Mezolit davri va uning xususiyatlari. Mezolit davrining o‘rganilish tarixi. Mezolit davri yodgorliklari

3.Mavzu: Mezolit davri va uning o‘rganilishi.
Reja:

1. 
   Mezolit davri va uning xususiyatlari.
   
2. 
   Mezolit davrining o‘rganilish tarixi.
   
3. 
   Mezolit davri yodgorliklari.
   

Tayanch so‘zlar: Mezolit, o‘q-yoy, qoyatosh rasm, Qayla, Tutkaul, Machay, Azil, Tardenuaz, mikrolit qurol, pichoqsimon uchirma, tosh bigiz, paraqa, mikroparaqa, ilk mezolit, o‘rta mezolit, so‘nggi mezolit, qirg‘ich, Ayrtom, Obishir g‘or–makoni, Machay g‘or makoni.

1. 
   Mezolit davri va uning xususiyatlari.
   

Yer yuzida muzliklarning chekinishi natijasida iqlim o‘zgaradi. Bu esa, o‘z navbatida ibtidoiy odamlarning turmush tarzida o‘zgarishlarga olib keladi. Olimlar bu davrning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib, uni o‘rta tosh davri, ya’ni mezolit davri deb belgilaganlar.
“Mezolit” so‘zi yunoncha “mezos”—o‘rta, “litos”—tosh so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, miloddan avvalgi 12 ming yilliklardan 7 ming yilliklargacha davom etgan.
Mezolit davrida iqlimning o‘zgarishi bilan hayvonot dunyosi ham o‘zgaradi. Paleolit davridagi yirik hayvonlar yo‘qolib, ular o‘rniga tez chopar va mayda hayvonlar: arhar, muflon, tog‘ echkisi, bug‘u, jayron, qulon, quyon, arslon, yo‘lbars, bars, qoplon va boshqa hayvonlar paydo bo‘ldi. Ularni ilgaridagidek ovlash ibtidoiy odam uchun murakkablik tug‘dirdi. Natijada o‘q-yoy ixtiro qilindi. Bu mezolit davrining eng katta yutug‘i edi.
Ibtidoiy ovchilar hayvonlar (asosan bug‘ular) izidan yurib, yangi—yangi yerlarni o‘zlashtirib bordilar. Shu sababli, mezolit davri odamlari keng xududlarga tarqalganlar. Mezolit davrida O‘rta Osiyoning deyarli barcha hududlari yashash uchun qulay bo‘lgan. Amudaryo bilan Sirdaryo oraliqlarida mezolit davriga oid yodgorliklar ko‘p uchraydi.
Bu davr jamoasida diniy tasavvurlar ma’lum bir shaklga kirdi. Bu haqda mezolit davri mozorlari, qoyatosh rasmlari darak beradi. O‘rta Osiyodagi mezolit davri yodgorliklaridan 3tasida– Qayla, Tutkaul, Machay makonlarida mozorlar topilgan. Ular mezolit davrining so‘ngi bosqichiga taalluqli. Qayla g‘orida 2 mozor o‘rganilgan. Skeletlar chalqanchasiga yotqizilib, oyoqlari biroz bukilgan, ustiga oxra sepilgan. Yonlarida dengiz chig‘anoqlaridan yasalgan taqinchoqlar topilgan. Bosh suyagi ustiga ham mayda tosh munchoqlar tizib chiqilgan. Boshqa mozorlarda ham shu holat kuzatilgan. Bularni barchasi narigi dunyoga ishonishni bildiradi.
Jahon arxeologiyasida mezolit davri 2 bosqichga: Azil va Tardenuazga bo‘linadi. (3-jadval) Ular Frantsiyadan topilgan makonlar nomlari bilan atalgan. Azil davri tosh qurollarining asosiy xususiyatlaridan biri –mikrolit qurollarning yasalishidir (yunoncha mikros—kichik). Ular asosan o‘q uchi vazifasini bajargan. Ularning ko‘pchiligi tol bargiga o‘xshash bo‘lgan.
Tardenauz makonlarida mikrolit qurollar juda ko‘p uchraydi. Ular juda mayda bo‘lib, ba’zilari 1 sm ga yetar yetmas bo‘lgan, 2 sm lilari esa kam uchraydi. Mikrolitlar turli xil geometrik shaklda bo‘lgan (uchburchak, trapetsiya, romb). Ularning ishlatilishi haqida 2 xil fikr mavjud:
1) tayoq uchidagi yoriqqa tiqilgan va kamon o‘qi yasalgan.
2) suyak yoki yog‘och qurolllarga taqab o‘tkir tig‘ hosil qilingan.
O‘rta Osiyo mezoliti industriyasini o‘rganish orqali olimlar ulardagi rivojlanish jihatlarini aniqladilar. Shu asosda ularni ilk, o‘rta va so‘nggi bosqichga bo‘ldilar.
Ilk mezolit bosqichi yodgorliklarida mikrolit texnikasi endigina paydo bo‘lgan. Bunday yodgorliklarda geometrik shakldagi (segment, trapetsiya, uchburchaksimon) tosh buyumlar kam uchraydi. Mikroparaqalar kam. Bu davr yodgorliklarida so‘nggi paleolitga doir qirg‘ichchalar, o‘zaklar, paraqalar ko‘p tarqalgan.
12 ming yil oldin hozirgi Iroq xududida qo‘lga o‘rgatilgan it qoldiqlari topilgan. Yovvoyi qo‘y va echkilarni insonlar asta sekinlik bilan qo‘lga o‘rgatila boshlangan. Ular ov jarayonida hayvonlarning bolalarini olib kelib parvarish qilganlar va ular voyaga yetib, ko‘paya boshlagan¹.
O‘rta mezolit bosqichida geometrik shakldagi mikrolit qurollarning yirik va qalinroq turli tiplari paydo bo‘ladi. Qirg‘ichchalarning har xil shakldagilari vujudga keladi. Bunday qurollar ko‘pincha tosh siniqlarining qirra tomonlariga va paraqalarning uchqir tomonlariga tig‘ chiqarish usuli bilan yasalgan, ularning hajmlari ancha kichiklashtirilib, takomillashtirilgan. O‘zaklardan pichoqsimon uchirma ajratib olish texnikasi vujudga keladi. O‘rta mezolit davri yodgorliklarining yana bir xususiyati qayroqtoshlardan yasalgan qurol va qirg‘ichlarning borligidir.
So‘nggi mezolit davrida mehnat qurollarining ko‘pchilik turlari maydalashgan. Qalamsimon mitti o‘zaklar soni ko‘paygan. Tosh bigiz paydo bo‘lgan. Ikkala uchli tomonlari yo‘nilgan shakldagi paraqalar va mikroparaqalar soni ko‘payadi. Bu davr yodgorliklarida qurollarni yasash texnikasi murakkablasha boradi.
Bu bosqichlarga oid yodgorliklar quyidagi guruhlarga ajratilgan:

1.