Микроиқтисодиёт

Даромад ва алмаштириш самаралари. «Даромад-истеъмол» чизиғини таҳлил қилганимизда, даромад ўзгаришини ( нархлар ўзгарганда) истеъмолга таъсирини ўрганган эдик. «Нарх-истеъмол» чизиғи орқали нархларнинг ўзгаришини бир неъмат билан бошқа бир неъматни нисбий алмаштиришга таъсири ўрганилади. Энди биз ^X1 неъматга бўлган талабни ўзгаришининг қанча қисми нарх билан боғлиқ ва қанча қисми даромад билан боғлиқлигини кўриб чиқамиз (35-расм). Нархнинг ҳар қандай ўзгариши, биринчидан: реал даромадни оширади, натижада бефарқлик эгри чизиғи силжийди ва истеъмолчи сотиб олиши мумкин бўлган неъматлар таркибини ўзгартиради; иккинчидан - нархлар нисбатини ўзгартиради ва бир неъмат (Б) билан бошқа неъмат (А) алмаштирилади.
Неъматлар мажмуасига (А ва Б неъматлар) бўлган талаб ўзгаришининг қанча қисми реал даромад таъсири ва қанча қисми нархнинг пасайиши билан боғлиқ эканлигини аниқламоқчимиз. 35-расмда бюджет чизиғининг бошланғич ҳолати БА ва А неъмат нархи пасайгандан кейинги ҳолати БА келтирилган. Бошланғич бюджет чизиғида ^U1 бефарқлик эгри чизиғига мос келувчи оптимал мажмуа ^E1 нуқта билан ифодаланган.
X₂
Б неъмат
Б
Б Б₁
Б₃ Б
2

^A1 A₂


^{A A}3


A _A
А неъмат

34. 
    расм. Нормал товарлар учун даромад самараси.
    

^E1 нуқтада истеъмолчи Б неъматдан Б₁ миқдорда, A неъматдан ^A1 миқдорда сотиб олади. A неъматнинг нархи тушгандан кейин, янги оптимал мажмуа БА бюджет чизиғи билан ^U2 бефарқлик эгри чизиқлари кесишган ^E3 нуқтага ўтади. ^E3 нуқтада истеъмолчи Б₃ миқдорда Б неъматдан ва ^A3 миқдорда A товардан сотиб олади.
Демак, A неъмат нархининг пасайиши истеъмолчининг реал даромадини,
унинг товар сотиб олиш имкониятини оширади, яъни унинг ўз эҳтиѐжини қондириш даражасини оширади. Бу ерда A неъматни истеъмол қилиш ҳажмининг умумий ўзгариши (унинг нархи тушиши ҳисобидан) расмда ^{A1 A3} билан белгиланган. Истеъмолчи бошида ^0A1 миқдорда A неъматдан сотиб олади, нарх ўзгаргандан кейин

сотиб олиш ҳажми ^0A3
қисқарди.
га ўзгаради. Б товарни сотиб олиш ҳажми 0Б₁ дан 0Б₃ га

A неъмат истеъмолининг умумий ўзгариши ^{A1 A3} га умумий самара дейилади. Энди умумий самарани даромад самарасига ва алмаштириш самарасига қандай ажралишни кўрамиз.
Даромад самарасини аниқлаш учун БА^ бюджет чизиғига параллел қилиб Б^А^ бюджет чизиғини ^U1 бефарқлик эгри чизиғига уринадиган қилиб ўтказамиз ва бу урилган нуқтани ^E2 деб белгилаймиз. ^E2 нуқтага мос келувчи оптимал мажмуадаги A неъмат миқдори ^A2 га тенг ва у ^{A1 A3} умумий самарани икки қисмга ажратади: ^{A1 A2} ва ^{A2 A3} . ^{A2 A3} ўзгаришга даромад самараси дейилади ва ^{A1 A2} ўзгаришга - алмаштириш самараси дейилади.