Metall va uning qotishmalarini korroziyadan ximoyalash usullari

Elektrokimyoviy ximoyalash:


1.Protektor yordamida ximoyalash.
Bu usulni amalga oshirishda metallarning kuchlanishlar katori amaliy jixatdan muxim axamiyatga ega. Bunday usul bilan metall buyumlarni ximoyalashda elektr utkazuvchi muxitda (elektrolit eritmasida) ishlaydigan metall kismlarga protektorlar ulanadi. Masalan, dengiz kemasining pulatdan yasalgan suv osti kismiga rux kuymasi ulansa, pulat-rux gal’vanik jufti xosil buladi. Bunda rux korroziyalanadi, chunki u kuchlanishlar katorida temirdan ancha chapda turadi, kemaning pulat kismi saklanib koladi.
Kuyida sxemada protektorning potentsial kiymati asosiy anod-elektrodning potentsial kymatiga nisbatan kuprok manfiylikka ega bulganligi sababli, protektor emirilib katod va asosiy anodning korroziyalanish tezligini birmuncha sekinlashtirish sxemasi tasvirlangan (Ilova, 18-rasm).
Elektrokimyoviy ximoyalash usuli kemasozlik, samolyotsozlikda, bug kozonlari, truboprovodlar va boshka metall inshootlar va buyumlarni ximoya kilishda kullaniladi.
2.Uzgarmas elektr toki yordamida ximoyalash
Tuzlar eritmasi ta’sirida bulgan konstruktsion materiallarni korroziyalanishdan saklash uchun elektr toki yordamida ximoyalash deb nomlanuvchi usuldan xam foydalaniladi.
Bu usulning moxiyati shundan iboratki, ximoyalanishi lozim bulgan metall-konstruktsiya uzgarmas tok manbaining (dinamomashina, akkumulyator yoki tugrilagichlar) manfiy kutbiga ulanadi, tok manbaining musbat kutbi esa biror metall masalan, temir plastinka bilan (protektor) tutashtiriladi. Natijada temir plastinka anod, konstruktsiya metali katod vazifasini bajaradi (19-rasm).
Katodda vodorod ajralib chikadi, eritmadagi anod atrofida esa ishkoriy muxit vujudga keladi. Bu usul yordamida ishkorbardosh metallardan tayyorlangan konstruktsiyalarnigina korroziyadan saklash mumkin.
Korroziyabardosh metallar bilan koplash

Umuman olganda bu usulda arzon kimyoviy turgun bulmagan metallar kimyoviy turgun bulgan kimmat metallar bilan koplanadi. Metall buyumning korroziyabardosh metall bilan koplanadigan sirti yog, mineral moy, zang, kuyundi va boshka iflosliklardan mexanik yoki kimyoviy usulda tozalanadi, sung korroziyabardosh metall bilan koplanadi.

Sanoatda metall buyumlarni metallar bilan koplashning bir necha usulidan foydalaniladi. Ana shu usullardan asosiylarini kurib chikamiz.

1. 
   Issik usul. Bu usul korroziyalanishi kerak bulgan metall buyumlar suyultirilgan korroziyabardosh metallga botiriladi. Bu usulda korroziyabardosh metall sifatida suyuklanish temperaturasi metall buyumni suyuklanish temperaturasidan birmuncha past bulgan metallar, ya’ni rux, kalay,kurgoshin va boshka metallar ishlatiladi.
   

Suyuklantirilgan korroziyabardosh metallga botirish usulining afzalligi uning ancha oddiyligida bulib, koplam puxta chikadi; kamchiligi: koplam kalinligi bir tekis bulmaydi va koplash uchun kup metall sarflanadi.
2.Gal’vanik usul. Bu usulning moxiyati metall buyumga korroziyabardosh metallni elektr toki vositasida koplashdan iborat. Buning uchun elektrolit eritmasi solinadigan vannaga korroziyabardosh metall tuzini suvdagi eritmasi (elektrolit) solinadi. Bu elektrolit eritmasiga esa sirti koplanishi kerak bulgan buyum bilan korroziyabardosh metall plastinasi tushiriladi. Buyum uzgarmas tok manbaining manfiy kutbiga, plastinka-musbat kutbiga ulanadi. Natijada buyum katod, plastinka esa anod buladi. Zanjirdan tok utkazilganda elektrokimyoviy jarayon sodir buladi, ya’ni anod zarrachalari elektrolit orkali utib, katod (buyum) sirtiga yotadi, natijada u korroziyabardosh metall bilan koplanadi. Koplam kalinligi tok kuchiga yoki tok utish vaktiga boglik.
Gal’vanik koplam 2 turga: anod koplam va katod koplam turlariga bulinadi. Metall buyum ayni muxitda potentsiali uzinikidan past metall bilan koplansa, u anod koplamli, potentsiali uzinikidan katta metall bilan koplansa, katod koplamli deb ataladi. Anod koplam xosil kilinsa maksadga muvofik buladi
(rux, xrom, alyuminiy). Ґozirgi vaktda gal’vanik usul manfiy metall koplamlar xosil kilishning asosiy usuli bulib, bunda ancha tekis va puxta katlam xosil buladi, xamda bu usulda metall kam sarflanadi.
3.Korroziyabardosh metall purkash (SHoopirlash usuli). Bu usulning moxiyati shundan iboratki, korroziyadan saklanishi lozim bulgan buyum sirtiga suyuklantirilgan korroziyabardosh metall katta bosim ostida purkaladi. Suyuklantirilgan metallni purkash uchun metallizator yoki SHoop pistoleti deb ataladigan apparatdan foydalaniladi. Purkalanadigan metall simi (alyuminiy, rux, kadmiy, kalay, bronza, kurgoshin, mis va x.k.) metallizatorda atsetilen alangasida, elektr yoyida yoki plazma yoyida suyuklantiriladi va buyum sirtiga sikilgan xavo vositasida purkalanadi. Natijada buyum sirtida yaxlit koplam xosil buladi. Bu usul katta buyumlar sirtini koplashining eng kulay yulidir. Keyingi vaktlarda metallarni uta siyraklashgan bosimda buglatishdan keng foydalanilmokda. Buglangan metall zarrachalari koplanadigan metall sirtiga tushib uni koplaydi va korroziyabardosh katlam xosil kiladi.
4.Plakirlash usuli. Bu usulning moxiyati metall listlar sirtiga korroziyabardosh metall kuyib yoki korroziyabardosh metall kavati kuyilib prokatlashdan iborat. Plakirlash natijasida asosiy metall bilan korroziyabardosh metalldan iborat kush kavat xosil buladi. Bu kush kavat bimetall deb ataladi.
5.Diffuziyalash ( tsementatsiya, termik diffuziyalash) usuli. Bu usl shunga asoslanganki, koplanishi kerak bulgan buyumni sirti koplovchi metall atomlari bilan tuyintiriladi va sung yukori temperatura ta’sirida buyum sirtiga xosil bulgan atomlar diffuziyalantiriladi. Buning uchun koplovchi metall kukuni bilan unga tushirilgan buyumga yukori temperaturada ishlov beriladi, bunda xarorat koplovchi metallning suyuklanish temperaturasiga yakin bulishi kerak.
Masalan: temir buyum sirti xrom bilan koplanishi kerak bulsa, buyumni 54% Sr metali, 44% Al₂O₃ ( Sr-metall kontsentratsiyasini kamaytirish chun, ya’ni suyultirish uchun) va 2% NH₄Sl (reaktsiyani tezlashtirish uchun) aralashmasi bilan 1200-1400 ⁰S temperaturada ishlov beriladi. Bunda kuyidagi reaktsiya sodir buladi:
NH₄SlNH₃ + HSl
2HSl+ Sr= SrSl₂ + H₂
gaz xolatidagi xrom xlorid
3SrSl₂+ 2Fe = 2FeSl ₃ + 3Sr
xromni atomar atomi

Mana shu atomar atom buyum sirtiga adsorbtsiyalanadi va sung sirtning ichki kavatlariga diffuziyalanadi. SHu yul bilan metall sirtida xrom, alyuminiy, titan va boshka metallarning atomlari bilan tuyingan kavatni xosil kilish mumkin.

6.Metallmaslar bilan koplash. Metallmaslar bilan koplash usullari jumlasiga buyash, emallash (sirlash), oksidlash, fosfatlash, azotlash va boshkalar kiradi.
7.Buyash. Metall buyumlarni buyash uchun moyli buyok va laklardan foydalaniladi. Moyli buyoklarda xosil kiluvchi organik modda bilan rang beruvchi anorganik yoki organik buyok moddalardan iborat buladi. Detal’ va buyumlarni korroziyadan saklashning eng kup tarkalgan, ba’zi xollarda esa birdan-bir usul buyashdir.
Buyash texnologiyasi metall buyumlarning buyalishi kerak bulgan sirtini tozalash, shpklevkalash, gruntovkalash va buyashdan iborat. Ba’zan buyum sirtini sillik va yaltirok kilish uchun buyok ustidan lak xam beriladi.
Adabiyotlar ro’yxati:

1. 
   Xamraev A.L. Konstruktsion materiallar va metallar korroziyasi fanidan ma’ruza matni. Toshkent, TITLP, 1999 y.
   
2. 
   Klinov I.YA. Korroziya ximicheskoy apparaturы i
   

korrozionnostoykie materialы. M.,Mashinostroenie,1967,468 s.

3. 
   Klinov I.YA. Ximicheskoe oborudovanie korrozionnostoykom
   

ispolnenii. Spravochnik. M., Mashinostroenie 1970, 589 s.