Mikroiqtisodiyot o’zbekiston Respublikasi Oliy Va O’rta Maxsus Ta’lim

 
 
2чизма. Соф бозор иқтисодиёти шароити “ресурслар - маҳсулотлар”ва “даромадлар 
– харажатлар”нинг доиравий айланиши модели. 
Пул даромадлари (иш ҳақи, рента, 
фоиз, фойда) 
Ресурслар бозори 
Уй хўжалиги 
Фирмалар
Товарлар ва хизматлар 
Ресурсларг
а 
Даромадла
р 
Истеъмол харажатлари 
Ресурслар 
ер, меҳнат, 
капитал
товар ва 
хизматла
товар ва 
хизматла

---

оширилади. Яъни, уй хўжаликлари ўзлари етказиб берган иқтисодий ресурслар эвазига даромад 
олади ҳамда уларни товарлар ва хизматлар истеъмол қилиш учун сарфлайдилар ёки аксинча 
корхоналар ресурслар учун сарф-харажатлар қиладилар ҳамда тайёр маҳсулотларни сотиш эвазига 
даромад оладилар. 
Ресурслар ҳамда товарлар ва хизматлар оқими жами таклифни, даромадлар ва харажатлар 
оқими жами талабни кўрсатади. Давлат иштироки мавжуд бўлмаган ёпиқ иқтисодиётда ялпи талаб 
ва ялпи таклифнинг ўзаро тенг бўлиши
фирмаларнининг ялпи сотуви, ёки ялпи ишлаб чиқариши ҳажми уй хўжаликларининг ялпи 
даромадлари, ёки ялпи даромадларига тенг бўлиши шаклида намоён бўлади. 
Бу кўрсаткичлар ўртасидаги тенгликнинг бузилиши ишлаб чиқаришнинг пасайиши, инфляция 
ва ишсизлик даражаларининг кўтарилиб кетишига сабаб бўлади. Давлат аралауви мавжуд бўлган 
иқтисодиётда бу модел анча мураккаб кўриниш олади.
3-чизма. “Ресурслар-товарлар ва хизматлар” ҳамда “даромадлар – харажатлар”нинг давлат 
аралашуви мавжуд иқтисодиётдаги доиравий айланиши модели. 
Бунда: 
1. 
Ер, меҳнат, капитал. 
a. Истеъмол харажатлари. 
2. 
Ресурслар. 
b. Сотишдан тушган даромад. 
3. 
Товар ва хизматлар. 
c. Ресурс харажатлари. 
4. 
Товар ва хизматлар. 
d. Солиқлар. 
5. 
Ресурслар. 
e. Солиқлар. 
6. 
Товар ва хизматлар
f. Харажатлар. 
7. 
Трансфертлар. 
g. Харажатлар. 
8. 
Пул даромадлар (иш ҳақи, рента, 
фоиз, фойда) 
h. Субсидиялар. 
Ресурслар бозори 
Уй хыжалиги 
Корхоналар
Товар ва хизматлар бозори 
Давлат 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
1
1
1
1
1
1
1

---

Бундай иқтисодиётда ресурслар - товарлар ва хизматлар, даромадлар- харажатларнинг 
узлуксиз ҳаракати ҳам бозор механизмлари орқали, ҳам давлат аралашуви билан таъминланади. 
Бунда ҳукумат ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларнинг ҳаракатини бевосита бошқармайди, 
балки ресурслар ва товарлар бозорларида қатнашиш орқали уларнинг иқтисодий фаолиятига қулай 
шароитлар яратади. Давлат корхоналар ва уй хўжаликларини солиққа тортиш билан бирга 
корхоналарга субсидиялар бериш, аҳолига трансферт тўлаш орқали уларнинг ишлаб чиқариш 
имкониятлари ва харидга қодир талабларига таъсир этади. Айни пайтда давлат ресурслар бозоридан 
ҳамда товарлар ва хизматлар бозорида сотиб олувчи сифатида иштирок этади. Давлат ўз иштироки 
билан фирмаларнинг ишлаб чиқариш ҳажмлари ва уй хўжаликларининг товарлар ва хизматлар 
харид қилиш миқдолари тўғрисидаги қарорлари ўзаро мос келмаган ҳолларда рўй берадиган 
иқтисодий тебранишларни тартибга солиб туради. Очиқ иқтисодиёт шароитида доиравий оқимлар 
модели янада мураккаблашади. Энди унда тўртинчи макроиқтисодий субъект- ташқи дунё ҳам 
пайдо бўлади. Чет эл инвестициялариниг киритилиши ва хорижга инвестиция қилиш, экспорт ва 
импорт операциялари шу жумладан молиявий бозор орқали жамғармаларнинг инвестицияларга 
оқиб ўтиши ва молиявий маблағларнинг қайта тақсимланишини эътиборга олсак кўриб ўтилган 
модел мукаммал эмаслигига иқрор бўламиз. Аммо шу кўринишда ҳам бу модел макроиқтисодий 
жараёнларни яхлит ҳолда тасаввур қилишга имкон беради. Доиравий оқимлар моделидан
чиқариладиган хулоса шуки, давлат, фирмалар, уй хўжаликлари ва ташқи дунёнинг ялпи 
харажатлари ялпи ишлаб чиқариш ҳажмига тенг бўлиши ресурслар, товарлар ва хизматлар оқимлари 
(яъни реал оқим) билан даромадлар ва харажатлар оқимлари ( яъни пул оқимлари) ўзаро тенг 
бўлишининг асосий шартидир Ялпи харажатлар ҳажмининг ошиши ишлаб чиқариш ҳажмлари ва
иш билан бандлилик даражасининг ўсишига олиб келади . Бу эса ўз навбатида ялпи даромадларнинг 
ошишига сабаб бўлади. Каттароқ ҳажмдаги ялпи даромадлар унга мос ҳажмдаги ялпи харажатларни 
белгилаб беради. Сабаб оқибат боғланишлари ўрин алмашиши туфайли доиравий оқимлар модели 
доиравий айланиш кўринишини олади. Иқтисодиёт барқарор ривожланиб бориши учун ялпи
харажатлар тўхтовсиз ўсиб бориши шарт. Бу вазифа бюджет-солиқ сиёсати воситалари бўлган 
солиқларни ҳамда давлат харажатларини ўзгартириш ҳамда пул-кредит сиёсати воситалари 
ёрдамида мул массасини ўзгартириш орқали бажарилади.