Microsoft Word 1-Ma'ruzaga topshiriq bajarilgan
Download 1.09 Mb. Pdf ko'rish
|
1-Ma\'ruzaga topshiriq bajarilgan
|
1.Avtomobilni tashkil etuvchi uchta kism nimalardan iborat? Avtomobilni tashkil etuvchi uchta qism: dvigatel; shassi; kuzov (kabina): Dvigatel – avtomobilning xarakatlanishi uchun zarur bulgan mexanik energiya xosil kiluvchi manba bulib xizmat kiladi. Mexanik energiya esa dvigatelda yonilgi yonishi natijasida xosil buladigan ximiyaviy energiyaning issiklik energiyasiga aylanishi natijasida xosil buladi. Dvigateldan olingan mexanik energiya bir kator mexanizm va agregatlar orkali yetakchi gildiraklarga yetkazib beriladi. Zamonaviy avtomobillarda, asosan, porshenli ichki yonuv dvigatellari urnatiladi (karbyuratorli yoki kisish natijasida uz-uzidan alangalanuvchi dizel dvigatellari). Shasssi – avtomobilning asosi bulib, uch gurux mexanizm va tizimlarni uz ichiga oladi. Kuch uzatmasi, yurish kismi va boshkarish tizimi. Kuch uzatmasi dvigatel validan kelaetgan burovchi momentni uzgartirilgan xolda yetakchi gildiraklarga uzatib beradi. Kuch uzatmasiga kuyidagi mexanizm keradi: ilashish muftasi, uzatmalar kutisi, kardanli uzatma, asosiy uzatma, differentsial va yarim uklar. Ilashish muftasi dvigatelni uzatmalar kutisidan kiska muddatga uzib kuyishga, uzatmalarni ravon ulashga va avtomobilni ravon kuzgatishga xizmat kiladi. Uzatmalar kutisi dvigatel xosil kilgan burovchi moment kattaligini oshirib kardanli uzatmaga yetkazib beradi. Shu bilan birga dvigatelni kiska yeki uzok muddatga kuch uzatma mexanizmlaridan ajratib kuyadi. Shuningdek, uzatmalar kutisi avtomobilning orkaga yurishini ta‘minlaydi. Dvigatel, ilashish muftasi va uzatmalar kutisi blok shaklida joylashib, ularning asosiy uklari bir tugri chizikda yetgani uchun ularni kuch bloklari deb yuritiladi. Kardanli uzatma uzatmalar kutisidan keyin joylashgan bulib, undan olgan burovchi momentni uzgaruvchan burchak ostida asosiy uzatmaga yetkazib beradi. Asosiy uzatma, differentsial va yarim uklar orka kuprikda joylashgan bulib, kardandan kelaetgan burovchi momentni yetakchi gildiraklarga kuchaytirgan xolda yetkazib beradi. Yurish kismi (1-rasm) avtomobilning ilgarilama xarakatlanishini ta‘minlaydigan aravadan tashkil topgan. Uning asosi bulib rama xizmat kiladi. Ramaga esa avtomobilning barcha mexanizm va tizimlari urnatiladi, oldingi uk 2 va ketingi kuprik 12 esa eleptik ressora 3 lar yordamida ramaga biriktiriladi. Avtomobil xarakatlanganda yetakchi gildirak 14 lardan xarakat ressora va rama orkali oldingi gildiraklarga uzatiladi. Ressora 3 elastik shinali gildiraklarning yul notekisliklariga urinishi natijasida xosil bulgan turktkilarni yumshatib, rama 19 ga uzatadi. Amortizator esa turtkilarni yumshatishda xosil bulgan tebranishlari sundiradi. Boshkarish tizimi avtomobilni xarakat yunalishini uzgartirish, sekinlashtirish va tuxtatish uchun xizmat kiladi. Boshkarish tizimi ikkita aloxida tizimlardan: rul boshkarmasi va tormozlash tizimidan iborat. Rul boshkarmasi rul chambaragi 15, rul mexanizmi 16, buylama tortki 17 va richag 18 dan tashkil topgan. Bu tizimda rul chambaragining buralishi natijasida, trapetsiya xosil kilgan tortki va richaglar yordamida, oldingi gildiraklar buriladi va avtomobil uz xarakat yunalishini uzgartiradi. Tormoz boshkarmasi gildiraklar 5 va 14 da xamda transmissiyada joylashgan tormoz mexanizmlari bilan unga keltirilgan yuritmalardan tashkil topgan. Bu tizim avtomobil xarakatini sekinlatish, tuxtatish va tuxtab turgan avtomobilni siljishdan saklaydi. 2. Avtomobil kuch uzatmasining (transmissiya) kismlari uzaro kanday ketma- ket joylashtirilgan? Avtomobil xarakatlanganda, unga ta‘sir etuvchi kuchlar xar bir dakikada uzluksiz va ixtiyoriy ravishda uzgarib turadi. Avvalambor, avtomobilga ta‘sir etayotgan kuchlarning uzgarishi yul sharoitiga, uning tezligi va tezlanishiga bevosita boglik bulib, bularning vaziyatiga karab avtomobilning yetaklovchi gildiraklariga dvigateldan kelayotgan burovchi momentni uzgartirib turish lozim buladi. Bu vazifani bajarish uchun avtomobillarda kuch uzatmasi kullaniladi. Kuch uzatma bir-biri bilan uzviy boglangan mexanizm va agregatlardan tashkil topib (ilashish muftasi, uzatmalar kutisi, kardanli uzatma, asosiy uzatma va yarim uklar), burovchi momentni dvigateldan avtomobilning yetakchi gildiraklariga uzatib beradi. Shu bilan birga kuch uzatma orkali burovchi momentni uzgartirish chogida u uzgaradi va yetakchi gildiraklarga bulib tarkatiladi. Kuch uzatmalar dvigateldan olinayotgan burovchi momentni yetakchi gildiraklarga uzatish buyicha mexanik, gidroxajmli, aralashgan (gidromexanik, elektromexanik) turlariga bulinadi. Zamonaviy avtomobillarda asosan mexanik kuch uzatma kullanilib, ularning joylashuv tartibi avtomobilning vazifasi, dvigatelning urnatilish xolati xamda yetaklovchi gildiraklarning soni va joylanishiga karab turli konstruktsiyaga ega bulishi mumkin (rasmda). Avtomobil transmissiyalariniing sxemasi 3. Avtomobilning yurish kismiga nimalar kiradi? Yurish kismi (1-rasm) avtomobilning ilgarilama xarakatlanishini ta‘minlaydigan aravadan tashkil topgan. Uning asosi bulib rama xizmat kiladi. Ramaga esa avtomobilning barcha mexanizm va tizimlari urnatiladi, oldingi uk 2 va ketingi kuprik 12 esa eleptik ressora 3 lar yordamida ramaga biriktiriladi. Avtomobil xarakatlanganda yetakchi gildirak 14 lardan xarakat ressora va rama orkali oldingi gildiraklarga uzatiladi. Ressora 3 elastik shinali gildiraklarning yul notekisliklariga urinishi natijasida xosil bulgan turktkilarni yumshatib, rama 19 ga uzatadi. Amortizator esa turtkilarni yumshatishda xosil bulgan tebranishlari sundiradi. Boshkarish tizimi avtomobilni xarakat yunalishini uzgartirish, sekinlashtirish va tuxtatish uchun xizmat kiladi. Boshkarish tizimi ikkita aloxida tizimlardan: rul boshkarmasi va tormozlash tizimidan iborat. Rul boshkarmasi rul chambaragi 15, rul mexanizmi 16, buylama tortki 17 va richag 18 dan tashkil topgan. Bu tizimda rul chambaragining buralishi natijasida, trapetsiya xosil kilgan tortki va richaglar yordamida, oldingi gildiraklar buriladi va avtomobil uz xarakat yunalishini uzgartiradi. Tormoz boshkarmasi gildiraklar 5 va 14 da xamda transmissiyada joylashgan tormoz mexanizmlari bilan unga keltirilgan yuritmalardan tashkil topgan. Bu tizim avtomobil xarakatini sekinlatish, tuxtatish va tuxtab turgan avtomobilni siljishdan saklaydi. 4.Avtomobilning boshkarish kismi nimalardan tashkil topgan va ular kanday ketma-ket joylashgan? Burilish mexanizmi zanjirlarning yurish tezligini rostlash va traktorlarning burilishini amalga oshirish uchun imkonini yaratadi. Burilish mexanizmi mustakil agregat bulib, markaziy uzatmadan keyin joylashgan va zanjirlarga kuvvat okimini taksimlab turadi. Ba’zi bir xolatlarda burilish mexanizmini vazifasini transmissiyaning boshka agregatlari bajarishi mumkin, masalan uzatmalar kutisi. Burilish mexanizmiga kuyidagi talablar kuyildi: 1. Traktorning tugri chizikli xarakatini turgunligini ta’minlash. 2. Traktorni burilishga oxista kirishish va undan chikishi. 3. Burilish mexanizmida kuvvatning kam mikdorda yukolishi. 4. Traktorni burilish jarayonida dvigatelga tushadigan kushimcha sezilarli yuklanishlarni yukligi. 5. Traktorni xarakatidagi va kiyalikda tuxtab turganida burilish mexanizmi tormozlarining puxtaligi. Burilish mexanizmi klassifikatsiyasi 1. Zanjirlarga kuvvatni uzatish usuli buyicha 1.1. Bir okimli. 1.2. Ikki okimli. Bir okimli burilish mexanizmida kuvvat dvigateldan zanjirlarga bir okimda uzatiladi, ikki okimlida esa ikki okimda uzatiladi. Traktorlarda bir okimli burilish mexanizmi kuprok ishlatilmokda. 2. Burilish radiusi soni buyicha. 2.1. Bir pogonali. 2.2 Ikki pogonali. 2.3. Kup pogonali. 2.4. Pogonasiz. 3. Kinematik belgilari buyicha. 3.1. Birinchi turdagi, bu yerda traktorning tezligini kamaytirmagan xolatda burilishni ta’minlaydi. 3.2. Ikkinchi turdagi, bu xolatda burilish jarayonida tashki zanjirning yurish tezligini uzgarmas xolatda saklab turadi, ya’ni uning tezligini burilishdan oldingi yurish tezligi bilan tengligini saklab turadi. 3.3. Uchinchi turdagi. Bu xolatda burilish jarayonida tashki zanjirning yurish tezligini kamayishini ta’minlaydi. Ba’zi bir burilish mexanizmlari kinematik belgilari buyicha bir vaktning uzida birinchi va ikkinchi turdagilarga mos kelishi mumkin. Uchinchi turdagi burilish mexanizmi burilish paytida tezligini kamayishga asoslanganligi sababli traktorlarda kullanilmaydi, chunki bu traktor agregatining ish unumdorligini kamayishiga olib keladi. Traktorlarda ikkinchi turdagi burilish mexanizmi kup kullaniladi. 4. Burilish mexanizmi turi buyicha 4.1. Kup diskli friksion muftali. 4.2. Planetar burilish mexanizmi. 4.3. Parallel ikki uzatma kutisi. 4.4. Differensial mexanizmli. Zamonaviy traktorlarda birinchi uchta turdagi burilish mexanizmlari kullanilmokda. Burilish mexanizmlarining konstruksiyalari Kup diskli friksion muftali burilish mexanizmi (1-rasm) traktorning markaziy 1 va oxirgi 2 uzatmalari orasiga joylashtirilgan. Burilish mexanizmi ikkita kup diskli friksion F 1 va F 2 muftalardan va ikkita tuxtatib turuvchi T 01 va T 02 tormozlardan tashkil topgan. Traktorni burilishini turtta element bilan boshkariladi: ikkita F 1 va F 2 friksionlar va ikkita T 01 va T 02 tormozlar. Traktor tugri chizikli xarakatlanganda F 1 va F 2 friksionlar kushilgan, T 01 va T02 tormozlar ajratilgan xolatda buladi. Natijada burovchi moment markaziy uzatmadan F 1 va F 2 friksionlar orkali va sungra oxirgi uztama shesternyalari 2 orkali traktorning yetakchi gildiraklariga 3 uzatiladi. Traktorning yetakchi gildiraklari orasida kattik kinematik boglanish bulganligi uchun, chap va ung tomondagi zanjirlarning yurishiga bulgan karshiligi uzgargan xolatlarda xam traktorlar turgun tugri chizikli xarakatini saklab xarakatlanadi. Shunday kilib traktor tugri chizikli xarakatlanganda F 1 va F 2 friksionlar kushilgan buladi. 1-rasm. Kо‘p diskli friksion muftali burilish mexanizmi Traktor ung tomonga burilganda burilish mexanizmining ishlashini kurib chikamiz. Bu yerda ikki xolat bulishi mumkin: Birinchi xolat - traktorning erkin radius bilan burilishi ( burilish radiusi ung tomondagi zanjirning yurishga bulgan karshilik uzgarishi bilan uzgaradi). Uni amalga oshirish uchun ung friksion F 2 ajratiladi, natijada ung tomondagi zanjirga kuvvatning uzatilishi tuxtatiladi, uning tezligi kamayadi va traktor erkin radius bilan ung tomonga buriladi, burilish sxemasi 2-rasmda kursatilgan. Aytaylik ung tomondagi zanjirning ma’lum bir vaktdagi tezligi V 1 ga teng, u xolatda traktorning burilish paytidagi tezligi Vt gacha kamayadi. Demak, burilish mexanizmi traktorni burilish paytida uning tezligini kamaytiradi va kinematik belgisi buyicha ikkinchi turdagi burilish mexanizmiga karaydi. Ikkinchi xolat - traktorni belgilangan radius R=Rmin=B/2 bilan о‘ng tomonga burilishi. Buning uchun ung tomondagi friksion F 2 ajratilganidan sung (1-rasm tuxtatib turuvchi T 02 tormozni kushish kerak, bu esa ung tomondagi zanjirni tuxtatadi va traktorni joyidan ung tomondagi zanjir atrofida burilishiga olib keladi. Traktorni burilish sxemasidan (2-rasm) kurinib turibdiki, traktorning yurish tezligi Vt =Vt/2 kiymatigacha kamayadi (tugri chizikli xarakatdagiga nisbatan ikki marta kam). Friksion muftali burilish mexanizmi konstruksiyasining soddaligi bilan ajralib turadi. Uning kamchiligi esa friksion muftalarning ishlash muddatini kichikligi. Yukorida keltirilgan kamchiligiga karamasdan, ular kuvvatli va yukori kuvvatli zanjirli traktorlarda keng mikyosda kullanilmokda, u yerlarda kup diskli moyda ishlaydigan friksionlar va tormozlar ishlatiladi. Bir pogonali planetar burilish mexanizmi. Planetar burilish mexanizmi (3-rasm), markaziy 1 va oxirgi 6 uzatmalar orasiga joylashtirilgan ikkita planetar tizimidan, ikkita tuxtatuvchi T 01 va T 02 va ikkita buruvchi Tp 1 va Tp 2 tormozlardan tashkil topgan. Planetar tizimlar aloxida (3-rasm), va bitta korpusni ichida (3 b-rasm) joylashtirilib bajarilishi mumkin. Bitta korpusni ichida joylashtirilgan planetar burilish mexanizmlari kuruk tormozlar ishlatilgan xolatlarda kuprok kullaniladi. Tormozlarning uzatmalari shunday bajarilganki, boshkarish organlariga traktorchi ta’sir kursatmasa burilish tormozlari Tp 1 va Tp 2 doim kushilgan, tuxtatuvchi tormozlar T 01 va T 02 ajratilgan xolatlarda buladi. Burilish tormozlari kuyosh shesternyasi 5 bilan boglangan bulib, uni tormozlangan xolatda ushlab turadi. Traktor tugri chizikli xarakatlanganda burovchi moment markaziy uzatmadan 1 yetakchi gildiraklarga 7 uzatilishi uchun epitsiklik shesternyalar 3, satellitlar 4, satellitlar kuzgalmas kuyosh shesternyalari 5 atrofida aylanib, vodila 2 va oxirgi uzatmaga 6 xarakatni uzatadi. 3-rasm. Bir pogonali planetar burilish mexanizmi. A – planetar katori ajratilgan; b – bitta korpusga joylashtirilgan planetar katorli; 1 – markaziy uzatma; 2 – vodilo; 3 – epitsiklik shesternya; 4 – sattelit; 5 – kuyosh shesternya; 6 – oxirgi uzatma; 7 – yetakchi g‘ildirak. Bu xolatda planetar tizimning ung va chap tomondagi vodila 2 epitsiklik shesternyadan 3 sekinrok aylanadi, chunki burilish mexanizmi uzatmalar soni I mp = (1+k)/k bu yerda k-planetar tizimi xarakteristikasi, (vodila tuxtab turgandagi uzatmalar soni) K = Ζ s / Ζ a , bunda Ζ s va Ζ a – planetar tizimidagi epitsiklik va kuyosh shesternyalari tishlari soni. Bir pogonali planetar burilish mexanizmi konstruksiyalarida K = 2…3. U xolatda burilish mexanizmi uzatmalar soni I mp = 1,33…1,5 buladi. Shunday kilib burilish mexanizmi traktor transmissiyasining umumiy uzatmalar sonini oshiradi, bu esa transmissiyaning boshka agregatlarini sonini kamaytirishga olib keladi va ularning ishlash sharoitini osonlashtiradi. Bunday xolatda traktorning tugri chizikli xarakatidagi turgunligi ta’minlanadi. Traktorning ung tomonga burilishini kurib chikamiz. Bu yerda ikki xolat bulishi mumkin. Birinchi xolat – traktorning erkin radius bilan burilishi. Buni amalga oshirish uchun ung tomondagi burilish tormozi Tp 2 ajratiladi. Natijada ung tomondagi planetar tizimi kuyosh shesternyasi 5 erkin xolatda bulib, aylana boshlaydi. Planetar tizimi differensial mexanizmga aylanib, kuvvatini yetakchi gildirakka 7 va ung tomondagi zanjirga uzatilishi tuxtatiladi. Ikkinchi xolat – ung tomonga belgilangan radius R = R msht = V/2 bilan burilish. Buning uchun ung tomondagi burilish tormozi Tp 2 ajratilganidan sung, ung tomondagi tuxtatish tormozi T 02 kushiladi bu esa ung tomondagi zanjirning tuxtatilishiga va traktorni shu zanjir atrofida joyidan burilishiga olib keladi. Planetar burilish mexanizmining asosiy afzalliklari: konstruksiyasining kompaktligi uzatmalar sonining transmissiya boshka agregatlarining uzatmalar sonini kamayishiga olib keladi va ularning ishlash sharoitini osonlashtiradi. Burilish mexanizmining asosiy kamchiligi: planetar tizimining tayyorlanish sifatiga bulgan talabning yukoriligi. Bir pogonali planetar burilish mexanizmi vatanimizda ishlatilayotgan zanjirli traktorlarda keng kullanilmokda. Download 1.09 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|