Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi

Og`ishgan xulqning ba'zi turlari mye'yorning so`nggi chyegarasidan kasallikka o`tishi va tibiyotni o`rganish pryedmyeti bo`lishini aytib o`tish mumkin. Xullas, masalan, tibbiy maqsadlarda giyohvand moddalarni epizodik istye'mol qilish suiistye'mol qilish shakliga (psixologik bog’liqlik) o`tishi va jismoniy bog’liqlik (giyohvandlik) byelgilari bilan dardchil ishtiyoq rivojlanishi mumkin. Tibbiy bo`lmagan kasblar mutaxassislari o`z vakolatlari chyegarasidan chiqmasliklari va shifokor ishtiroksiz axloqning patologik shakli bilan shuqullanmasliklari lozim.

Yuqorida ta'kidlab o`tilgandyek, oqriqli, shu jumladan, axloqiy buzilish kasalliklar tasnifida sanab o`tilgan va yoritib byerilgan. Shuning uchun kim og`ishgan xulq bilan profyessional tarzda shuqullanayotgan bo`lsa eng kam darajada tibbiy mye'yorlar bilan boshqariladigan axloqning turlari qaqida umumiy tasavvurga ega bo`lishi kyerak.

Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi psixopatologik va yosh myezonlariga asoslangan. Ularga muvofiq tibbiy tashhisiy myezonlarga munosib, ya'ni kasallik darajasiga yetgan axloqiy buzilishlar ajratiladi. Kasalliklar xalqaro tasnifining o`ninchi qayta ko`rib chiqishdagi (MKB-10) “Psixik va axloqiy buzilishlar tasnifi” [9] bo`limida quyidagilarni axloqiy buzilish (katta yoshdagilar uchun) dyeb aytadi:

F10–19 – psixik va axloqiy buzilish oqibatida psixofaol moddalarni (spirtli ichimliklar, opioidlar, kannabinoidlar, syedativ va uxlatuvchi moddalar, kokain, kofyeinni kiritgan qolda qo`zqatuvchilar, gallyutsinogyenlar, tamaki, boshqa psixofaol moddalardan foydalanish yoki istye'mol qilish bilan uyqunlashgan uchuvchi eritmalar) istye'mol qilish;

F50–59 – fiziologik buzilish va jismoniy omillar (ovqat qabul qilishning buzilishi; noorganik tabiatda uyquning buzilishi, organik buzilish yoki kasallik sabab bo`lmagan jinsiy disfunktsiya, tuqishdan kyeyingi davr bilan bog’liq bo`lgan psixik va axloqiy buzilishlar, bog’liqlik chaqirmaydigan moddalarni suiistye'mol qilish, masalan, syetroidlar, vitaminlar) bilan bog’liq bo`lgan axloqiy sindromlar;

F63 – odatlar va intilishlarning(azart o`yinlarga patologik moyillik; piromaniya – patologik kuyishlar; patologik o`qrilik – klyeptomaniya; soch yulish – trixotilomaniya; odatlar va intilishlarning boshqa buzilishlari) buzilishi;

F65 – jinsiy afzal ko`rish bo`lishi (fyetishizm; fyetishistik transvyestizm; eksgibitsionizm; vuayyerizm; pyedofillik; sadomazoxizm; jinsiy afzal ko`rish ko`plab buzilishlari). Aytib o`tish lozimki, ushbu taqrirda gomosyeksualizm yo`q.

Ko`rsatilgan bo`limlar ushbu axloq tyegishli bo`lishi mumkin bo`lgan kasalli buzilishlarga muvofiq byelgilar va aniq tashhisiy myezonlardan iborat. Masalan, «Patologik o`qrilik (klyeptomaniya)» rubrikasi quyidagi tashhisiy byelgilardan iborat: a) yoki shaxs yoki boshqa odam uchun ko`rinmas sabablarsiz ikki yoki undan ortiq o`qirlik qollari; b) individ o`qirlikka kuchli intilish harakatni sodir etish oldidan zo`riqish tuyqusi va undan kyeyingi yengillikni yoritib byeradi [9, 162-b.].

MKB-10, shuningdyek, bolalar va o`smir yoshidagilar uchun xaraktyerli bo`lgan boshlanish bilan axloqiy buzilish tipologiyasini ham o`z ichiga oladi.

F90 – gipyerkinyetik buzilishlar;

F91 – axloq buzilishi (F91.0 – oilaviy muqit bilan chyegaralangan axloqning buzilishi; F91.1 – axloqning ijtimoiylashmagan buzilishi; F91.2 – axloqning ijtimoiylashgan buzilishi; F91.3 – oppozitsion-chaqiruvchi axloq; F91.8 – boshqalar; F91.9 – aniqlanmagan axloq buzilishi);

F92 – axloq va hissiyotlarning kulgili buzilishi;

F94 – ijtimoiy ishlashning buzilishi;

F95 – tikozli buzilish;

F98.0 – noorganik enuryez;

F98.1 – noorganik enkopryez;

F98.2 – ilk yoshdagi bolalarda oziqlanishning buzilishi;

F98.3 – tanovul qilib bo`lmaydigan narsani yeyish;

F98.4 – styeryeotipli harakatlanuvchan buzilish; F98.5 – duduqlanish; F98.6 – shoshilib gapirish.

Ushbu axloqiy buzilishlar 6 oydan kam bo`lmagan muddatda saqlanishi zarur bo`lgan bir nyecha xaraktyerli simptomlarga ega bo`lganda tashhis qo`yiladi. Masalan, axloq buzilishiga quyidagi simptomlarni [9, 190-192-b.] o`z ichiga oluvchi takrorlanuvchi va turqun axloq taalluqlidir:

1. 
   byemor o`z yoshi uchun qayrioddiy tarzda jaqlning tyez-tyez yoki oqir ko`tarilishini namoyon qiladi;
   
2. 
   kattalar bilan tyez-tyez baqslashadi;
   

tyez-tyez kattalarning talablarini bajarishdan faol bosh tortadi yoki ularning

qoidalarini buzadi; ko`pincha ataylab shunday ishlarni qiladiki, boshqa odamlarning xo`rligini

kyeltiradi;

5. 
   o`z xatolari yoki axloqida ko`pincha boshqalarni ayblaydi;
   
6. 
   ko`pinchi xafa bo`ladi yoki uni osongina o`ksitadilar;
   
7. 
   ko`pincha qazablanadi yoki achchiqlanadi; 8) ko`pincha qazabnok yoki qasoskor;
   

ko`pincha foyda olish yoki majburiyatdan qochish maqsadida aldaydi yoki

va'dasini buzadi;

10. 
    ko`pincha mushtlashuv chiqaradi (bunga sibslar – aka-ukalar va opasingillar bilan mushtlashish kirmaydi);
    
11. 
    boshqa odamlarga jiddiy jismoniy zarar yetkazishga qodir bo`lgan qurollardan foydalanadi (masalan, chavgan, qisht, singan butilka, pichoq, o`qotar qurollar);
    
12. 
    ota-onasining ma'n etishiga qaramay kyech qoronqigacha ko`chada qoladi (agar og’ishning boshlanishi bo`lsa – 13 yoshgacha);
    
13. 
    boshqa odamlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyon etadi
    

(masalan, qurbonni boqlaydi, uni kyesadi, kuydiradi);

10. 
    qayvonlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyish etadi;
    
11. 
    byegonalar mulkini qaraz bilan buzadi;
    
12. 
    qasddan xatar yoki jiddiy zarar yetkazish maqsadida olov yoqadi;
    
13. 
    uydan yoki boshqa joydan qimmatbaho buyumlarni o`qirlaydi;
    
14. 
    tyez-tyez dars qoldiradi;
    
15. 
    uydan kamida ikki marta yoki bir marta qochgan, biroq bir kyechaga (zo`ravonlikdan qochish qolatidan tashqari);
    
16. 
    jabrlanuvchining ko`z o`ngida jinoyat sodir etadi (qamyonni yulib olish, sumkani qirqishni kiritgan qolda);
    
17. 
    boshqa birovni jinsiy faoliyatga majburlaydi;
    
18. 
    tyegajoq axloqni tyez-tyez namoyish etadi (qasddan oqriq, kamsitish, qiynov yetkazish);
    
19. 
    byegona uy va avtomobillar ichiga kiradi. Izoq. 11, 13, 15, 16simptomlar konstatatsiyasi uchun.
    

20, 21, 23-bandlar uchun ularning loaqal bir marotaba yuzaga kyelishi talab etiladi. Axloq buzilishi faqat agar buzilish shaxsning disijtimoiy buzilishi, shizofryeniya, maniakal epizod, gipyerkinyetik buziish, ruqiy azoblanish qolatidagi epizod, hissiy buzilish kabi boshqa buzilishlar myezoniga javob byermagan taqdirda tashhislanadi.

Asosiy tizimlashtirishga qo`shimcha ravishda qiyla xususiy tasniflardan ham foydalaniladi. M.Rattyer bola yoshidagi axloq buzilishini ikkita asosiy guruhchalarga bo`ladi: jamiyatga qarshi aqloqning ijtimoiylashgan shakllari va ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq [12, 280-b.]. Birinchi guruhdagi bolalar va o`smirlar jamiyatga qarshi guruhlar ichida yaxshi moslashadilar, guruhda antiijtimoiy harakatlar sodir etayotib, hissiy buzilishlar byelgilarini namoyish etmaydilar. Ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq vakillari, aksincha, yaqin atrofdagilar – boshqa bolalar va oilalari bilan juda yomon munosabatda bo`ladilar.

Ular uchun dushmanlik, salbiylik, qo`pollik va qasoskorlik xaraktyerlidir.

D. N. Oudsxorn bolalar yoshidagi axloqiy buzilishni gipyerfaollik va antiijtimoiy tajovuzkor(yoki oppozitsion) axloqqa bo`lishni taklif qiladi [I, 114-

b.]. O`sir yoshidagilar uchun antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, giyohvand moddalarni suiistye'mol qilish, nomaqbul jinsiy axloq xaraktyerlidir [11, 136-b.].

A.Ye.Lichko fikri bo`yicha bola va o`smir yoshida axloq buzilishining 7 turini o`z ichiga olgan R.Djyenkins tasnifi tarqalgan: gipyerkinyetik ryeaktsiya, kyetish ryeaktsiyasi, autistichyeskogo tipdagi ryeaktsiya, xavotir ryeaktsiyasi, qochoqlik ryeaktsiyasi, «ijtimoiylashmagan tajovuzkorlik», guruhli qonunbuzarlik [8, 31-b.].

O`smirlarning dyeviant axloqi maqalliy tibbiy adabiyotlarda yetarlicha yoritilgan. U, qoidadagidyek, dyelinkvyent axloq, spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni barvaqt istye'mol qilish, jinsiy axloq dyeviatsiyasi, suitsidal axloq, uydan qochib kyetish va daydilik kabi shakllarni o`z ichiga oladi [4, 8]. Bunda o`smir buzilgan axloqining, ayniqsa, klinik aspyektlarini ishlab chiqib, tadqiqotchilar uning ijtimoiy-psixologik dyetyerminantining yetakchi rolini ta'kidlaydi.

Psixologik va tibbiy tasniflarni taqqoslash ularning bir-biriga qarama-qarshi emas, i myeditsinskoy klassifikatsiy pozvolyayet sdyelat vo`vod o tom, chto oni nye protivoryechat, a vzaimno dopolnyayut drug druga. V ryadye sluchayev odin i tot jye vid povyedyeniya mojyet poslyedovatyelno priobryetat razlichno`ye formo`: byezobidnaya vryednaya privo`chka — otklonyayuhyeyesya povyedyeniye, uxudshayuhyeye kachyestvo jizni — bolyeznyennoye povyedyenchyeskoye rasstroystvo, ugrojayuhyeye samoy jizni.