Microsoft Word Tema. Matematika oqıtıw metodikasınıŗ rawajlanıw tariyxı

---

Tema: Matematika oqıtıw metodikasınıń rawajlanıw tariyxı 
Joba: 
1. Arifmetikanı oqıtıw tariyxı haqqında 
2. 4 jıllıq hám 3 jıllıq baslawısh tálimde matematikanı oqıtıwdıń jaǵdayı. 
3. Ǵárezsizlik dáwirinde baslawısh klasslarda matematikanı oqıtıw. 
Arifmetikanı oqıtıw tariyxı haqqında. 
Arifmetika oqıtıw predmet sıpatında júdá erteden payda bolǵan hám turmısta hámde 
mektepte onıń bekkem orın iyelegen. Biraqta onı oqıtıw metodikası óz aldına oqıwlıq sıpatında 
biraz keyinirek payda bolǵan XVIII ásir aqırına shekem óz aldına oqıwlıq qollanba sıpatında bar 
bolmaǵan. Onı birinshi mártebe Petr 1 diń kórsetpesi tiykarında 1701 jılı Rossiyada ulıwma 
bilimlendiriw mektebi bolıp, yaǵnıy «Matematika hám Navigatsion pánler mektebi» ashıldı. 
1703-jılı bul mektep ushın L.F.Magnitskiy «Arifmetika sirech` nauka chislitel`naya» atamadaǵı 
oqıwlıq jazdı. Bul kitapta algebra, geometriya hám trigonometriyaǵa tiyisli materiallarda kiredi. 
Yan amos Komenskiy (1592-1670) «Velikaya didaktika» miynetinde arifmetikanı oqıtıwǵa keyil 
audarǵan. İ.T. Pestalotski (1762-1827) óziniń miynetlerinde baslawısh klasslarda matematikanı
oqıtıwdıń metodikasın islep shıqtı. K.D.Ushinskiy (1824-1870) óziniń «Rukovotsva k 
prepadavaniyu po Rodnomu Slovu» miynetinde dáslepki esaplawdı úyretiwge arnalǵan 
metodikasın jazdı. 
Pútin sanlardı úyreniwdiń izbe-izliginiń tiykarın salıwshılar. Nemets matematikleri: 
German Grassman (1809-1877) German Gel`mgol`ts (1821-1894) hám pútin sanlar arifmetikasın 
mektepler ushın rawajlandırǵan russ matematigi Veniamin Fedarovich Kagan (1869-1853). 
Sonday-aq matematikalıq aksiamatika tiykarlarınıń tiykarın salıwshılar İtaliya matematigi 
Djuzeppe Peano (1858-1938), nemets matematigi David Gilbert (1862-1943), ratsional Sanlar 
arifmetikasın mekteplerdegi tiykarın salıwshı hám rawajlandırıwshılarınıń birinshileri russ 
matematigi-pedagog Aleksandr Vasilievich Vasiliev (1853-1929) ler boladı. 
Arifmetika boyınsha birinshi ret metodika P.S.Gur`ev tárepinen qaraldı. Onıń 
«Arifmeticheskie listi» (1832), «Rukovodstva i prepodovoniyu arifmetiki maloletnım detyam» 
(1939-1942) «Prakticheskaya arifmetika» (1861) atamalarındaǵı kitapları oqıtıla basladı. 
XIX ásirdiń 60-jıllarına kelip jańa oqıw baǵıtları payda bola basladı. Paul`sonnıń 
«Arifmetika po sposobe nemetskogo pedagoga Grube» kitabı shıqtı. Bul kitaptı rus metodisti 
V.A.Evtushevskiy qayta islep rus baslawısh mekteplerinde qollandı.
Keyinshelik V.A.Latishev arifmetik ámellerdi úyreniw metodikasın jarattı. Ol 
«Rukovodstvo k prepodovoniyu arifmetiki» (1880) kitabında ámellerdi ápiwayı jollar menen 
orınlawdı úyretiwge háreket etken. Budan keyin A.İ.Gol`dekberg «Metodika» kitabında 
ámellerdi úyreniwdi 3 kontsenrge bóliwdi usınǵan: a) onlıq; b) júzlik hám v) kópxanalı sanlar. 
XX ásirdiń baslarına kelip arifmetika kursın úyreniwdiń 6 jıllıq rejesin F.İ.Egorov islep 
shıqtı. Bul oqıtıwda teoriyalıq materiallar menen ámeliy shınıǵıwlardı aralasıtırlıp bekkemlengen 
jaǵdayǵa keltirip berdi. 
S.İ.Shokor-Trotskiy «Metodika arifmetiki» (1886), Geometriya na zadachax (1908), 
Metodika nachal`nogo kursa matematiki (1924) kitapları menen bul tarawǵa úlken úlesin qostı. 
Sonday-aq, Jyulya Tanneri hám Jyulya Mal`k «Osnovnıe printsipı arifmetiki» (1913), 
V.F.Kagan «Teoriticheskie osnovnaya matematiki» (1927), J.Tanneri «Kurs teoricheskiy i 
prakticheskiy arifmetiki s uprajneniyami v prilojeniy» (1913), hám birqansha avtorlardıń: 
A.N.Glagolev (1900), A.G.Psheborskiy (1908), S.E.Krijijanovskiy (1913), İ.V. Arnol`d (1938), 
İ.K.Andronov (1959), V.İ.Nichaev (1959), A.S.Pcheklo, M.İ.Moro, Ya.F.Chakmar`ev, 
P.İ.Erdniev, V.M.Bradıs hám taǵı basqalar bul taraw menen shuǵıllanǵan hám baqalı miynetler 
qaldırǵan. 
Arifmetik ámeller, olardıń nızamları hám qásiyetleri, kórsetpelik túsindirmeler, jazba hám 
awızeki esaplawlar, kestelik hám kestelik emes esaplaw hám taǵı basqa. tuwralı metodikalıq 

---

kórsetpeler, usınıslar berilgen. Sonlıqtanda házirgi kúnde matematikanıń tiykarı bolǵan 
arifmetikanı oqıtıw metodikasınıń ornı hám onıń rawajlanıwı jetilistiriliwi úlken áhmiyetke iye.
4-jıllıq hám 3 jıllıq baslawısh bilimlendiriwde matematika oqıtıwdıń jaǵdayları. 
XX ásir baslarına shekem metodistler ilimge tiykarlanǵan metodika jarata alǵan emes. 
Sebebi teoriyanı tastıyqlaw ushın mektepler, baspa sóz xabarları, tájiriybe, oqıtıwshı, pedagog-
psixolog ilimpazlar jetispes edi. Burınǵı sovet mektebi rawajlanıwında 3 dáwirdi ajıratıp 
kórsetiw múmkin: 
1) Revolyutsiyanı dáslepki jıllarında hám kompleks sistema sharayatındaǵı matematikalıq 
bilim; 
2) 1931-1969 jıllar dáwirindegi kadrlar tayarlaw menen islengen bilimlendiriw; 
3) Ministrler Keńesiniń 1966 jıl 10-noyabrindegi «Orta ulıwma bilimlendiriw 
mektepleriniń jumısların budan keyingi jaqsılaw ilajları» qararı tiykarında islengen 
bilimlendiriw. 
Bul dáwirdegi diziminiń geyde 4 jıllıq, geyde 3 jıllıq bolıp ózgerip turıwları hárqıylı 
tiykarsız teoriyalardıń payda bolıwı, ámeliyatta bekkem óz ornın taba almaǵan oqıtıwdı 
eńgiziwlerine baylanıslı boldı.
Ǵáressizlik jıllarınan burınǵı KPSS MK niń 1984-jılı qabıl etken «Xalıq bilimlendiriwin 
jetilistiriw haqqındaǵı» qararına tiykarlanıp 6 jastan balalardı tayarlap klasslarǵa qabıllaw hám 6 
jastan 1-klassqa qabıllap oqıtıw protsessi hám 4-jıllıq baslawısh bilimlendiriw 
ámelge astı. 1986-1991-jıllarda mekteplerde geypara ámeliy isler ámelge asırıldı ol óz máqsetine 
jetise almadı. 
Onda kórsetilisinshe balalardı 6 jastan baslap oqıtıwǵa oqıtıwdı 1986-jıldan baslap 
qosımsha oqıwshı orınların jaratıw, oqıtıwshı kadrlar tayarlawǵa qarap, ata-analarınıń 
qálewlerine qarap, balalardıń rawajlanıw dárejesine, maqalalanıń jaǵdayların eske alǵan 
jaǵdaydan ástelik penen ámelge asırıp barıw názerde tutılǵan edi.
1-4-klasslarda oqıtıw dáwirinde bir jıl ishinde balalar oqıw, jazıw hám sanawǵa, elementler 
miynet kónlikpelerine tiykarlanǵan oqıtıw múmkinshilikleri beriliwi, sonıń menen bir qatarda 
oqıwshılardı júklemewdi biraz kemeytiw, pán tiykarların ózlestiriw jeńillestiriw názerde tutılǵan 
edi. 
Ǵárezsizlik dáwirinde baslawısh klasslarda matematikanı oqıtıw. 
Ózbekistan Respublikası Prezidenti İ.A.Karimovtıń «Bilimlendiriw-tárbiya hám kadrlar 
tayarlaw dizimin túpten ózgertiw, barkamal awladtı kamalǵa jetkeriw haqqındaǵı» buyrıǵında 
hám Joqarǵı májilis tárepinen qabıl etilgen «Bilimlendiriw haqqında» ǵı nızam hám kadrlar 
tayarlawdıń milliy dástúrinde bilimlendiriw dizimin qadaǵalaw hám formalarına úlken itibar 
berilgen. 
Bul hújjetlerde kórsetilgen bilimlendiriw diziminde baslawısh bilimlendiriwdiń eń bir 
tiykarı, tayanısh deregi bolıp esaplanılıwı qayt etilgen. 
Baslawısh klass oqıw dástúrin, oqıwlıqların qaytadan dúziw, baslawısh klass oqıtıwshıların 
qayta tayarlaw, oqıtıw sıpatın jetilistiriwge úlken kewil awdarǵan. 
1-4-klasslardaǵı bilimlendiriwdegi orın aladı, hámde oqıwshılardıń pán tiykarında úzliksiz 
bilim alıwların, olarda bilimdi ózlerstiriw talapların, tiykarǵı oqıw-ilimiy hám ulıwma – mádeniy
bilimlerin milliy hám ulıwma orınlanatuǵın qádiriyatlarǵa tiykarlanǵan mádeniyatlı qásiyetlerdi, 
miynet qatnasıqlarında bolıw hám óner-kásib tańlawdı payda etiwden ibarat. 
Milliy dástúrdiń máqseti haqqında Prezidentimiz: «… bilimlendiriwdiń jańa modeli 
jámiyetimizde erkin hám bekkem pikirleytuǵın shaxslardı payda etiwge alıp keledi. Óziniń kadr-
bahasın ańlay alatuǵın, sezimin, iymanı tolıq, turmısta anıq máqsetke iye bolǵan insanlardı 
tárbiyalaw múmkinshiligine iye bolǵaysız»-degen edi. 

---

İ.A.Karimovtıń Ózbekistan Respublikası Joqarǵı májilisiniń 9-sessiyasında 1997-jıl 29-
avgustta sóylegen sózinde tómendegilerdi bayan etken edi: Barkamal aulad Ózbekistan 
rawajlanıwınıń poydevori bayanatında «Balalarımızdı neshe jastan oqıwǵa qabıllaw maqulW» 
İlimpazlarımızdıń pikirinen normal rawajlanǵan balalardı 6 jastan mektepke qabıllaw, olardıń 
aqıllı ruwxıy hám denesiniń jetilisiwi, oqıw dástúrlerin jaqsı ózlestiriwinde jaqsı jetiskenliklerge 
erisiw múmkin.
Ásirese házirgi balalarda 6 jastan oqıwǵa tartıw olardıń hárbiri menen islesiw, 1-náwbette 
olardıń salamatlılıǵı hám ziyniniń qanday dárejede ekenligin itibarǵa alıwımız tiyis.
Sonıń menen birge ǵárezsizlikke ótkennen keyin ilimiy izleniwler sonı kórsetedi, balalardıń 
10-30% i joqarıdaǵı aytılǵanlarǵa sáykes emes, demek 6 jastan mektepke jiberiwge bolmaydı. 
Ásirese bul jaǵday awıllıq jayda turǵan balalardıń shama menen 50% ine tiyisli. 
«Bilimlendiriw haqqındaǵı» nızamnıń 12 qádesinde «baslawısh bilimlendiriwdiń ulıwma 
orta bilim alıwı zárúr bolǵan sawatın ashıw, bilim hám kónlikpe tiykarında payda bolǵan. 
Sonlıqtan mekteptiń birinshi klasına 6-7 jastaǵı balalar qabıl etiledi.