Микроиктисодиёт

.5-rasm. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda elastik
bo'lmagan talabdagi yo'qotishlar

5

---

Rasmdan ko'rinib turibdiki,  B  uchburchak yuzi bozordan siqib
chiqarilgan iste'molchilarning yo'qotishlari bo'lib, bu bozorda qolib
tovarni sotib olish huquqiga ega bo'lgan iste'molchilarning yutug'ini
ifodalovchi  A  to'rtburchak yuzasidan katta. Bu yerda bozordan siqib
chiqarilgan iste'molchilar katta yo'qotishga ega. Endi faraz qilaylik davlat
tomonidan minimal narx
P
m n
o'rnatildi deylik (
P
min >
P
e'
P
e - muvozanat 
narx), ya'ni davlat narxni muvozanat narxidan yuqori qilib belgilanadi
(1 .6-rasm). 
P 
P 
mm 
P 
/ S 
Л
И 
1
>
1 
1 
1 
1 
1 
D 
1 
• 
Q2 
Q 
Qe
 Ql
 
1 .6-rasm. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi
ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning yo'qotishlari
Rasmdan ko'rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda
Q
e
nisbatan ko'proq
Q
mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi.
Iste'molchilar kamroq (Qe o rniga
Q
2
miqdorda) mahsulot sotib olishga
harakat qiladi. Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot
sotilsa shuncha mahsulot ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab
chiqarilgan mahsulot miqdori Q
2
ga teng bo'ladi va bu yerda ham ishlab
chiqaruvchilar va iste'molchilar ortiqchaligi yo'qotiladi. Bu yerda  A
to'rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning olgan qo'shimcha
ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal (
P
m i n
) narxda mahsulotni hajmi
Q
e miqdordan
Q
2
ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining
6

---

bir qismi yo'qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining
o zgargan qismi quyidagiga teng: Ai/ch. = A -  C,
(4).
Iste'molchilar minimal ( P
m n
) narxda har bir mahsulot uchun
muvozanat narxdan yuqori narx to'laydi va natijada ularning iste'mol
ortiqchaligiga rasmdagi  A  to rtburchak yuziga teng bo'lgan miqdorda
kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan ba'zi bir iste'molchilar ushbu
bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos bo'lgan 
ortiqchalikni yo'qotadi. Bu yo'qotish rasmda  B  uchburchak bilan
ifodalangan.
Demak,
iste'molchilarning
ortiqchaligining
umumiy
o'zgarishi quyidagini tashkil qiladi: Aracr. = - A -  B
(5).
Ko'rinib turibdiki, bunday siyosat iste'molchilarning turmush
darajasini tushurib yuboradi. (4)- va
(5)- ifodalarni qo'shib umumiy
ortiqchalikdagi o'zgarishni aniqlaymiz:
A = Ai/ch +
 Aist.
=
 A-C+(-A-B)= -C-B  (6).
Demak, davlat tomonidan minimal narx o'rnatilganda umumiy to'liq
yo'qotish vujudga keladi va u ikkita  C  va  B  uchburchaklar yuzalarining
yig'indisi bilan ifodalanadi. 
Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish
Q
e
miqdordan Q
1
miqdorga kengaytirilganda qarab chiqamiz. Haqiqatdan
ham minimal narx muvozanat narxdan yuqori bo'lganda u ishlab
chiqaruvchilarni
Q
i miqdorga mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Lekin,
ular bozorda faqat Q
2
hajmdagi mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular
A0 = Qi -  Q 2 miqdordagi
mahsulotni
ishlab
chiqarishga
ketgan
xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi (19.7-rasm). Rasmda
ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapetsiya yuzi bilan ifodalangan. 
Natijada ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaligi o'zgarishi quyidagiga
teng: AH/Ч. = A -  C - D. Demak, ishlab chiqaruvchilar  Q
1
oraliqda mahsulot 
ishlab chiqarsa, umumiy ybiqotish yanada ortadi va u  (-B-C-D)  yuzani
tashkil qiladi.
Bunday holda har bir ishlab chiqaruvchi o'z mahsulotining
hammasining yuqori narxda sotaman deb o'ylaydi. Pirovardda davlat
tomonidan o'rnatilgan minimal narx siyosati ortiqcha mahsulot ishlab
7

---

chiqarish uchun ketgan xarajatlarni qoalamaganligi sababli, ishlab
chiqaruvchilarning foydasini ancha qisqartirib yuborish mumkin. Yana
bitta misol tariqasida mehnat bozorini qaraylik.