Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

MUNDARIJA
Kirish .............................................................................................................................................................3
1-mavzu. Fizika nimani o‘rganadi? Fizik hodisalar ....................................................................................3
2-mavzu. Fizika taraqqiyoti tarixidan ma’lumotlar ....................................................................................6
3-mavzu. Jamiyat rivojlanishida fi zikaning ahamiyati. O‘zbekistonda fi zika taraqqiyoti ........................8
4-mavzu. Fizik kattaliklar va ularni o‘lchash............................................................................................10
I bob. MODDA TUZILISHI HAQIDA DASTLABKI MA’LUMOTLAR
Kirish suhbati  .............................................................................................................................................14
5-mavzu. Modda tuzilishi haqida Demokrit, Ar-Roziy, Beruniy va Ibn Sino ta’limotlari .....................14
6-mavzu. Molekulalar, ularning o‘lchamlari .............................................................................................16
7-mavzu. Molekulalarning o‘zaro ta’siri va harakati. Broun harakati .....................................................18
8-mavzu. Turli muhitlarda diffuziya hodisasi ...........................................................................................21
9-mavzu. Qattiq jism, suyuqlik va gazlarning molekular tuzilishi ..........................................................23
10-mavzu. Suyuqliklarda diffuziya hodisasini o‘rganish (Uyda bajariladi) ............................................25
I bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari  ...........................................................................................26
Yakuniy suhbat ...........................................................................................................................................28
II bob. MEXANIK HODISALAR
Kirish suhbati  .............................................................................................................................................30
11-mavzu. Jismlarning mexanik harakati.  Trayektoriya ..........................................................................31
12-mavzu. Jismlarning bosib o‘tgan yo‘li va unga ketgan vaqt. Bosib o‘tilgan yo‘l (masofa) 
va vaqt birliklari ..................................................................................................................................33
13-mavzu. Tekis va notekis harakat haqida tushuncha. Tezlik va uning birliklari .................................35
14-mavzu. Massa va uning birliklari .........................................................................................................39
15-mavzu. Laboratoriya ishi. Shayinli tarozi yordamida jism massasini o‘lchash .................................41
16-mavzu. Zichlik va uning birliklari. Beruniy va Hozinning zichlikni aniqlash usullari ....................44
17-mavzu. Laboratoriya ishi. Qattiq jismning zichligini aniqlash ...........................................................47
18-mavzu. Jismlarning o‘zaro ta’siri haqida ma’lumotlar. Kuch. .............................................................49
19-mavzu. Laboratoriya ishi. Dinamometr yordamida kuchlarni o‘lchash..............................................53
20-mavzu. Bosim va uning birliklari .........................................................................................................55
21-mavzu. Paskal qonuni va uning qo‘llanilishi ........................................................................................58
22-mavzu. Tinch holatdagi gaz va suyuqlikda bosim ...............................................................................60
23-mavzu. Atmosfera bosimi. Torrichelli tajribasi....................................................................................62
24-mavzu. Arximed qonuni va uning qo‘llanilishi ...................................................................................65
25-mavzu. Harakatlanuvchi suyuqlik va gazlarning jismga ta’siri ..........................................................69
26-mavzu. Ish va energiya haqida tushuncha ............................................................................................71
27-mavzu. Energiya turlari. Quvvat ...........................................................................................................74
II bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari  .........................................................................................77
Yakuniy suhbat ...........................................................................................................................................80
III bob. JISMLARNING MUVOZANATI. ODDIY MEXANIZMLAR
Kirish suhbati  .............................................................................................................................................84
28-mavzu. Jismlarning massa markazi va uni aniqlash. Muvozanat turlari ...........................................84
29-mavzu. Kuch momenti. Richag va uning muvozanat sharti ................................................................87

174
174
30-mavzu. Oddiy mexanizmlar: blok, qiya tekislik, vint, pona va chig‘iriqning qo‘llanilishi ...............89
31-mavzu. Mexanizmlardan foydalanishda ishlarning tengligi ................................................................92
32-mavzu. Mexanikaning oltin qoidasi. Mexanizmning foydali ish koeffi tsiyenti .................................95
III bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari  ........................................................................................97
Yakuniy suhbat ...........................................................................................................................................99
IV bob. ISSIQLIK HODISALARI
Kirish suhbati  ...........................................................................................................................................102
33-mavzu. Issiqlikni hosil qiluvchi manbalar. Issiqlik qabul qilish .......................................................102
34-mavzu. Jismlarning issiqlikdan kengayishi ........................................................................................104
35-mavzu. Qattiq jism, suyuqlik va gazlarda issiqlik uzatilishi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik. 
Konveksiya .........................................................................................................................................106
36-mavzu. Nurlanish. Turmushda va texnikada issiqlik uzatilishidan foydalanish ..............................109
37-mavzu. Issiqlik hodisalari haqida Forobiy, Beruniy va Ibn Sino fi krlari ......................................... 111
38-mavzu. Temperatura. Termometrlar. Jismning temperaturasini o‘lchash ......................................... 113
39-mavzu. Laboratoriya ishi. Termometr yordamida havo va suyuqlik temperaturasini 
o‘lchash ............................................................................................................................................... 116
40-mavzu. Ichki energiya va uni o‘zgartirish usullari ............................................................................ 117
41-mavzu. Ichki yonuv dvigatellari. Bug‘ turbinasi ................................................................................ 119
42-mavzu. Reaktiv dvigatel. Issiqlik mashinalari va tabiatni muhofaza qilish .....................................122
IV bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari  ......................................................................................125
Yakuniy suhbat .........................................................................................................................................127
V bob. YORUG‘LIK HODISALARI
Kirish suhbati  ...........................................................................................................................................130
43-mavzu. Yorug‘likning tabiiy va sun’iy manbalari ..............................................................................130
44-mavzu. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi. Soya va yarim soya ...................................132
45-mavzu. Quyosh va Oy tutilishi ...........................................................................................................134
46-mavzu. Yorug‘likning tezligi. Yorug‘likning qaytishi va sinishi .....................................................136
47-mavzu. Yorug‘lik hodisalari haqida Beruniy va Ibn Sinoning fi krlari .............................................138
48-mavzu. Yassi ko‘zgu ............................................................................................................................ 141
49-mavzu. Linzalar haqida tushuncha. ....................................................................................................144
50-mavzu. Shisha prizmada yorug‘likning tarkibiy qismlarga ajralishi. Kamalak ...............................147
51-mavzu. Laboratoriya ishi. Yassi ko‘zgu yordamida yorug‘likning qaytishini o‘rganish.......................150
52-mavzu. Shisha prizma yordamida yorug‘likning spektrga ajralishini o‘rganish ..............................151
Masala yechish namunalari  .....................................................................................................................152
V bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari  .......................................................................................153
Yakuniy suhbat .........................................................................................................................................155
VI 
BOB
. TOVUSH HODISALARI
Kirish suhbati  ...........................................................................................................................................157
53-mavzu. Tovush manbalari va uni qabul qilgichlar .............................................................................157
54-mavzu. Tovushning turli muhitlarda tarqalishi .................................................................................. 161
55-mavzu. Tovush kattaliklari ..................................................................................................................163
56-mavzu. Tovushning qaytishi. Aks-sado .............................................................................................166
57-mavzu. Musiqiy tovushlar va shovqinlar. Tovush va salomatlik. 
Me’morchilikda tovush ......................................................................................................................168
VI bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari  ......................................................................................170
Yakuniy suhbat .........................................................................................................................................172

Turdiyev, Narziqul Sheronovich
T-95    Fizika: umumta’lim o‘rta maktablarining 6-sinfi  uchun darslik. 
/N.  Sh.  Tur diyev –  Toshkent:  «Niso  Poligraf»  nashriyoti,  2013. – 176  b.
 
UO‘K: 372.853 (075)
 KBK22.3ya72
Narziqul Sheronovich TURDIYEV
F I Z I K A
Umumta’lim o‘rta maktablarining 6-sinfi  uchun darslik
Muharrir T. Nazarov
Rasmlar muharriri J.Gurova
Texnik muharrir D. Salixova
Kompyuterda tayyorlovchi E. Kim
Bosishga ruxsat etildi 2013-yil 11-aprelda.  Bichimi 70×90
1
/
16
. Ofset qog‘ozi. «Times New Roman» garniturasi. 
Kegli 12,5. Shartli bosma tabog‘i 11,0. Nashr tobog‘i. 12,76. Adadi 423021 nusxa. Shartnoma №_____. 
Buyurtma № ___.
Original-maket «NISO-POLIGRAF» nashriyotida tayyorlandi. Nashriyot litsenziyasi AI № 211.  26.03.2012.
100182, Toshkent sh., H. Bayqaro ko‘chasi, 51-uy.

Ijaraga berilgan darslik holatini ko‘rsatuvchi jadval
№
O‘quv chining  ismi, 
familiyasi
O‘quv 
yili
Darslikning 
olingandagi 
holati
Sinf 
rahbarining 
imzosi
Darslikning 
topshi rilgan-
dagi holati
Sinf rahbari-
ning imzosi
1
2
3
4
5
6
Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib olinganda yuqo-
ridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi baholash mezonlariga asosan 
to‘ldiriladi:
Yangi
Darslikning birinchi marotaba foydalanishga berilgandagi holati.
Yaxshi
Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan. Barcha 
varaqlari mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan, betlarida yozuv va 
chiziqlar yo‘q.
Qoniqarli
Muqova ezilgan, birmuncha chizilib, chetlari yedirilgan, darslikning 
asosiy  qismidan  ajralish  holati  bor,  foydalanuvchi  tomonidan 
qoniqarli ta’mirlangan. Ko‘chgan varaqlari qayta ta’mirlangan, ayrim 
betlariga chizilgan.
Qoniqarsiz
Muqovaga chizilgan, yirtilgan, asosiy qismidan ajralgan yoki 
butunlay yo‘q, qoniqarsiz ta’mirlangan. Betlari yirtilgan, varaqlari 
yetishmaydi, chizib, bo‘yab tashlangan. Darslikni tiklab bo‘lmaydi.