Microsoft Word Biotexnologiya 2 Lab3-kurs doc

---

2.2-LABORATORIYA MASHG’ULOTI 
MAVZU: CHIQINDISIZ TEXNOLOGIYA YARATISH.
Sanoat chiqindilari asosida sorbent olish. (2) 
Mashg’ulotning maqsadi: Mazkur laboratoriya mashg’ulotida sanoat chiqindilari 
asosida sorbent sintezlash, chiqindisiz texnologiyalar yaratishning biologik usullarini 
o’rganish. 
Kerakli asbob-uskunalar: kerakli jihoz, asbob-uskunalar, ishlash prinsipi, ishni 
bajarish tartibi, ushbu uslubiy qo’llanmadan olinadi. 
Nazariy qism: O‘zbekistonda faollashtirilgan ko‘mirli sorbentlarni ishlab chiqarishni 
yo‘lga qo‘yish mahalliy xomashyolarning narxi pastligini hisobga olgan holda, ishlab 
chiqariladigan sorbentlarning narxini sezilarli darajada past bo‘lishi va respublikamizning 
iqtisodiyotiga sezilarli yordam berishini ta’minlaydi. Xomashyo sifatida Angren qo‘ng‘ir 
ko‘mirining changli fraksiyasi va Navbahor tumanida joylashgan kondagi bentonitdan 
foydalaniladi. Bentonitning asosiy xususiyatlari: suvni tozalashi; mexanik ta’sirlarga 
qarshiligi; mexanizmlar ishtirokisiz har-xil shaklga ega bo‘lishi; faqat zaharli moddalarni 
emas, suyuqliklarni ham ushlab qolishi; tinch holatida suyuqlananishi, qo‘llanilganda 
zichligi ortishi. Angren qo‘ng‘ir ko‘mirining kimyoviy tarkibi: 55÷95 % uglerod; 5÷15% 
kislorod; 1,5÷5,7% vodorod; 0÷1,5% azot; 0,5÷4% oltingugurt; 0,45÷2% uchuvchi 
moddalar; 4÷14% suyuqlik; 2÷45% kul. Organik birikmalardan faollangan ko‘mir olish bir 
necha bosqichlardan iborat: karbonizatsiya, kimyoviy faolash, yuqori xarorat ta’sir 
ettirish. Faollashtirilgan ko‘mir ishlab chiqarish 200 – 650°C xaroratda olib boriladi.
Sorbentlarni olish usullarini hisobga olgan holda, bentonit-ko‘mirli sorbent olish uchun 
variantlar tanlandi, bunda bentonit:ko‘mirning miqdoriy nisbatlari (B:K) = 2:1; 1:1; 1:2; 
1:3(SaO); va 1:3. Bentonitdan faqat sorbent sifatida emas, balki shakl berish uchun 
bog‘lovchi modda sifatida ham foydalanildi. Olingan granulalar mufel pechida 600
o
S (60 
min); 650
o
S (60 min); 750
o
S (30 min) haroratlarda kuydiriladi. Ishlab chiqarishda ko‘mirni 
faollashtirish uchun boshlang‘ich harorat aniqlangan. Olingan natijalar va ularning tahlili 
Bug‘-gaz usuli yordamida karbonizatdan olingan faollashgan ko‘mirdan bir gramm 
ko‘mirda g‘ovakligi maksimal 1500 m
2
bo‘lgan kuchli adsorbent olish mumkin. Ishlab 
chiqarishda ko‘mirni faollashtirish uchun boshlang‘ich qizdirish harorati aniqlanib,
bentonit ko‘mirli granulalar faollashtirildi va “Navoiyazot” AJning 56-sexidan olingan 
biokimyoviy tozalangan suvning takribidagi kalsiy va magniy kationlari va sulfat bilan 
xlorid ionlari miqdorlari aniqlandi. Sanoat miqyosida yuqorida aytilgan variantni ishlab 
chiqarishni yo‘lga qo‘yish mumkin va granulali holatdagi sorbentni ishlab chiqarish 
texnologiyasini ishlab chiqib, yaqin kelajakda ushbu variant asosida yangi sorbentni 
yaratib, texnologik va oqava chiqindi suvlarni tozalashni yo‘lga qo‘yish imkoniyatlari 
yaratiladi. O‘zbekiston respublikasida faollashtirilgan ko‘mirli sorbentlarni ishlab 
chiqarishni yo‘lga quyish jarayonida mahalliy xomashyolarning narxi pastligini hisobga 
olgan holda, ishlab chiqariladigan sorbentlarning narxi sezilarli darajada past bo‘lishi va 
respublikamizning iqtisodiyotiga import o‘rnini bosuvchi mahsulot olishni ta’minlaydi. 
Grafit ko'pik. Past zichlikli, yuqori darajada rivojlangan o'ziga xos sirt maydoni, 
mikroporoz tuzilishi tufayli grafit ko'pik neft mahsulotlari va boshqa gidrofobik organik 
birikmalarga nisbatan yaxshi singdirish qobiliyatiga ega. Afzalliklar orasida uning kam 
iste'moli va yuqori qayta tiklanish qobiliyatini ham ajratib ko'rsatish mumkin. 
Organik (tabiiy) sorbentlar neft mahsulotlarining ifloslanishini bartaraf etishda 
eng istiqbolli hisoblanadi. Bunday sorbentlar sifatida quritilgan don mahsulotlari, 
o'zgartirilgan torf, yog'och qipiqlari, chiqindi qog'oz ishlatiladi. Zamonaviy bozorda siz 
ko'plab sorbentlarni topishingiz mumkin, eng ko'p ishlatiladiganlardan biri ECO-life 

---

kompaniyasining ECOLAN-M sorbentidir. Bu yuqori darajada rivojlangan o'ziga xos sirt 
maydoniga ega bo'lgan polidispers organomineral kukun. "ECOLAN - M" sorbentning 
takomillashtirilgan versiyasi bo'lib, oldingi versiyaga nisbatan u uglerod oksidlovchi 
mikroorganizmlarning bir nechta kulturalarini qo'shganligi sababli 15% ga samaralidir. 
Ushbu adsorbentning o'ziga xos xususiyati shundaki, u va uning neft bilan o'zaro ta'siri 
ekologik jihatdan qulaydir, shuning uchun ishlatilgan adsorbentni utilizatsiya qilishning 
hojati yo'q, chunki u ekotizimga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. 
Biz ko'rib chiqadigan keyingi organik sorbent - bu Torf sorb. Sorbent 
Kanadaning Alberta shahrida ishlab chiqariladi. Bu neft va neft mahsulotlarini ekologik 
toza, changni yutish vositasidir, chunki u namlik miqdori 7-10% bo'lgan tabiiy torf moxi 
asosida tayyorlanadi. Bundan tashqari, ushbu adsorbent sog'liq uchun xavfsizdir va 
mexanik va qo'lda qo'llanilishi mumkin. Bundan tashqari, uni tashish va ishlatish juda 
qulay.
Torf sorb 
Bozordagi biosorbentlarning bir misoli - Econadin. Uning tarkibida tabiiy 
organik substratda maxsus texnologiya yordamida immobilizatsiya qilingan neft 
uglevodorodlarining super-destruktorlari - yuqori singdirish xususiyatiga ega bo'lgan 
yuqori sfagnum torflari mavjud. 
Ushbu sorbent suzuvchi va gidrofobik xususiyatlarga ega, bundan tashqari, u 
ekologik toza, hidsiz, toksik emas. Sorbent asosiy ifloslanish mexanik usullar bilan 
yig'ilgandan so'ng, neftning to'kilishini ikkilamchi tozalash usuli sifatida ishlatiladi. 
Tozalash funktsiyasidan tashqari, u o'z bakteriyalari tufayli atrof-muhitni tiklash vazifasini 
ham bajaradi, fitopatogen va patogen mikroorganizmlarga antagonistik ta'sir ko'rsatishi 
tufayli tuproq va suvning sanitariya-gigiyenik ko'rsatkichlarini yaxshilaydi. 
Mustahkamlash uchun nazorat savollari. 
1. Chiqindisiz texnologiyalar deganda nimani tushunasiz? 
2. Sanoat chiqindilarini qayta ishlashda qaysi mikroorganizmlar ishtirok etadi? 
1. Chiqindilarni qayta ishlashning iqtisodiy afzalliklarini aniqlang? 
Topshiriq 
1. Sanoat, qishloq xo’jaligi, xonadonlardan chiqadigan chiqindilarni qayta ishlash 
usullarini o’oqib o’rganib kelish. 
Adabiyotlar: 
2. Glik B., Pasternak Dj. Molekulyarnaya biotexnologiya: prinsipы i primeneniye. M.:mir. 
2002 
3. Mirzaraxmetova D.T., Raximov M.M. «Fermentlar muxandisligi» fanidan amaliy 
mashg’ulotlar o’tkazish buyicha uslubiy qo’llanma. Toshkent: O’zMU. 2007. 56b. 
4. Davronov . Biotexnologiya: ilmiy va amaliy uslubiy asoslar Toshkent 2008 504b 
5. Komilov X.M, Raximov M.M, Odilbekova Yu.D, “Biotexnologiya asoslari” Ilmziyo-
2004