Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari kafedrasi intellektual va ma’naviy tarbiya asoslari fanining

umuminsoniy  axloqiy  qadriyatlar  (insonparvarlik,  adolatparvarlik,  .vatanparvarlik,  o‘zaro 
hurmat,  qonuniylik,  jamoatchilik  va  boshqalar)ga,  milliy  axloqiy  qadriyatlar  (mehmondo‘stlik, 
kattalarga  nisbatan  hurmat,  saxovat,  homiylik,  ota-onani  e’zozlash,  bolajonlik  va  hokazolar)ga 
hamda  shaxsiy  axloqiy  qadriyatlar  (kasbiy  burchni  bajarish,  sevgisiga  sadoqatli  bo‘lish,  halol 
risq  topish,  so‘ziining  ustidan  chiqish,  oila  sha’nini  saqlash,  haromdan  hazar  qilish)ga 
turkumlanadi.   
 
Bulardan  tashqari,  axloqiy  qadriyatlarni  axloqning  tarkibiy  tuzilishiga  qarab  axloqiy 
ongda  barqaror  shakllangan  axloqiy-ma’naviy  qadriyatlar  (jamiyat  tomonidan  ishlab  chiqilib, 
hayotga  tatbiq  etilayotgan  kodekslar,  normalar,  prinsiplar,  mafkuraviy  g‘oyalar.  Masalan, 
“Harbiy  qasamyod”,  “SHifokor  qasamyodi”,  “Ichki  ishlar  idoralari  xodimlarining  kasb 
odobnomasi”); axloqiy amaliyotda bevosita qo‘llaniladigan axloqiy qadriyatlar  (yaxshilik  yoki 
yomonlik,  adolat  yoki  razolatdan  iborat  maqsadni  ko‘zlab,  uni  amalga  oshirishning  ixtiyoriylik 
yoki  majburlash  vositalarini  qo‘llab  pirovard  natijaga  olib  keluvchi  qadriyatlar),  axloqiy 
munosabatlar  tufayli  zohir  bo‘ladigan  axloqiy  qadriyatlar  (burch,  shartni  bajarish,  halollik, 
saxiylik, kamtarlik, uddaburonlik, tadbirkorlik, kelishuvchanlik, murosa va hokazolar)ga ajratish 
mumkin.     

---

33 
 
 
Axloqiy  qadriyatlarning  bunday  xususiyatlari  dogma  emas,  balki  yangi  axloqiy 
qadriyatlar yuzaga kelishi bilan ular son va sifat jihatidan kengayib, o‘zgarib boradi.  
SHaxsning  ma’naviy  kamoloti  jarayonida  uning  komil  inson  bo‘lib  shakllanishiga 
bevosita va bilvosita faol ta’sir o‘tkazadigan qadriyatlar jumlasiga umuminsoniy, milliy, shaxsiy 
axloqiy qadriyatlar kiradi.  
Umuminsoniy  axloqiy  qadriyatlar  deb  butun  insoniyatining  obodligi,  ozodligi,  ravnaqi 
yo‘lida  xizmat  qilgan  va  qiladigan  eng  qadrli  va  umumijtimoiy  ahamiyatga  molik  bo‘lgan 
narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarga aytiladi. Unga Er sayyorasining atmosfera qatlamini 
asrash,  er  yuzida  tinchlikni  saqlash,  insonparvarlik,  ijtimoiy  adolat,  demokratiyani  qaror 
toptirish, inson huquqlarining poymol etilishiga yo‘l qo‘ymaslik, halqaro xavfsizlikni ta’minlash, 
tabiatni  muhofaza  qilish,  turli  xil  kasalliklarning  oldini  olish,  qashshoqlik  va  savodsizlikka 
barham berish, onalik va bolalikni muhofaza etish va hokazolar kiradi.  
Mazkur  qadriyatlar  shaxs  ma’naviy  kamolotiga  qanday  qilib  o‘z  ta’sirini  o‘tkazadi? 
Masalan,  3-7  yoshdagi  bolaga,  ota-onasi,  buva-buvisi  yoki  bog‘cha  opasining  “O‘g‘lim,  suvni 
iflos qilma. U iflos suv seni kasal qiladi!” yoki “Nonni erga tashlama, uvol bo‘ladi!”- degan gapi 
unda suv va nonni umuminsoniy qadriyat sifatida anglash hissining uyg‘onishiga olib keladi va 
bu his uning bir umr yodida saqlanib qoladi.  
Milliy axloqiy qadriyatlar deb har bir millatning kelib chiqishi, rivojlanishi, tenglar ichida 
teng  bo‘lib  yashashi,  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy-huquqiy,  ma’naviy-madaniy  faoliyati  bilan 
bog‘liq bo‘lgan takrorlanmas, nisbatan turg‘un, barqarorlik kasb etib o‘zligini anglatib, namoyon 
etib,  nihoyatda  qadrlanadigan,  insonda  g‘urur  va  iftixor  tuyg‘usini  uyg‘otadigan    axloqiy 
fazilatlarga  aytiladi.  Bular  millatimizning  ruhiyatiga  singib  ketgan  axloqiy-ma’naviy  fazilatlar 
bo‘lib,  mehmondo‘stlik,  saxiylik,  mehr-oqibat,  shukronalik,  qanoat,  bag‘rikenglik,  kattalarga 
xurmat, tug‘ilgan yurtiga sadoqat va boshqalar. Bu qatorni yana cheksiz davom ettirish mumkin.  
O‘zbek  xalqiga  xos  bo‘lgan  milliy  axloqiy  qadriyatlar  to‘g‘risida  I.A.Karimov  «Yillar, 
zamonlar  o‘tadi,  balki  bugun  sodir  bo‘lgan  ko‘p  voqea  va  xodisalar  xayolimizdan  ko‘tarilishi 
mumkin. Lekin  yaxshilik va saxiylik, olijanoblik va mehr-oqibat hech qachon unutilmaydi. Biz 
milliy  qadriyatlarimiz  bo‘lgan  bunday  pok  tuyg‘ularni  doimo  asrab-avaylashimiz,  aziz 
farzandlarimizni ham shunday ezgu fazilatlar sohibi etib tarbiyalashimiz kerak»
2
-, degan edi.  
 
Milliy  axloqiy  qadriyatlarning  shaxs  ma’naviy  kamoloti  jarayonidagi  o‘rni  nihoyatda 
beqiyosdir. Masalan, ota yoki onaning o‘zgalar bilan qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib o‘zbekcha lutf bilan 
«Assalomu alaykum» deb salomlashishini ko‘rgan murg‘ak yoshning qalbida milliy tuyg‘uning 
paydo bo‘lishi turgan gap. 
SHaxsiy  axloqiy  qadriyatlar  deb  har  bir  kishining  hayot  faoliyatida,turmush  tarzida 
qadrlab  qat’iy  amal  qilgan  holda  sodir  etadigan  axloqiy  hatti-harakatlarining  yaqqol  ifodasi 
bo‘lgan insoniy fazilatlariga aytiladi. Masalan, o‘zgalarning g‘ayg‘usiga sherik bo‘lish, ularning 
mushkulini oson qilish maqsadida beg‘araz axloqiy hatti harakatni amalga oshirish (shirin so‘z, 
yaxshi  maslahat,  o‘git-nasihat  yoki  moddiy  yordam  tarzida  beriladigan  hadya  va  tahfalar).  
SHaxsiy  axloqiy  qadriyatlar  umuminsoniy  va  milliy  axloqiy  qadriyatlarning  shaxs  darajasida 
namoyon  bo‘lishidir,  ya’ni  buning  ijodkori  shaxs  hisoblanadi.  Darhaqiqat,  ularning  zaminida 
axloqiy  qadriyatlar  yotadiki,  shaxsning  ma’naviy  kamoloti  ana  shu  qadriyatlarning 
shakllanganlik darajasiga bog‘liqdir. 
                                                           
2
 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият. Асарлар. 14 томлик. –Т., Ўзбекистон.  
2006. 127-бет. 

---

34 
 
  
“Ona allasi” bu eng nozik va jozibali ma’naviy-axloqiy qadriyat hisoblanadi. Ona allasi 
tufayli  har  qanday  farzand,  birinchidan,  onaning  vujudidagi  mayin  dil  ohanglarini  tinglab 
ma’naviy kamolotning ilk pallasiga qadam  qo‘ysa;  ikkinchidan, onani  butun  go‘zalliklari bilan 
o‘z ongida gavdalantiradi; uchinchidan, birinchi bor ona timsolida ona Vatanini anglash sari ilk 
qadam  tashlab  xayolotning  kengliklarida  jarangdor,  sho‘x-  sho‘x  kulgilar  hadya  qilib  olamni 
charog‘on aylaydi. Bu esa odamzotni, bir tomondan, o‘z hayotidan mamnun ekanligini namoyish 
etsa,  ikkinchi  tomondan,  kelajakka  ishonch  bilan  qarash,  farzandlar  kamoloti  uchun  yashash, 
mehnat  qilishga  chorlaydi.  SHuning  uchun  ham  xalqimiz  “ona  bolani,  bola  esa  butun  dunyoni 
tebratadi”  deb  bekorga  aytmaydi.  Bu  ayni  haqiqatdir.  CHunki,  dunyo  ona  allasi,  bola  kulgisi 
bilan go‘zaldir. Bu go‘zallikni idrok qilmagan odam, insoniylik fazilatlariga ega bo‘lmagan bir 
hissiz kishidir, xolos. 
 
Demak,  qadriyatlar  qachonki  kishilarning  ongi  va  ma’naviy  olamining  bir  qismiga 
aylanib,  ular  qalbiga  chuqur  singib  ketganidagina    amal  qilishi  mumkin  ekanligini  isbotlab 
o‘tirishning  zaruriyati  yo‘q..  Axloqiy  qadriyatlarning  ahamiyati  uning  moddiy  emas,  balki  
ma’naviy  boylik  ekanligidadir.  Masalan,    vijdon  sotilmaydi  yoki  or-nomus  va  qadr-qimmatni 
pulga  sotib  olib  bo‘lmaydi.  Bu  axloqiy  fazilatlarni  moddiy  jihatdan  o‘lchashning  ilojisi  ham 
yo‘q..   
Jamiyatning ma’naviy va axloqiy sog‘lomligi bebaho boylik hisoblanadi.”Axloq-odobga  
doir  hadis  namunalari”  kitobida  insonga  xos  go‘zal  axloqiy  fazilatlar    har  bir  inson  o‘zi 
yashayotgan  muhitdagi  odamlar  bilan  turmushda,  oilada,  qo‘ni-qo‘shnichilik  va  yori-
birodarlikda,  jamoat  joylaridagi  munosabatlarida,  boshqalar  bilan  bo‘ladigan  aloqasi,  yurish-
turishi, muomalasi, kiyinishi, did-farosati va boshqa shu kabi fazilatlarni namoyon qilishiga doir 
ko‘plabhadislarni  uchratamiz.  Jumladan,  “Qo‘shningizga  yaxshilik  qiling-tinch  bo‘lasiz”, 
“O‘zingiz sevgan narsani odamlarga ham ravo ko‘ring-salomat yurasiz”, “Inson xatoni ko‘proq 
o‘z  tili  bilan  sodir  qiladi”,  “Tashqi  ko‘rinishlaringiz  yoki  molu-dunyolaringizga  emas,  balki 
dillaringizga va ishlaringizga baho beriladi”. 
Bu  hikmatlarda  umuminsoniy  qadriyatlar,  kishilarning  yurish-turishi,  atrofdagilar  bilan 
munosabatining axloqiy asoslari, inson go‘zalligining umumiy mezonlari to‘g‘risida olam-olam 
ma’noni uqib va o‘zlashtirib olish mumkin. Kim qaysi lavozimda va vazifada ishlashidan qat’iy 
nazar, o‘zining serzavq, sermazmun mehnati, yaxshi kayfiyati, boshqalarga yordami va saxiyligi, 
kamtarinligi, madaniyligi, qadr-qimmati va xulq-odobi bilan, hamjihat ish yuritishi va odamlarga 
foyda keltirishi bilan go‘zaldir. 
 
Xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki,shaxs  ma’naviyati  uning  axloqiy  sifatlari,  odobi, 
Vatan  va  xalqqa  sadoqati,  mehnatga,  insonlarga  bo‘lgan  munosabati,  aql-zakovati  va  qadr-
qimmati  bilan  o‘lchanadi.  Ma’naviyat  axloqiy  qadriyatlar,  xususan  umuminsoniy  va  milliy 
qadriyatlar  ta’sirida  o‘zgarib,  rivojlanib,  kamol  topib  boradi.  O‘z  navbatida  yuksak  ma’naviyat 
shaxsning  axloqiy  jihatdan  kamol  topishida  muhim  rol  o‘ynaydi.  Ijtimoiy  hayotning  bu  ikki 
negizi  doimo  bir-biriga  ta’sir  etib,  bir-birini  to‘ldirib,  taqozo  etib  boradi.  Bu  uzluksiz  davom 
etadigan jarayondir.