Microsoft Word 5-mustaqil ish
Download 148.71 Kb. Pdf ko'rish
|
5-mustaqil ish
|
Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot texnologiyalari Universiteti Qarshi filiali Telekommunikatsiya va Kasbiy ta’lim fakulteti Telekommunikatsiya texnologiyalari yo’nalishi TT_11-22 guruh talabasi Ziyadova Shahnozaning Fizika 2 fanidan tayyorlagan 5-MUSTAQIL ISHI 1-Mavzu: Quyosh fotoelektrik elementlari va modullari Ma’lumki, hоzirgi zаmоn mutахаssisi qаysi sоhаdа ishlаmаsin, uning оldidа o‘zining sоhаsigа tеgishli yangiliklаrdаn хаbаrdоr bo‘lib turish vа o‘z bilim sаviyasini dоimiy rаvishdа оshirib bоrish tаlаbi qo‘yilаdi. Buning uchun u ilmiy, ilmiy mеtоdik jurnаllаrdа e’lоn qilingаn mаqоlаlаr bilаn tаnishib bоrmоg‘i lоzim. Bu ishni ахbоrоt tехnоlоgiyalаri muhitidа оlib bоrish ishni аnchа yеngillаshtirаdi vа tеzlаshtirаdi. Fizik jarayonlarni kompyuter yordamida tasvirlash (modellashtirish) o‘quvchilarning fizika faniga bo‘lgan qiziqishlarini orttirishda hamda fizikaviy xodisa va qonuniyatlarni chuqurroq anglab yetishlarida muxim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, modellashtirishning o‘ziga xos muxim tomonlari shundaki, unda turli xil fizik qurilma va asboblar tayyorlash shart emas, xodisalarni jonli va tabiiy ko‘rinishda tasvirlash, tajribani oz fursat ichida istalgan marta takrorlash, kuzatish qiyin bo‘lgan va umuman kuzatish mumkin bo‘lmagan jarayonlarni ham namoyish eta olish mumkinligidadir. Ushbu ishda Quyosh elemetlarini modellashtirishga oid mualliflar tomonidan yaratilgan dasturlar haqida so’z boradi. “Fotoelektrik modul” dasturi Quyosh elemenlarini ketma-ket va parallel ulashning turli kombinatsiyalarini tanlash orqali kerakli chiqish parametrlariga ega bo’lgan fotoelektrik modullar olishga mo’ljallangan. Foydalanuvchi dasturni ishga tushirib, Quyosh elementining yuzasi, to’yinish toki va qisqa tutashuv toki ma’lum bo’lganda, ketma-ket va paralel ulanuvchi elementlar sonini tanlashi, uning elektr sxemasi, volt-amper xarakteristikasi va chiqish parametrlarini olishi mumkin. Dastur Quyosh elementlari va fotoelektrik modullar to’g’risida tasavurlar hosil qilishga hamda xulosalar chiqarishga imkon bеradi. “Kremniyli quyosh elementlarida to'g'ri piramidali tekstura hosil qilishning geometrik asoslari” dasturi kremniyli quyosh elementlari sirtida piramida shaklidagi teksturalar hosil qilishning geometrik asoslarini o’rganish uchun mo’ljallangan. Foydalanuvchi mustaqil 3 ravishda dasturni ishga tushirishi, piramida shaklidagi teksturalarga tushayaotgan yorug’lik qaytish koeffisientining piramida asos burchgiga va yorug’likning to’lqin uzunligiga bog’liqlik grafiklarini chizib ko’rishi, piramidalarning paramertlarini optimal tanlab, mustaqil xulosalar chiqarishi mumkin. Taqiqlangan zonasi kengligini aniqlash uchun mo’ljallangam. Foydalanuvchi mustaqil ravishda dasturni ishga tushirishi, ro’yhatdan eng ko’p qollaniladigan yarim o’tkazgichlarni tanlashi, so’ngra ularga mos modelni tanlashi, taqiqlangan zona kengligining temperaturaga va kiritmalar konsentratsiyasiga bog’liqlik grafiklarini chizishi, ixtiyoriy temperatura va kiritmalar konsentratsiyasida taqiqlangan zona kengligini hisoblab ko’rishi, qanday yarimo’tkazgich uchun qaysi model tajibaga eng yaqin ekanligi haqida xulosalar chiqarishi mumkin. Shunday qilib, fizika o‘qitishda va ilmiy tadqiqotlar olib borishda yangi turdagi o‘quv qo‘llanmalari hamda axborot texnologiyalaridan foydalanish talabalarning nazariy bilimini mustahkamlash, amaliy malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish mazmuni va sifatiga samarali ijobiy ta’sir etishi to‘g‘risida xulosa qilishimizga asos borligini ko‘rsatdi. Quyosh fotoelektrik tizimlari (QFT) muomalada sodda, harakatlanuvchi mexanizmlarga ega emas, lekin elementlarning o’zi murakkab integral sxemalarga o’xshash YaO’ qurilmalarga boydir. Bu tizimlar galvanik batareyalardan ishlaydigan ko’p asboblarda ishlatiladi. Sodda qurilmalarda QFTini bevosita ishlatsa bo’ladi. Aksariyat qurilma va asboblarda o’zgaruvchan tok ishlatiladi, shu sababli QFTi o’zgarmas manbasini invertor qurilmasi orqali o’zgaruvchan tokka aylantiriladi. Yaqin o’n yillarda insoniyat fotoelektrik tizimlar bilan bevosita tanishadi. Masalan Yuqorida qayd qilganimiz- dek, FElar tannarxi kamaygan sari ular bozorining bir nechta potensial xaridorlari paydo bo’ladi. Masalan, qurilish materiallari ichida FElar ishlatila boshlaydi, ular binolarda ventilyasiyani amalga oshiradi va binolarni yoritadi. Iste‘mol va uy- ro’zg’or buyumlari fotoelektrik komponentlar bilan to’ldiriladi, ularning sifati yaxshilanadi. FElar keng ko’lamda kommunal xo’jalik korxonalarida qo’llanila boshlaydi. Sodda fotoelektrik tizimlar(FET)ga quyidagilarni kirgizish mumkin: - quyosh nasoslari – fotoelektrik nasos qurilmalari dizel va qo’l nasoslari alternativi bo’ladi. Ular suvni eng kerak paytda, ya‘ni kunduzi etkazib beradi. Kichkina nasosni bir kishi ikki soat ichida maxsus anjomlarsiz bir o’zi o’rnata oladi; - akkumulyatorli FETlar - akkumulyator quyosh generatoridan zaryadlanadi, energiyani o’zida to’playdi va ixtiyoriy vaqtda uni ishlatsa bo’ladi. Xatto eng noqulay sharoitlarda va uzoqda joylashgan manzilllarda ham zarur qurilmalarni akkumulyatorlarda saqlanayotgan energiya bilan ta‘minlasa bo’ladi. Butun dunyoda akkumulyatorlar bilan ta‘minlangan FETlar yoritish asboblarini, sensorlarni, ovoz yozib oluvchi qurilmalarni, uy jihozlarini, telefonlarni, televizorlarni, elektr asboblarini elektr quvvati bilan ma‘minlaydi. - generatorli FETlar elektr quvvati uzluksiz ishlatilishi lozim bo’lganda yoki bu quvvat fotobatareyanikidan ko’proq kerak paytida FETni generator effektiv ravishda to’ldiradi. Kunduz kunlari FETlar ehtiyojga kerak ta‘minot- ni qoplaydi va akkumulyatorni zaryadlaydi. Akkumulyator razryadlanganda generator ishga tushadi va akkumulyatorni zaryadlay boshlaydi, akkumulyator to’la zaryadlanib bo’lgach, generator ishini to’xtatadi. Generator sutkaning ixtiyoriy vaqtida ishlashi mumkin. U uzluksiz elektr ta‘minotining muhim elementi bo’lib xizmat qiladi. FETlar shovqinsiz ishlaydi, atmosferaga zararli chiqitlarni chiqarmaydi, ularni ishlatish ko’p mehnat talab qilmaydi. FElar va generatorlarni birgalikda ishlatish umumiy FETning tannarxini kamaytiradi. Lekin zahira qurilma bo’lmasa, FE modullar va akkumulyatorlar tunda ta‘minotni etkazib berishlari uchun yetarli darajada kat- ta bo’lishlari kerak. tarmoqqa ulangan FETlar, markazlashgan elektr ta‘minotida FETlar yuklamaning ma‘lum bir qismini qoplashi mumkin. Bu vaqtda akkumulyatorlar ishlatilmaydi. Er yuzida minglab iste‘molchilar shunday tizimlar bilan ta‘milanganlar. FElar eneriyasi bevosita ist‘molchilarga etkazib berilishi mumkin yoki tarmoqqa berilishi mumkin. Agar iste‘molchiga kechki paytlar ko’proq energiya kerak bo’lsa, u tarmoqqa murojaat qiladi, bu murojaat avtomatik ravishda qoniqtiriladi. FET iste‘molchi ehtiyojidan ko’p energi- ya ishlab chiqarsa, ortiqcha energiya tarmoqqa o’tkaziladi (sotiladi). Shunday 5 qilib, kommunal tarmoq FET uchun zahira xizmatini o’taydi, akkumulyator esa avtonom qurilma uchun zahira vazifasini o’taganidek. Sanoat FE qurilmalari Bu qurilmalar qazib olinadigan yonilg’ilarni ishlatmaydi, ekologik toza , shovqinsiz ishlaydi. Lekin ular kommunal tarmoqlar arsenaliga dinamik ravishda kirishib ketmagan, chunki FETlardan olinayotgan elektr energiyasi an‘anaviy manbalardan olinayotgan energiyadan qimmat, buning ustiga ular kunduzgi vaqtlarda ishlaydi xolos., ist‘molchi ob-havoga bog’liq bo’lib qoladi. - avtonom iste‘molchilar (kosmik kemalar, elektromobillar va h.za)da FETlar vazifasi birinchi o’rinda turadi. Quyidagi rasmda ―Speys SHattl kosmik kemasining elektr ta‘minot qurilmasi keltirilgan. 2-Mavzu: Ultratovush va uning qo’llanilishi. Reja: 1.Ultratovush nima? 2.Ultratovushning fan amaliyotda tutgan o’rni haqida ma’lumot. 3.Ultratovushdan turli sohalarda foydalanish. 4.Ultratovush manbalari haqida ma’lumot. 5.Xulosa. To’xtovsiz harakatlanib turgan yoki turg’un holatdan prеdmеt (tеbranayotgan qo’ng’iroq yoki tor, sakratilayotgan koptok, uchayotgan qush, qulayotgan daraxt) o’z atrofiga prujinaday siqiq to’lqinlar yoki tеbranishlar tarqatadi, ular havo orqali bizning qulog’imizga yеtib kеladi va biz ularni tovush tarzida qabul qilamiz. Inson yuqori chastotali tovushlarni, ya'ni ultratovushlarni yaxshi ajrata olmaydi. Biroq ayrim hayvonlar bu tovushlarni ham yuzaga kеltiradi, ham qabul qiladi. Inson idroki sеkundiga 16 dan tortib 20 000 tеbranishgacha bo’lgan chastotali tarang —siqiq to’lqinlarni qabul qiladi. Bu raqamlarning birinchisi — 16 raqami quyi chastotali tovushlarni, ikkinchisi — 20 000 raqami — yuqori chastotali tovushlarni anglatadi. Chastotasi 20 000 tеbranishdan oshgan tovushlar ultratovushlar dеb ataladi va ularni inson quloqlari eshitmaydi. Lеkin dеlfinlar, baliqlarning ayrim turlari va ba'zi bir hashoratlar ularni favqulodda tovushlar tarzida qabul qiladi. Ularning eshitish organlari shunday qurilgan. Ultratovushli lokatsiya signallarini ko’rshapalaklar ham tarqatadi. Prеdmеtlardan aks — sado bo’lib qaytgan bu to’lqinlar ular tomonidan bir yo’nalishday qabul qilinadi: ya'ni bu hududga qarab uchish mumkin, narigi tomonga mumkin emas, chunki u tomonda dеvor bor qabilida. Darvoqе bizning eshitish imkoniyatlarimiz bilan ko’rshapalaklarning eshitish qobiliyati taqoslab 7 ko’rilsa, ular bizdan 5 — 6 baravar yaxshiro, aniqroq eshita olishi ma'lum bo’ladi. Chunki ko’rshapalaklarning eng yuqori qabul qilishi chastotasi — sеkundiga 120 000 tеbranishni tashkil etadi! Ultratovush - chastotasi 1520103 Gs dan 10’ Gs gacha boʻlgan elastik tebranishlar va toʻlqinlar. U.ni past chastotali (1,5 104 Gs), oʻrta chastotali (105—107 Gs) va yuqori chastotali (107—10’ Gs) U.ga boʻlish mumkin. U. tebranishlarni hosil qilishda maʼlum fizik hodisalarga asoslanib yasalgan U. nurlatkichlari qurilmalaridan foydalaniladi. Mexanik nurlatkichlarda U. tebranishlar gaz yoki suyuqlik oqimining mexanik energiyasi hisobiga sodir boʻladi. Elektromagnit nurlatkichlarning magnitostriksiya va pyezoelektr hodisalariga asoslangan turlari keng tarqalgan. U suv osti kemalarini izlashda, dengiz (okean) chuqurligini aniklashda, texnologik jarayonlarni tezlatishda, qiyin kechadigan baʼzi kimyoviy reaksiyalarni roʻyobga chiqarishda, massa almashinish, kristall oʻstirish, elektroliz kabi jarayonlarni tezlatishda, moddalarning fizik xususiyatlarini oʻrganishda, materiallar sifatini tekshirishda (qarang Defektoskopiya), moddalarga ishlov berishda, diagnostika va davolashda keng qoʻllaniladi. 2.Ultratovushning fan amaliyotda tutgan o’rni haqida ma’lumot. Ultratovush tekshiruvining turli xil xususiyatlaridan foydalanishda uni qo'llashning ko'plab sohalari mavjud. Ushbu sohalarni o'zboshimchalik bilan uch yo'nalishga bo'lish mumkin. Ulardan birinchisi ultratovush to'lqinlari orqali turli xil ma'lumotlarni olish bilan bog'liq. Ikkinchi yo'nalish - bu uning moddaga faol ta'siri. Uchinchisi signallarni uzatish va qayta ishlash bilan bog'liq. Har bir holatda ma'lum bir KM ishlatiladi. Biz faqatgina uning qo'llanilishini aniqlagan ko'plab sohalar haqida gaplashamiz. So'nggi yillarda ultratovush ilmiy tadqiqotlarda tobora muhim rol o'ynay boshladi. Akustik oqim va ultrasonik kavitatsiya sohasida eksperimental va nazariy tadqiqotlar muvaffaqiyatli olib borildi, bu esa olimlarga rivojlanishiga imkon berdi. texnologik jarayonlarsuyuqlik fazasida ultratovushga duch kelganda yuzaga keladi. Fizika kabi bilim sohasidagi turli hodisalarni o'rganish uchun kuchli usul. Ultratovush, masalan, yarimo'tkazgichlar va qattiq jismlar fizikasida qo'llaniladi. Bugungi kunda kimyoning "ultrasonik kimyo" deb nomlangan alohida sohasi shakllanmoqda. Uning qo'llanilishi ko'plab kimyoviy-texnologik jarayonlarni tezlashtirishga imkon beradi. Molekulyar akustika ham vujudga keldi - akustikaning materiya bilan o'zaro ta'sirini o'rganadigan yangi sohasi paydo bo'ldi Ultratovushni qo'llashning yangi yo'nalishlari paydo bo'ldi: golografiya, introskopiya, akustoelektronika, ultratovushli o'zgarishlar o'lchami, kvant akustikasi. Ushbu sohadagi eksperimental va nazariy ishlardan tashqari, bugungi kunda juda ko'p amaliy ishlar amalga oshirildi. Maxsus va universal ultratovushli mashinalar, yuqori statik bosim ostida ishlaydigan qurilmalar va boshqalar ishlab chiqilgan, ishlab chiqarish liniyalariga kiritilgan ultratovushli avtomatik qurilmalar ishlab chiqarishga joriy etildi, bu esa mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. 3.Ultratovushdan foydalanish. Ultratovush tekshiruvining turli xil xususiyatlaridan foydalanishda uni qo'llashning ko'plab sohalari mavjud. Ushbu sohalarni o'zboshimchalik bilan uch yo'nalishga bo'lish mumkin. Ulardan birinchisi ultratovush to'lqinlari orqali turli xil ma'lumotlarni olish bilan bog'liq. Ikkinchi yo'nalish - bu uning moddaga faol ta'siri. Uchinchisi signallarni uzatish va qayta ishlash bilan bog'liq. Har bir holatda ma'lum bir KM ishlatiladi. Biz faqatgina uning qo'llanilishini aniqlagan ko'plab sohalar haqida gaplashamiz. Tibbiyotda ultratovush tekshiruvidan foydalanish Tashxis qo'yish maqsadida keng qo'llanilishidan tashqari (ultratovush tekshiruviga qarang), ultratovush tibbiyotda terapevtik agent sifatida ishlatiladi. Ultratovush quyidagi ta'sirga ega: yallig'lanishga qarshi, so'rilishi mumkin analjezik, antispazmodik kavitatsiyani terining o'tkazuvchanligini oshirish 9 Fonoforez - bu qo'shma usul bo'lib, uning yordamida to'qimalarga ultratovush va terapevtik moddalar ta'sir ko'rsatadi (dorilar ham, tabiiy kelib chiqishi ham). Ultratovush ta'sirida moddalarning o'tkazilishi epidermis va teri bezlari, hujayra membranalari va tomir devorlarining mayda molekulyar og'irlikdagi moddalar, ayniqsa, bisofit minerallari ionlari uchun o'tkazuvchanlik darajasining ortishi bilan bog'liq. Dori vositalari va tabiiy moddalar fonoorezining qulayligi: ultratovush orqali yuborilganda terapevtik modda yo'q qilinmaydi ultratovush va terapevtik moddalar ta'sirining sinergizmi Bixofitning fonoforeziga ko'rsatmalar: osteoartroz, osteoxondroz, artrit, bursit, epikondilit, kaltsaneal tizma, mushak-skelet tizimining shikastlanishidan keyingi holat; Nevrit, neyropatiya, siyatik, nevralgiya, asab shikastlanishi. Biskofit jeli qo'llaniladi va ta'sir zonasini mikro-massaj qilish emitentning ishchi yuzasi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu protsedura ultrafonoforiz uchun keng tarqalgan (UVF bo'g'imlari bilan, umurtqa pog'onasi bilan, servikal mintaqadagi intensivlik 0,2-0,4 Vt / sm2. Ultratovush bilan davolash — davolash va diagnostika maqsadida ultratovushdyan foydalanish. Ultratovushning taʼsir etish mexanizmi mexanik (hujayra va toʻqimalar mikromassaji), termik (issiq hosil boʻlishi) va fizikkimyoviy faol moddalar hosil boʻlishi va boshqa omillarga asoslangan. Ultratovush tibbiyot amaliyotida 30yillardan qoʻllana boshlandi. Undan davo maqsadida foydalanishda maxsus apparatlar qoʻllaniladi. Ultratovush tanaga 1 sm dan 5—6 sm gacha chuqurlikda kiradi, bu undan turli aʼzolarni davolashda foydalanishga imkon beradi. U. bilan d.da, asosan, uning toʻqimalardagi xujayralar ichki jarayonlarini (oqsil biosintezi, biologik faol moddalarning hosil boʻlishi, va boshqalar) faollashtirishga yordam beruvchi kichik dozasidan foydalaniladi. Ultratovush organizmga mexanik, fizik, kimyoviy va issiq taʼsir kidali. Ultratovushning terapevtik taʼsiri mahalliy va umumiy reaksiyalardan iborat boʻlib, neyroreflektor va gumoral yoʻl orqali yuzaga chiqadi. Ult ratovush maʼlum dozada ogʻriqsizlantiruvchi, soʻruvchi, yalligʻlanishga qarshi, spazmolitik, fibrionolitik, qonni suyultiruvchi taʼsir qiladi. Uning taʼsirida bitish va tiklanish jarayonlari tezlashadi, nervmuskul apparati qoʻzgʻaluvchanligi oshadi. Periferik nerv tolasidan impuls oʻtishini tezlashtiradi, toʻqimaning trofik funksiyasini yaxshilaydi va h.k. Tayanch-harakat apparati kasalliklari (artrit, artroz, revmatoid artrit, periferik nerv sistemasi jaroxati va kasalligi, hazm aʼzolari kasalliklari, meʼda va 12 barmoq ichak kasalliyutari), quloq, tomoq va burun kasalliklari (tonzillit, faringit), ginekologik kasalliklar (salpingoofaritlar), urologik kasalliklar (prostatit) va stomatologik kasalliklar (parodontoz)la yaxshi naf beradi. Pekin ultratovushni qoʻllash bemorga toʻgʻri kelishikelmasligini faqat vrach aniqlab beradi. Toʻqimalarni kesish kabi xirurgik operatsiyalarda ham ultratovush asboblaridan foydalaniladi. Ultratovush diagnostika maqsadlarida tosh va yot jismlarni, homilaning joylashish holati hamda boshining oʻlchamini va boshqalarni aniqlashda qoʻllaniladi.t / sm2). Jarrohlikda utratovush qo’llanilishi:Kavitatsiya va yuqori zichlikda kuchli isitish to'qimalarni yo'q qilishga olib keladi. Ushbu ta'sir bugungi kunda jarrohlikda qo'llaniladi. Fokal ultratovushga odatlangan jarrohlik operatsiyalari, bu atrof-muhitga zarar bermasdan, eng chuqur tuzilmalarda (masalan, miya) lokal ravishda yo'q qilinishiga imkon beradi. Jarrohlikda ultratovush asboblari ham qo'llaniladi, bunda ish oxirida fayl, skalpel va igna mavjud. Ularga o'rnatilgan tebranishlar ushbu qurilmalarga yangi sifatlarni beradi. Kerakli kuch sezilarli darajada kamayadi, shuning uchun operatsiya paytida jarohatlar kamayadi. Bundan tashqari, analjezik va gemostatik ta'sir ko'rsatiladi. Ultratovush yordamida to'mtoq asbobga ta'sir qilish tanada paydo bo'lgan ba'zi neoplazmalar turlarini yo'q qilish uchun ishlatiladi. Biologik to'qimalarga ta'sir mikroorganizmlarni yo'q qilish uchun amalga oshiriladi va dorilar va tibbiy vositalarni sterilizatsiya qilishda qo'llaniladi Ultratovush yordamida ichki organlarni o’rganish 11 Bu asosan qorin bo'shlig'ini o'rganishdir. Buning uchun maxsus moslama ishlatiladi. Ultratovush yordamida turli xil to'qima anormalliklari va anatomik tuzilmalarni topish va aniqlash mumkin. Vazifa ko'pincha bu: zararli massaga shubha bor va uni xavfli yoki yuqumli massadan ajratish kerak. Ultratovush tekshiruvi jigarni tekshirishda va o't yo'llarining obstruktsiyasi va kasalliklarini aniqlashda, shuningdek toshlar va boshqa patologiyalarning mavjudligini aniqlash uchun o't pufagini o'rganishni o'z ichiga olgan boshqa muammolarni hal qilishda foydalidir. Bundan tashqari, siroz va boshqa diffuz benign jigar kasalliklarini o'rganish mumkin. Ginekologiya sohasida, asosan tuxumdonlar va bachadonni tahlil qilishda, ultratovush tekshiruvi uzoq vaqtdan beri ayniqsa muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan asosiy yo'nalish bo'lib kelgan. Ko'pincha bu erda yaxshi va xavfli shakllarni farqlash talab etiladi, bu odatda eng yaxshi kontrast va mekansal echimni talab qiladi. Shunga o'xshash xulosalar ko'plab boshqa ichki organlarni o'rganishda foydali bo'lishi mumkin. Radioelektronikada ultratovush Texnologiyalarda ultratovush ko'pincha elektronika sohasida qo'llaniladi. Ushbu sohada ko'pincha boshqa signallarga nisbatan elektr signalini kechiktirish kerak. Olimlar ultratovushli kechikish liniyalarini (LZ deb qisqartirilgan) foydalanishni taklif qilish orqali yaxshi echimni topdilar. Ularning harakati elektr impulslarining ultratovushga aylanishiga asoslanadi va bu qanday sodir bo'ladi? Haqiqat shundaki, ultratovush tezligi elektr mexanik tebranishlarga teskari konversiya kirish impulsiga nisbatan chiziqning chiqishida kechiktirilgandan so'ng kuchlanish pulsi tomonidan ishlab chiqilganidan ancha past. Elektr tebranishlarini mexanik va aksincha aylantirish uchun piezoelektrik va magnetostrictiv transduserlar qo'llaniladi. LZ, o'z navbatida, piezoelektrik va magnetostrictivga bo'linadi. Har qanday ultratovush o'rnatish (UZU) uchta asosiy elementni o'z ichiga oladi: Ultrasonik tebranishlar manbai; Akustik tezlik transformatori (uyasi); O'rnatish tafsilotlari. Ultrasonik tebranish manbalari (ultratovush tekshiruvi) ikki xil bo'lishi mumkin - mexanik va elektr. Mexanik mexanik energiyani, masalan, suyuqlik yoki gaz tezligini o'zgartiradi. Bularga ultrasonik sirenalar yoki hushtaklar kiradi. Ultrasonik sinovning elektr manbalari elektr energiyasini mos chastotaning mexanik elastik tebranishlariga aylantiradi. Konvertorlar elektrodinamik, magnetostriktiv va piezoelektrikdir. Eng ko'p ishlatiladiganlar magnitostriktiv va piezoelektrik transduserlardir. Magnostostrik konvertorlarning ishlash printsipi magnit maydonning ta'siri ostida ferromagnit materiallarning metall tanasi uzunligini (hajmini o'zgartirmasdan) o'zgarishda o'zini namoyon qiladigan uzunlamasına magnetostrictiv ta'sirga asoslangan. Magnostostrik ta'sir turli xil materiallar uchun farq qiladi. Nikel va permendure (kobalt bilan temir qotishmasi) yuqori magnetostriktsiyaga ega. Magnitostritiv konvertor to'plami yupqa plitalarning yadrosi bo'lib, unda o'zgaruvchan yuqori chastotali elektromagnit maydonni qo'zg'atish uchun o'rash joylashtirilgan. Piezoelektrik transduserlarning ishlash printsipi ba'zi moddalarning elektr maydonidagi geometrik o'lchamlarini (qalinligi va hajmini) o'zgartirish qobiliyatiga asoslangan. Piezoelektrik effekt teskari. Agar piezomateryali plastinka siqilish yoki kuchlanish deformatsiyasiga duchor bo'lsa, unda uning yuzlarida elektr zaryadlari paydo bo'ladi. Agar piezoelektr elementi o'zgaruvchan elektr maydoniga joylashtirilsa, u holda u atrof-muhitda ultrasonik tebranishlarni keltirib chiqaradigan deformatsiyalanadi. Piezoelektrik materialning tebranish plitasi elektromexanik transduserdir. Bariy titaniga, qo'rg'oshinli tsirkonat-titanga asoslangan piezoelektrik elementlar keng qo'llaniladi. 13 Akustik tezlik transformatorlari (uzunlamasına elastik tebranishlarning kontsentratorlari) boshqa shaklga ega bo'lishi mumkin. Ular transduserning parametrlarini yuk bilan muvofiqlashtirish, tebranish tizimini o'rnatish va ishlov beriladigan material zonasiga ultrasonik tebranishlarni kiritish uchun xizmat qiladi. Ushbu qurilmalar korroziyaga va kavitatsiyaga chidamliligi, issiqlikka chidamliligi, tajovuzkor muhitga qarshilik ko'rsatadigan materiallardan tayyorlangan turli xil qismlarning tayoqchalari. Demak,xulosa qilib aytadigan bo’lsak Ultratovush bizning turmush tarzimiz uchun juda kerakli ekan.Chunki ultratovush juda ko’plab sohalarda bizga yengillik yaratar ekan.Birgina tibbiyot sohasida bemorlarga to’gri tashxiz qo’yish,jarrohlik operatsiyalari,stamologiya va ichki organlarni o’rganishda qo’llash mumkin ekan.Bundan tashqari Ultratovush radiotexnika sohasida ham qo’llanilar ekan.Bu esa texnologiya asrimizning ajralmas bo’lagi desak xató bo’lmaydi. 3-Mavzu: Dopler efekti Doppler effekti (yoki Doppler siljishi), toʻlqin manbayi bilan oʻzaro nonisbiy harakatlanayotgan kuzatuvchiga nisbatan toʻlqin chastotasi yoki toʻlqin uzunligining oʻzgarish hodisasi. Bu hodisani miloddan avvalgi 1030-yilda Xantaliyalik fizik olim Mexail Doppler tasvirlab bergan va uning sharafiga bu hodisa "Doppler effekti" (Doppler taʼsiri) nomi bilan fanga kiritilgan. Dopller harakatiga oddiy masala, harakatlanayotgan vositasining kuzatuvchi (odam)ga yaqinlashganda va uzoqlashganda undan chiqadigan energiyanining o'zgarishini keltirish mumkin. Chiqarilgan bilan taqqoslaganda, qabul qilinadigan hid yaqinlashganda past bo'ladi, o'tish vaqtida bir xil bo'ladi va turg'unlik paytida bo'ladi. Dopler effektining yuza kelish sababi shundaki, hidlar manbai kuzatuvchiga qarab harakatlanayotganda, har bir ketma-ket to'lqin kresti oldingi to'lqinning zarbasidan ko'ra kuzatuvchiga yaqinroq joyda chiqariladi. Shuning uchun har bir to'lqin oldingi to'lqinga qaraganda kuzatuvchiga yetishi uchun nisbatan kamroq vaqt talab etadi. Shunday qilib, kuzatuvchiga ketma-ket to'lqin krestlari kelishi vaqti kamayadi va bu chastotani ko'payishiga olib keladi. Ular tarqalishi jarayonida ketma-ket to'lqin qatlamlari orasidagi masofa kamayadi, shuning uchun to'lqinlar "birlashadi". Aksincha, agar to'lqinlar manbai kuzatuvchidan uzoqlashsa, har bir to'lqin oldingi to'lqinga qaraganda kuzatuvchidan ancha uzoqroq joyda chiqariladi, shuning uchun ketma-ket to'lqinlarning kuzatuvchiga yetib kelish vaqti orasidagi farq uzayib chastota pasayishiga sabab bo'ladi. Bu bilan ketma-ket to'lqin qatlamlari orasidagi masofa kengayib boradi va to'lqinlar yoyilib ketadi. Ovoz to'lqinlari kabi muhit(vosita)da tarqaladigan to'lqinlar uchun kuzatuvchi va manbaning tezligi to'lqinlar o'tkaziladigan muhit(vosita) bilan nisbiy hisoblanadi.[2] Shunday qilib, umumiy Dopler effekti manba harakati, kuzatuvchining harakati yoki vosita(muhit) harakati natijasida paydo bo'lishi 15 mumkin ekan. Ushbu ta'sirlarning har biri alohida tahlil qilinadi. Umumiy nisbiylikdagi yorug'lik yoki tortishish kabi vosita(muhit)ni talab qilmaydigan to'lqinlar uchun faqat kuzatuvchi va manba o'rtasidagi tezlikning nisbiy farqini hisobga olinmasligi kerak. Utrechtda (2019) devorda tasvirlangan Buys Ballotning eksperimenti Kristian Dopler bu hodisani birinchi marta 1842-yilda " Uchber das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels " (" Ikkilik yulduzlar va boshqa ba'zi yulduzlarning rangli nurida Dopler effekti") risolasida ilgari surgan. Bu faraz tovush to'lqinlarida 1845-yilda Buys Ballot tomonidan sinab ko'rilgan. U ovoz balandligi tovush manbai unga yaqinlashganda chiqadigan chastotadan yuqori va tovush manbai undan uzoqlashganida chiqadigan chastotadan pastroq ekanligini tasdiqlagan. Gippolit Fizo 1848-yilda elektromagnit to'lqinlarda xuddi shunday hodisani mustaqil ravishda kashf qilgan (Fransiyada bu ta'sir ba'zan "effet Doppler-Fizeau" deb nomlanadi, ammo Fizeoning kashfiyotidan 6 yil o'tgach Dopler tomonidan kiritilgan ilmiy taklif(ish) sabab bu nom dunyoning boshqa mamlakatlari tomonidan qabul qilinmadi.). 1848-yilda Buyuk Britaniyada Jon Skot Rassell Dopler effekti bo'yicha eksperimental tadqiqot o'tkazgan.[p 1] Umumiy Klassik fizikada, manba va qabul qilgichning tezligi muhitga nisbiy bo'lib, ular muhitdagi to'lqinlar tezligidan past bo'ldi, kuzatilgan chastotalar {\displaystyle f} va chiqadigan chastota {\displaystyle f_{\text{0}}} o'rtasidagi munosabat:[3] {\displaystyle f=\left({\frac {c\pm v_{\text{r}}}{c\pm v_{\text{s}}}}\right)f_{0}\,} {\displaystyle c\;} bu to'lqinlarning tarqalish tezligi; {\displaystyle v_{\text{r}}\,} muhitga nisbatan qabul qiluvchining tezligi, agar qabul qilgich manba tomon harakat qilsa {\displaystyle c} ga qo'shiladi({\displaystyle c} + {\displaystyle v_{\text{r}}\,} ), qabul qilgich manbadan uzoqlashganda ayriladi({\displaystyle c} - {\displaystyle v_{\text{r}}\,} ); {\displaystyle v_{\text{s}}\,} muhitga nisbatan manba tezligi, {\displaystyle c} agar manba qabul qiluvchidan uzoqlashayotgan bo'lsa {\displaystyle c} ga qo'shiladi, manba qabul qiluvchiga qarab harakatlanayotgan bo'lsa {\displaystyle c} dan ayriladi, chegirib tashlanadi. Shuni esda tutish kerakki, bu munosabatlar manba yoki qabul qiluvchidan birontasi bir biridan uzoqlashganda chastotani pasayishini taxmin qiladi. Ekvivalent formula: {\displaystyle {\frac {f}{v_{wr}}}={\frac {f_{0}}{v_{ws}}}={\frac {1}{\lambda }}} qayerda {\displaystyle {v_{wr}}} to'lqinning tezligi qabul qiluvchiga nisbatan; {\displaystyle {v_{ws}}} to'lqinning manbaga nisbatan tezligi; {\displaystyle {\lambda }} to'lqin uzunligi. Yuqoridagi formula manbaning kuzatuvchidan to'g'ridan-to'g'ri yaqinlashayotgani yoki yo'qolganligini taxmin qiladi. Agar manba kuzatuvchiga burchak ostida (lekin doimiy tezlikda bo'lsa) yaqinlashsa, birinchi eshtishda kuzatilgan chastota ob'ektning chiqaradigan chastotasidan yuqori bo'ladi. Keyinchalik, huddi kuzatuvchiga yaqinlashayotgandek kuzatiladigan chastotada bir xil me'yoriy pasayish bo'ladi. tenglik orqali nisbiy harakatga perpendikulyar yo'nalishda kelayotganda,(va yetib kelishi yaqin bo'lgan nuqtadan chiqarilganda, biroq to'lqin qabul qilinganda, manba va qabul qiluvchi o'zlarining yaqin masofasida bo'lmaydi) va huddi kuzatuvchidan uzoqlashgandek bir xil me'yordagi pasayish davom etadi. Kuzatuvchi ob'ekt yo'liga juda yaqin bo'lsa, yuqori chastotadan past chastotaga o'tish juda keskin(tezlik bilan) bo'ladi. Kuzatuvchi ob'ekt yo'lidan uzoqroq bo'lganda, yuqori chastotadan past chastotaga o'tish bosqichma-bosqich amalga oshadi. Agar {\displaystyle v_{\text{s}}\,} va {\displaystyle v_{\text{r}}\,} tezliklar to'lqin tezliklari bilan solishtirganda kichik bo'lsa, unda kuzatilgan chastota {\displaystyle f} va chiqarilgan chastot {\displaystyle f_{\text{0}}} o'rtasidagi munosabat quyidagicha bo'ladi[3] Uning nomi 1842 yilda, hozirgi Chexiya Respublikasining Praga shahrida bo'lib 17 o'tgan tabiatshunoslik kongressida, er-xotin yulduzlar rangiga bag'ishlangan ishni taqdim etishda ushbu hodisani tasvirlab bergan va tushuntirgan avstriyalik fizik Kristian Dopler (1803-1853) nomi bilan atalgan. Dopler effekti qayerda mavjud? Dopler effekti manba va qabul qilgich bir-biriga nisbatan harakat qilar ekan, nurdan tovushgacha to'lqinlarning barcha turlarida paydo bo'ladi. Va manba va qabul qiluvchining nisbiy tezligi to'lqinning tarqalish tezligi bilan taqqoslaganda juda ham ajoyibdir. Faraz qilaylik, kosmosda harakatlanadigan tebranish. Tebranish muntazam vaqt oralig'ida takrorlanadi, bu vaqt atama va uning teskari tomoni chastota, ya'ni vaqt birligida tebranishlar soni. Garmonik to'lqin manbai va qabul qilgich orasidagi masofa qat'iy bo'lib qolganda, qabul qilgich manbaning bir xil chastotasini qabul qiladi, ya'ni vaqt birligida manba bilan bir xil miqdordagi impulslarni ro'yxatdan o'tkazadi. Biroq, qabul qilgich belgilangan tezlikda manbaga yaqinlashganda, impulslar tez- tez kelib turadi. Va buning teskarisi qabul qilgich manbadan belgilangan tezlikda uzoqlashganda yuz beradi: to'lqin impulslari past chastota bilan qabul qilinadi. Dopler effektining tavsifi Ushbu hodisa nima uchun ro'y berayotganini tushunish uchun biz o'xshashlikdan foydalanamiz: to'p otayotgan ikki kishi. Kastryul ularni tekis chiziq bo'ylab erga ko'tarib sherigiga qarab aylantiradi. Yotishdan oldin bitta osh qoshiq: bir oyda minus 27 kg! Uyda prostatitni davolash. Retseptni diqqat bilan o'qing Uropro Agar uloqtirayotgan kishi har soniyada to'p yuborsa, tutuvchi, agar u sobit tursa, har soniyada to'pni ushlaydi. Hammasi yaxshi, kutilganidek. Qabul qilgich harakatda Endi faraz qilaylikki, to'pni ushlayotgan kishi skeytbordda va doimiy tezlikda ko'zani yaqinlashishga qaror qildi. Bunday holda, siz to'plar bilan uchrashmoqchi bo'lganingiz uchun, bitta to'p bilan keyingi to'p o'rtasida bir soniyadan kamroq vaqt bo'ladi. Shuning uchun, qabul qiluvchiga soniyada unga bir nechta to'p etib kelayotgandek tuyuladi, ya'ni uning qo'liga etib borish chastotasi oshgan. Aksincha, agar qabul qiluvchi kishi emitentdan uzoqlashishga qaror qilsa, ya'ni to'plarning kelishi vaqti to'plar kelishi chastotasining pasayishi bilan ortadi. Formulalar Oldingi bobda tasvirlangan chastotaning o'zgarishini quyidagi formuladan olish mumkin: Yotishdan oldin bitta osh qoshiq: bir oyda minus 27 kg! -Fyoki manbaning chastotasi. -f - qabul qilgichda ko'rinadigan chastota. -v - to'lqinning muhitda tarqalish tezligi (v> 0). -vr qabul qiluvchining muhitga nisbatan tezligi va -vs manbaning muhitga nisbatan tezligi. E'tibor bering vr qabul qilgich manbaga yaqin bo'lsa, aks holda salbiy bo'lsa ijobiy bo'ladi. Boshqa tomondan, vs manba qabul qiluvchidan uzoqlashsa ijobiy, yaqinlashganda esa salbiy. Oxir oqibat, agar manba va kuzatuvchi yaqinlashsa, chastota ko'payadi va agar ular uzoqlashsa kamayadi. Buning teskarisi qabul qilgichda ko'rinadigan to'lqin uzunligi bilan sodir bo'ladi Dopler effekti bo'lgan holatlar Manba va qabul qiluvchining tezligi to'lqindan ancha past Tez-tez sodir bo'ladiki, to'lqin tezligi manbaning harakatlanish tezligidan yoki qabul qiluvchining harakatlanish tezligidan kattaroqdir. Bu holda formulani manba (lar) ga nisbatan qabul qiluvchining (kuzatuvchining) nisbiy tezligining funktsiyasi sifatida yoziladigan tarzda taxmin qilish mumkin. Bunday holda formulalar quyidagicha bo'ladi: f = [1 + (Vrs / v)] ⋅fyoki Qaerda Vrs = vr- vs. Qachon vrs ijobiy (ular yaqinlashadi), f chastotasi f dan 19 kattayoki, manfiy bo'lganda (ular uzoqlashadi), f f dan kam bo'ladiyoki. Nisbiy holatga burchak ostida nisbiy tezlik Oldingi formula faqat manba to'g'ridan-to'g'ri kuzatuvchidan yaqinlashganda (yoki uzoqlashganda) amal qiladi. Agar manba transversal yo'l bo'ylab harakatlansa, qabul qiluvchining nisbiy tezligi bilan hosil bo'lgan burchakni - manbaga nisbatan - kuzatuvchidan manbaga o'tadigan vektor yo'nalishini hisobga olish kerak. Bunday holda biz murojaat qilishimiz kerak: f = [1 + (Vrs ⋅ Cos (θ) / v)] f fyoki Shunga qaramay, V gars unga qabul qiluvchi va manba yaqinlashayotgan bo'lsa, unga ijobiy, aksincha bo'lsa, salbiy belgi beriladi. Dopler effektiga misollar Kundalik misol - tez yordam yoki politsiya mashinasining sirenasi. Bizga yaqinlashganda, u yanada keskinroq seziladi va uzoqlashganda u yanada jiddiyroq bo'ladi, ayniqsa farq eng yaqinlashish vaqtida seziladi. Dopler effekti bilan izohlanadigan yana bir holat bu yulduzlarning spektral chiziqlarining ko'k yoki qizil tomon siljishi, agar ular biz tomon yaqinlashayotgan bo'lsa yoki uzoqlashayotgan bo'lsa. Buni yalang'och ko'z bilan ko'rish mumkin emas, lekin asbob deb nomlangan spektrometr. Dopler effekti ko'plab amaliy dasturlarga ega, ba'zilari quyida keltirilgan: Radarlar Radarlar xuddi shu harakat bilan aniqlangan narsalarning masofasi va tezligini o'lchaydilar va aniq Dopler effektiga asoslangan. Radar aniqlanadigan ob'ekt tomon to'lqin chiqaradi, keyin bu to'lqin orqaga qaytariladi. Nabzni oldinga va orqaga qaytarish uchun zarur bo'lgan vaqt ob'ektning qanchalik uzoqligini aniqlash uchun ishlatiladi. Va aks ettirilgan signaldagi chastotaning o'zgarishi, ko'rib chiqilayotgan ob'ektning radardan uzoqlashayotganini yoki unga yaqinlashayotganligini va qanchalik tezligini bilib olishga imkon beradi. Radar to'lqini oldinga va orqaga qarab ketganligi sababli, er-xotin Dopler effekti paydo bo'ladi. Bunday holda, ob'ektning radarga nisbatan tezligini aniqlash formulasi: Vo / r = ½ c ⋅ (ff / fyoki) Qaerda: -Vo / r ob'ektning radarga nisbatan tezligi. -c chiqarilgan to'lqin tezligi va keyin aks ettirilgan. -Fyoki radarda emissiya chastotasi. -Δf chastotali siljish, ya'ni f - fyoki. Astronomiya Dopler effekti tufayli olam kengayib borayotganini aniqlash mumkin edi, chunki uzoq galaktikalar chiqaradigan yorug'lik spektri qizil tomonga (chastotaning pasayishi) qarab siljiydi. Boshqa tomondan, kuzatilgan galaktikalar uzoqroq bo'lganligi sababli chekinish tezligi oshishi ham ma'lum. Qarama-qarshi holat mahalliy guruhning ba'zi galaktikalarida, ya'ni bizning Somon Yo'lining qo'shnilarida uchraydi. Masalan, bizning eng yaqin qo'shnimiz Andromeda Galaxy ko'k rangga ega (ya'ni chastotaning ko'payishi), bu bizga yaqinlashayotganligini ko'rsatadi. Doppler ultratovush tekshiruvi Bu an'anaviy ekosonogrammaning bir variantidir, unda Dopler ta'siridan foydalanib, tomirlar va arteriyalarda qon oqimining tezligi o'lchanadi. 21 4-Mavzu: Optik kvant generatorlar (lazerlar) Reja: 1. Optik generatorlar (lazerlar) 2. Spontan va majburiy nurlanishlar 3. Lazerlarning turlari 4. Lazerlarning qo‘llanilishi 5. Xulosa 1. Optik generatorlar (lazerlar) 1939 yilda V.A.Fabrikant birinchi marta yorug’likni kuchaytiradigan muhit hosil qilish mumkinligini va shu muhitda nur majburiy nurlanish xisobiga kuchaytirilishi g’oyasini olg’a surdi. 1953 yilda I.G.Basov bilan A.M.Proxorovlar, AQSh dan Ch.Tauns bilan Veberlar tomonidan santimetr to’lqin uzunligidagi elektromagnit to’lqinlarni kuchaytiradigan molekulyar generatorlar yasaldi, bu generatorlar mazerlar deb ataladi. 1960 yilda esa T. Meyman tomonidan qattiq jismli, optik diapazonda () ishlaydigan optik generator yasaldi. Bunday generatorlarni lazerlar deb ataladi. Nurni kuchaytiradigan aktiv muhitning tipiga qarab lazerlar - qattiq jismli, gazli, yarim o'tkazgichli va Suyuqlikli lazerlarga bo'linadi. Yanada aniqroq aytganda lazerlarning turlarini sinflashda majburiy yig’ish (optik nakachka) usuli ham muhim rol o'ynaydi. Majburiy yig’ish usullari - optik, issiqlik, kimyoviy, elektroionizatsion va boshqa usullardan iborat bo'ladi. Bundan tashhari generatsiyalash turi uzluksiz yoki impulsli bo'lishi mumkin. Lazerlar uchta asosiy qismdan iborat bo'ladi: 1) Aktiv muhit - metastabil holatga ega bo'lgan modda. 2) Majburiy yig’ish (optik nakachka) sistemasi - aktiv muhitda inversiyali joylashish holatini hosil qiladigan qurilmalar. Inversiyali joylashish holati deb asosiy holatdag atomlar soniga nisbatan uyg’ongan holatdagi atomlar sonining ko'p bo'lishiga aytiladi. 3) Optik rezonator - lazer nurlanishini shakllantiruvchi qurilma. Biz ko'rdikki, muhitga tushgan chastotali nur, modda atomlaridan birining chastotasiga mos kelsa, bu holda atom holatga o'tsa, bu majburiy o'tishda u nurni 23 yutadi. () , agar o'tish sodir bo'lsa, u holda tushayotgan nurning intensivligi muhitdan o'tishda kuchayadi. Muhit orqali o'tgan nurning intensivligi Buger qonuniga asosan aniqlanadi: bunda, bo'lsa, nur muhitda yutiladi, bo'lsa, nur muhitdan o'tishda kuchayadi. Kvant generatorida holat vujudga keltiriladi. Lazer nurlari quyidagi xossalarga ega: 1) Ular Yuqori darajada kogerent va dastasi esa nihoyatda ingichka. 2) O'ta monoxromatik). 3) Katta quvvatli: masalan, W=20 J energiya bilan majburiy yig’ish (optik nakachka) va 10-3 s nurlantirilsa, nurlanish oqimi 4) tarqalish burchagi (ingichka) juda kichik. 2. Spontan va majburiy nurlanishlar Atomlar diskret energiyali , , kvant holatlarda bo’la oladilar. Soddalik uchun energiyalari va bo’lgan ikki holatni qaraymiz. Agar atom energiyali turg’un holatda bo’lsa, tashqi ta’sir natijasida (elektr yoki magnit ta’sir, mexanik yoki issiqlik ta’siri, hamda yorug’lik ta’sirida) u majburiy ravishda energiyali holatga o’tadi. Bu holda qo’zg’otuvchi yorug’lik energiyasi yutiladi. Qo’zg’otuvchi yorug’lik nurlanish energiya zichligiga bog’liq holda 1 holatdan 2 holatga o’tish ehtimoligi turlicha bo’ladi. Ma’lum vaqt oralig’ida 2 holatda bo’lgan atom hech bir ta’sirsiz o’z-o’zidan 1 turg’un holatga o’tadi. Bu o’tishda u energiyali elektromagnit nurlanish-foton chiqaradi. Tashqi ta’sirsiz o’z-o’zidan bo’lgan yorug’lik nurlanishiga spontan nurlanish deyiladi (a, b). Unga tabiiy yorug’lik nur-lanishlari manbalari misol bo’la oladi.Qo’zg’algan (uyg’ongan) holatdagi atomning yashash davri qancha kichik bo’lsa, spontan nurlanish ehtimolligi shuncha ortadi. 1916 yili Albert Eynshteyn termodinamik muvozanat holatini tajribada o’rganishda nurlanishni yutuvchi va nur chiharuvchi modda orasidagi nurlanishni chiqarish va yutishdan tashqari “alohida o’zaro ta’sir” bo’lishini aytdi.Uyg’ongan holatdagi atomning nurlanishsiz muvozanat holatga o’tishi relaksatsion o’tish deyiladi. Ushbu o’tishni nurlanishni muhit tomonidan yutilishi sifatida qarash mumkin. Uyg’ongan 2 holatdagi atomga tashqi ta’sir etsa, u 1 muvozanat holatga qaytadi. Energiyasi va chastotasi qo’zg’otuvchi nur energiyasi va chastotasi =- bilan bir xil bo’lgan nurlanish bilan ta’sir etsak, ta’sir etuvchi foton bilan bir xil chastota va energiyali qo’shimcha foton hosil bo’ladi. Bu kabi nurlanishni majburiy (induktsion) nurlanish deyiladi (13-rasm). Bu holdagi uyg’ongan 2 holatdan turg’un 1 holatga o’tishda ikki foton ishtirok etadi. Ulardan biri uyg’ongan atomga ta’sir etuvchi 2 holatdan 1 holatga o’tishga majbur etuvchi foton (birlamchi foton), ikkinchisi (ikkilamchi) atomning 2 holatdan 1 holatga o’tishdagi nurlanishidan iborat. Ikkilamchi foton xuddi birlamchi fotonning nusxasi bo’ladi. Termodinamik muvozanat holatlarda har bir jarayonga unga teskari bo’lgan jarayonni solishtirish mumkin. Ushbu prinsip va energiyani saqlanish qonunini Eynshteyn absolyut qora jism nurlanishi va energiya yutishiga tadbiq etdi. Muvozanat holatida nurlanish fotonlari to’la ehtimolligi (spontan va induktsion) shu chastotali fotonlarning yutilish ehtimolligiga teng bo’ladi. Buni hisobga olgan Eynshteyn Plank tomonidan issiqlik nurlanishi uchun chiqarilgan (1900 y, absolyut qora jism ravshanligining spektral zichligi) ifodasini induktsion nurlanish uchun keltirib chiqardi. Eynshteyn va Diraklar hosil bo’lgan ikkilamchi fotonlar uni qo’zg’otuvchi va nurlanishni vujudga keltirgan birlamchi foton chastotasi, fazasi, qutblani va yo’nalishi jihatidan bir xil ekanligini isbotladilar. Demak, majburiy (induktsion) nurlanish majbur etuvchi nurlanish bilan kogerent bo’ladi. Majburiy nurlanish fotoni hosil bo’lgan muxit bo’ylab xarakatlanib, u bilan uchragan uyg’ongan atomlarning nurlanishiga “turtki” beradi. Bu holda 25 ikkilamchi fotonlar xarakati davomida majburiy o’tishni vujudga keltirib, ortib boruvchi fotonlar oqimini hosil qiladi. Majburiy nurlanish fotonlari soni uyg’ongan atomlar soniga, yorug’likni mug’it tomonidan yutilishi esa muvozanat holatdagi atom sovishiga proportsional bo’ladi. Termodinamik mufozanat sharoitida majburiy nurlanishga nisbatan nurlanishning yutilishi katta bo’lib, muhitdan o’tayotgan yorug’lik susayadi. Tushuvchi nurlanishni muhit kuchaytirishi bu muhitda sistemaning muvozanatda bo’lmagan holatini vujudga keltirish zarur. Bunga erishish uyg’ogan holatdagi atomla sonini muvozanat holatdagi atomlar sonidan orttirish bilan amalga oshiriladi. Bu holat inversli joylashish holati deyiladi . FOYDALANILGAN INERNET SAYTLARI. 1. www.ziyonet.uz 2. www.uzvip.uz 3. www.referat.uz 4. www.doc.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. Abdurazzoqov A. A., Nazirov E. N. “Yosh fizik ensiklopedik lug`ati” Toshkent - 1989. 2. L.C.Jdanov va N.I.Xlebnikov “Fizika kursi texnikumlar uchun” ikkinchi qism. Toshkent1967. Download 148.71 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|