Menejment va statistika

O‘zbekiston davlat bydjeti daromadlar tarkibi dinamikasi

Ko‘rsatkich-lar	2000		2005			2013
I.Daraomadlar jami	9.10.8	100%	3310.9	100%	26223.0		100,0%
a. Bevosita soliqlar	253.3	27.8%	865.8	26.1%	6353.7		24.2%
b. Bilvosita soliqlar	495.1	54.4%	1627.9	49.2%	13398.2		51.1%
v. Resurs to‘lovlar va mol-mulk solig‘i	91.1	10.0%	629.8	19.0%	3888.2		14.8%
z.Boshqa daromadlar	71.3	7.8%	187.4	5.7%	25.82		9.8%

3. Davlat bydjeti harajatlari statistikasi

Davlat bydjeti harajatlariga davlatning o‘z funksiyasini bajarish maqsadida mamlakatni boshqarish, mudofaa qilish, xalq xo‘jaligini rivojlantirish hamda ijtimoiy sohani yanada yaxshilash bo‘yicha davlat bydjetidan qilgan sarflari yig‘indisiga aytiladi.

Respublika Davlat bydjetining 2013 yilgi harajatlari 25825,9 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Bu summaning katta qismi ijtimoyi soxa ( maorif, sog’liqni saqlash va shu kabilar ) va aholini ijtimoyi qo’lab quvatlashga sarflanadi.2013-yilida bu sohaga davlat byujeti harajatlarning 58,7 % sarflangan

Davlat mamlakatni boshqarish uchun xokimiyat apparatini saqlashi, tartibni saqlash va qonunni himoya qilish uchun sud, prokuratura, ichki ishlarni tuzadi, hamda barcha harajatlarini bydjetdan qoplaydi.

Davlat mamlakatni himoya qilish (tashqi va ichki qarshi kuchlardan) uchun mudafaa – qurolli kuchlarni tashkil etadi va barcha harajatlarni bydjetdan sarflaydi.

Davlat madaniy sohasidagi barcha asosiy harajatlarini bydjetdan moliyalashtiriladi.

Davlat bydjeti harajatlarini ikki xil guruhlash mumkin: a) yo‘nalishi ya’ni qaysi funksiyani bajarish uchun sarflangani bo‘yicha; b) sarflarning iqtisodiy mohiyati bo‘yicha.

Yuqorida yozilganlardan ma’lumki, davlat bydjeti ijtimoiy sohani (sog‘liqni saqlash, ta’lim-tarbiya, fan, madaniyat va shu kabi) hamda mamlakatni boshqarish va mudafaa qilishga sarflanadi.

«Davlat bydjeti harajatlarining iqtisodiy klassifikatsiyasi» O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 1999 yil 9 dekabrdagi № 230 – son buyrug‘i bilan tasdiqlangan.

Davlat bydjeti harajatlari iqtisodiy mohiyati bo‘yicha quyidagicha tasniflanadi:

I. Joriy sarflar – davlat bydjeti sarflarining katta qismini tashkil etadi. Bu guruhga davlat boshqaruv sektorining barcha joriy harajatlari kiradi.

II. Kapital sarflar – bu tarmoqlarni rivojlantirish uchun asosiy kapital, nommodiy aktivlar, yer moddiy zaxiralar, qimmatbaho buyumlar sotib olish va shu kabi boshqa kapital sarflarni o‘z ichiga oladi.

III. Kreditlash minus qarzning qoplanishi – bu guruhga davlatga tegishli muassasalarning boshqalarga bergan ssudalarni yoki aksiyalarni sotib olishga sarflangan (qaytarilgan ssudalar va qaytarib sotilgan aksiyalar qiymati chiqarib tashlanganidan keyin) harajatlar kiritiladi.

Davlat bydjetining asosiy parametr ko‘rsatkichlari har yili Respublika Oliy Majlisida ko‘rib chiqiladi. Yil davomida davlat bydjeti ijrosini Respublika Moliya vazirligi va uning joylardagi hududiy (viloyat, shahar, tuman) moliya organlari amalga oshiradi. Xo‘jalik yurituvchi boshqa soliq to‘lovchilardan soliqlarning to‘g‘ri hisoblanganligini va o‘z muddatida bydjetga o‘tkazilganligini Davlat Soliq Qo‘mitasi va joylardagi uning boshqarmalari nazorat qilib boradi. Davlat bydjetiga tushgan mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yoki boshqa tijorat banklarida ochilgan hisob varaqlarda (Respublika bydjeti, mahalliy bydjetlar) saqlanadi va Moliya vazirligi ko‘rsatmasi bilan sarflanadi. Shuning uchun ham soliq, bojxona organlari, banklar davlat bydjetiga tushumlar (daromadlar) hamda bydjet mablag‘larini ishlatuvchilar olingan mablag‘larni maqsadli, reja (smeta) asosida foydalanganliklari bo‘yicha hisobot topshiradilar.

Umuman davlat bydjetini o‘rganishda statistik usullardan keng foydalaniladi. Amaliyotda davlat bydjeti daromadlari rejasining bajarilishi (hududlar bo‘yicha, daromad turlari bo‘yicha), daromadlarning bir necha yillarda umumiy hajmining va turlari bo‘yicha o‘zgarishini dinamika qatorlaridan foydalanib aniqlanadi.

Daromadlar tushumini tahlil qilganda indeks usulidan foydalanib, soliq solinadigan baza (B), soliq stavkasi (SS) va soliqning yig‘ilish darajasiga (d) deb olinib, ularning o‘zgarishi soliqning umumiy hajmiga ta’sirini (∆st – soliq tushimi hajmining farqi) aniqlash mumkin.

O‘tgan davrdagi soliq hajmi: ST₀ =B₀· SS₀· d₀ ;

Joriy yildagi soliq tushumi: ST₁= B₁· SS₁· d₁;

Joriy yilda soliq tushumining o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi (farqi) ∆ST = St₁-ST₀. Bu farqga yuqoridagi uchta omilning ta’sirini qo‘yidagicha aniqlash mumkin:

a) Soliq solish bazasining o‘zgarishining soliq tushumi hajmiga ta’siri: ∆STa = (B₁-B₀)· SS₀ · d₀;

b) Soliq stavkasining o‘zgarishining soliq tushumi umumiy hajmiga ta’siri. ∆STb = (SS₁ – SS₀) · d₀B₁.

v) Soliq yig‘ilishi darajasi o‘zgarishining soliq tushumi hajmiga ta’siri ∆STv = B₁· SS₁(· d₁-d₀)