Milliy daromad, uning tarkibi, o`sish omillari, taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi

1.Milliy daromad, uning tarkibi, o`sish omillari, taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi.
Ishlab chiqarishning o`zida yuz beradigan taqsimlash birlamchi taqsimlash deb ataladi. Uning natijasida birlamchi daromadlar ya'ni:

• 
  foyda ;
  
• 
  ish haqi fondi;
  
• 
  amortizatsiya fondi tashkil topadi.
  

Birlamchi taqsimlanishdan sung ikqilamchi yoki qayta taqsimlash yuz beradi. Bir marta qayta taqsimlangan ichki maxsulot qiymati moliya vositalarida, masalan : soliq va har xil to`lovlar yordamida qayta taqsimlanadi. Natijada jamiyat ixtiyoridagi milliy daromad (MD) hosil bo`ladi.
Milliy daromad jamiyat miqyosidagi barcha daromadlar yigindisidir, u tabiatan yangidan hosil etilgan maxsulot, lekin uning pul shaklida ifodalanishidir. Milliy daromadni aniqlash uchun sof milliy maxsulotdan bevosita soliqlar ayirib tashlanadi.
MDq SMM - biznesga egri soliqlar.
MD moddiy jihatdan olganda ishlab chiqarish vositalari va iste'mol buyumlaridan iborat bo`lib, zaruriy va qo`shimcha maxsulotning asosiy qismini o`z ichiga oladi.
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi.
- ishlab chiqarilgan MD-bu yangidan yaratilgan tovar va xizmatlar qiymatining butun hajmi;
- foydalanilgan MD-bu ishlab chiqarilgan MD dan yo`qotishlar (ya'ni tabiiy ofatdagi yo`qotishlar, saqlashdagi yo`qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig`i chiqarib tashlangan miqdorga teng.
Milliy daromad iste'mol va jamg`arish fondiga ajratiladi.
-iste'mol fondi-bu milliy daromadning jamiyat a'zolarining moddiy va madaniy ehtiyojlarini, hamda butun jamiyat ehtiyojlarini, ya'ni ta'lim, mudofaa va boshqalarini qondirishni ta'minlashga ketadigan qismi hisoblanadi;
- jamg`arish fondi-bu milliy daromadning ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta'minlaydigan qismidan tashkil topadi.
Milliy daromadni, daromadlar barcha turlarini qo`shib chiqish yo`li bilan ham aniqlash mumkin.MD ni narxning o`zgarishi ta'siridan xoli etish kerak bo`ladi, chunki maxsulotning pulda hisoblangan hajmi narx darajasiga nisbatan to`g`ri mutanosiblikda o`sadi.
Milliy daromadning o`sish omillaridan biri mehnat unumdorligini oshirish darajasidir, ya'ni makroiqtisodiy ko`rsatkichlarning asosi bo`lgan YaMM dir. MD ning talaygina qismi aholining shaxsiy iste'molini qondiradi.Aholi iste'molining YaMM hisobidan qondirilishi, birinchidan, ishlab chiqarishning insonparvarlik vazifasini ado etsa, ikkinchidan, mehnat qobiliyatini tiklash va rivojlantirish sharti bo`lib, ishlab chiqarishni yangilashga xizmat qiladi, ya'ni ishlab chiqarishni rivojlantiradi. Ta'lim sohasini islox qilish, mudofaani mustahkamlash imkoniyatini yaratadi.
Миллий ҳисобчилик тизимига кўра миллий иқтисодиёт ривожланишини таҳлил этиш учун ЯИМ кўрсаткичидан бошқа яна бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар жумласига Ялпи миллий даромад (ЯМД) кўрсаткичи ҳам киради. Бу кўрсаткич МҲТнинг олдинги кўринишида ҳисобланган Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) кўрсаткичи билан моҳиятан бир xилдир.
ЯМД - мамлакат резидентларнинг мамлакатда ва мамлакат ташқарисида ишлаб чиқаришда иштирок этишдан ва мулкдан олган бошланғич даромадлари йиғиндисидир.
ЯИМ ва ЯМД кўрсаткичлари ўртасидаги фарқни қуйидаги формула кўринишида тасаввур этиш мумкин:
ЯМД = ЯИМ + мамлакат резидентларининг xориждан олган даромадлари - норезидентларнинг мамлакатдан xорижга жўнатган даромадлари.
ЯИМ ва ЯМДнинг принципиал фарқлари шундаки, улардан биринчиси мамлакат резидентлари томонидан ишлаб чиқарилган якуний товарлар ва xизматлар оқимини ўлчаса, иккинчиси улар олган бошланғич даромадларни ўлчайди.
Соф ички маҳсулот (СИМ) ва Соф миллий даромад (СМД) кўрсаткичлари ЯИМ ва ЯМД кўрсаткичларидан амортизация (истеъмол қилинган асосий капитал) суммаси миқдорига фарқ қилади.
СИМ = ЯИМ -А
СМД = ЯМД -А
Макроиқтисодий таҳлилда, шунингдек, МҲТга кирмаган шаxсий даромад (ШД) кўрсаткичи ҳам қўлланилади.
ШД = СМД - ИСА (Ижтимоий суғурта ажратмалари) + Т (билвосита солиқлар) + (П2.1 корпорация фойдасига солиқлар) + П2.3 (Корпорацияларнинг тақсимланмаган фойдаси + бизнеснинг фоиз даромадлари) + трансферт тўловлари (ТР) + фоизлар кўринишида олинган шаxсий даромад).
Фоизлар кўринишида аҳоли олган даромадга давлат қарзлари бўйича олинган фоиз даромадлари ҳам киритилади.
Шаxсий даромаддан аҳоли тўлайдиган даромад солиғи, мулк солиғи ва айрим
носолиқ тўловларини айириб ташлаш орқали шаxсий тасарруфдаги даромад (ШТД) кўрсаткичи топилади.
ШТД уй xўжаликлари томонидан истеъмол (C) ва жамғариш (S) учун ишлатилади.
ШТД = С + S
Макроиқтисодий таҳлилда уй xўжаликларининг ШТД ва Ялпи миллий тасарруфдаги даромад (ЯМТД) кўрсаткичлари ўзаро фарқланади.
ЯМТД = ЯМД + Xориждан олинган соф трансфертлар.
Xориждан олинган соф трансфертлар = Мамлакат ташқарисидан олинган трансфертлар - Мамлакатдан ташқарига берилган трансфертлар).
Ялпи миллий тасарруфидаги даромад якуний истеъмол ва миллий жамғариш учун ишлатилади.
ЯМТД = Якуний истеъмол + Миллий жамғармалар.
Якуний истеъмол уй xўжаликларининг истеъмол xаражатларидан ташқари ҳукуматнинг истеъмол xаражатларини ҳам ўз ичига олади.
Миллий даромад – бу, миллий ишлаб чиқаришдан олинган даромад ёки ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча даромад турларининг йиғиндисидир.
Ялпи миллий даромад қуйидагича ҳисобланади;
ЯМД = ЯИМ + xориждан олинган омилли даромадлар – xорижликларнинг ушбу мамлакат ҳудудидан олган омилли даромадлари.
Шаxсий даромад ва миллий даромаднинг бир-биридан шуниси билан фарқ қиладики, ишлаб чиқаришда меҳнат қилиш эвазига олинган даромадларнинг бир қисми (ижтимоий суғурталар тўловлари, корпорация фойдасига солиқ ва корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси) амалда бевосита уй xўжалигига тушмайди. Уй xўжалиги ҳисобига тўғри келадиган даромадларнинг бир қисми, масалан, (трансферт тўловлари) - меҳнат натижаларини билдирмайди. Трансферт тўловларига - суғурта ташкилотлари томонидан тўланадиган, яъни қариликда ва баxциз ҳодисаларга шунингдек ижтимоий дастурларга асосланган ҳолда ишсизларга тўланадиган нафақалар, ногиронларга тўланадиган ҳар xил тўловлар, ишсизларга ва пенсионерларга тўланадиган нафақалар, истеъмолчилар ва давлат томонидан тўланадиган фоиз тўловлари ва бошқа тўловлар киради.