat dominant allel fenotipida namoyon boʻladi.
Ikkinchi qonun ota-ona belgilarining ikkinchi avlod (Gʻ2) duragaylarida belgilarning ajralishi, yaʼni ajralish qonuni deyiladi. Mendel noʻxatning yuqorida koʻrsatilgan kizil gulli Gʻ, duragaylarini oʻzaro chatishtirilganida olingan duragaylarida gul rangi boʻyicha ajralish sodir boʻlishi tufayli olingan oʻsimliklarning 3/4 qismi qizil gulli, 1/4 qismi esa oq gulli, yaʼni ularning miqdoriy nisbati 3:1 ga teng ekanligi aniqladi. Gʻ2 da olingan kizil va oq gulli oʻsimliklar oʻzoʻziga chatishtirilganida esa oq gulli oʻsimliklarning barchasidan faqat oq gulli oʻsimliklar olingan. Qizil gulli oʻsimliklarning 1/3 qismidan faqat qizil gulli, 2/3 qismidan esa qizil va oq gulli oʻsimliklar yana 3:1 nisbatda olingan. Bu holatda naslida ajralish roʻy bermagan retsessiv alleli oq gulli va kizil gulli oʻsimliklar gul rangi boʻyicha gomozigotali (oq — aa, qizil — AA), naslida ajralish sodir boʻlgan, qizil gulli oʻsimliklar esa gul rangi boʻyicha geterozigotali, yaʼni Aa boʻlishini koʻrsatadi. Shunday qilib, Mendelning ikkinchi qonuniga binoan, retsessiv va dominant gomozigotali genotipga ega boʻlgan organizmlar oʻz-oʻziga chatishtirilganda ular naslida mazkur belgilar boʻyicha ajralish yuz bermaydi. Dominant geterozigot genotipli organizmlarda esa ajralish 3:1 nisbatda sodir boʻladi; ular genotip boʻyicha 1AA:2Aa:1aa nisbatdagi guruhlarga ajraladi. Mendelning birinchi va ikkinchi qonunlarini bir juft belgilari boʻyicha bir-biridan farq qiladigan organizmlarga nisbatan tatbiq qilish mumkin.
Uchinchi qonun belgilarning mustaqil irsiylanish qonuni deyiladi. Bu qonun ikki va undan ortiq juft belgilari boʻyicha bir-biridan keskin farq qiladigan noʻxat navlarini chatishtirib olingan duragaylar naslini genetik tahdil qilish natijasida kashf etilgan. Diduragay chatishtirish uchun Mendel rangi va shakli, yaʼni ikki xil belgisi boʻyicha keskin farq qiladigan noʻxat navlarini tanlab oldi. Sariq va silliq urugʻli noʻxat bilan yashil va burishgan urugli noʻxat navlarini oʻzaro chatishtirib, duragaylarning birinchi avlodi (Gʻ,)da faqat sariq silliq urugʻli noʻxatlar oladi. Bu noʻxat urugʻining sariq rangi (AA) va silliq shakli (VV) dominant, yashil rangi (aa) va burishgan shakli (vv) retsessiv boʻlishi Gʻ, duragaylarida har ikkala juft belgilar genlari geterozigot (AaVv) holatga oʻtishi tufayli faqat dominant belgilar fenotipda namoyon boʻlishi bilan bogʻliq, Gʻ, duragaylari birbiri bilan chatishtirilganda Gʻ2 da fenotiplar boʻyicha 4 xil urugʻli: sariq silliq (barcha oʻsimliklarning 16 dan 9 qismi), sariq burishgan (16 dan 3 qismi), yashil silliq (16 dan 3 qismi) va yashil burishgan (16 dan 1 qismi) urugʻli oʻsimliklar olingan.
F2 duragaylari har ikki juft belgilar boʻyicha alohida tahlil qilinsa, u holda sariq va yashil hamda sariq va burishgan urugʻli oʻsimliklar bir xil, yaʼni 3:1 nisbatda hosil boʻlishi aniqlangan. Shunday qilib, 2 juft belgi boʻyicha bir-biridan farq qiladigan diduragay chatishtirishda 2-avlodda har bir juft belgi boshqasidan mustaqil holda irsiylanadi. Shuning uchun ham F2 da ajralish har bir juft belgi boʻyicha 3:1 nisbatda sodir boʻladi. Har xil juft belgilarning irsiylanishini taʼmin etuvchi genlar noallel genlar deb nomlangan.
Genetik va sitogenetik tadqiqotlarning rivojlanishi natijasida Mendel qonunlarining umumbiologik qonunlar ekanligi isbotlandi; irsiyat va irsiylanishning yangi qonunlari kashf etildi; genetikada Mendelning nomi bilan ataladigan taʼlimot — mendelizm shakllandi. Ushbu turdagi xoch yoki naslchilik monohibrid xoch deb ataladi. Bu shunchaki bitta belgining meros modelini kuzatadi. Ushbu xoch asosida Mendel ma'lum xulosalarga keldi. U oq gullarga nisbatan binafsha gullar ustunligini tushundi, ya'ni birinchi avlodda bo'lgani kabi, o'simlikda binafsha gullar uchun bitta gen mavjud bo'lsa ham, gullar binafsha rang edi. Bu asosan oq gullar uchun gen ta'sirini yashirgan. Ushbu genlar allel deb nomlanadi. Ularning ikkalasi ham gul rangini hal qiladi, lekin o'simlikka turli xil ranglar beradi. Shuning uchun "P" dominant allelni va "p" retsessiv allelni anglatadi.
Mendel tomonidan kuzatilgan yana bir kuzatuv shundaki, har bir bosqichda P va p ning ta'siri bir xil bo'lib qoldi. P hali ham gulga oq rang berdi, P esa binafsha rang berdi. Ularning ta'sirida aralashma yo'q edi.
Bu birinchi qonun. Unda hujayrada 2 xil allel bo'lganida, biri ikkinchisining ta'sirini yashirishi aytiladi. Bu dominant gen, ta'sirini niqoblangan gen esa retsessiv gen deb nomlanadi. Monohibrid xochning F1 avlodida o'simliklar Pp allellariga ega edi, ammo baribir binafsha rangda edi. Xususiyatlar alifbo bo'yicha dominant allelning birinchi harfi bilan tasvirlangan. Ushbu qonda jinsiy hujayralar yoki jinsiy hujayralar shakllanishi paytida ularning ta'siri hech qanday aralashmasdan yoki aralashmasdan genlar ajralib chiqadi. Bu Mendelning ikkinchi kuzatuviga asoslangan edi. Barcha avlodlarda gul ranglarini aralashtirish bo'lmagan; ular oq yoki binafsha rangda edi. Ushbu qonun gameta hosil bo'lishi paytida bir belgi allellari boshqa belgidan mustaqil ravishda ajralib chiqishini aytadi. Shuning uchun urug'larning rangi va shakli bir-biriga bog'liq emas edi.
Bular merosning 3 asosiy qonunlari. Ular nafaqat o'simliklarga, balki barcha tirik organizmlarga ham qo'llanilishi mumkin. Ushbu qonunlar bizni turli xil belgilar, kasalliklar va boshqalarni ko'chirish va meros qilib olish to'g'risida bashorat qilishga tayyorlaydi, qon guruhi kabi ba'zi xususiyatlar mavjud, ular bu qonunlarga mos kelmaydi, aksincha o'zlarining ilmiy izohlariga ega. Istisno holatlar mavjud bo'lsa-da, ushbu qonunlar hali ham genetik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi va Genetika 101 ning muhim qismidir.