Milliy hisoblar tizimida yapli ichki mahsulot kursatkichini hisoblash shartlati va usullari

2.2 Yakuniy foydalanish usuli yoki yalpi ichki mahsulotni xarajatlar bo'yicha hisoblash
Yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichini shu tarzda hisoblashda siz iqtisodiy jarayonlarning barcha ishtirokchilarining xarajatlarini qo'shishingiz kerak, xususan:

• 
  Fuqarolarning iste'mol xarajatlari (Uy xo'jaliklari tomonidan amalga oshiriladigan barcha xarajatlar, shuningdek byudjet tashkilotlarini saqlashga sarflanadigan xarajatlar, nodavlat notijorat firmalarining shaxsiy va umumiy mahsulotlarni sotib olish xarajatlari, agar tashkilotlar uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatsa, xarajatlar uzoq muddatli bo'ladi, masalan, mashina sotib olish va boshqalar.) qisqa muddatli - xizmatlarni sotib olish xarajatlari, shu jumladan kredit bo'yicha alohida ajratilgan mahsulotlarni sotib olish,
  
• 
  Iqtisodiyotga kiritiladigan investitsiyalarning umumiy qiymati (Investitsiyalar bu tashkilot yoki xususiy shaxs tomonidan investitsiya qilingan mablag'lar, masalan, asbob-uskunalarni sotib olish, shuningdek kompaniyaning ishlashi uchun ko'chmas mulk yoki dasturiy ta'minot sotib olish. Aktivlar almashinuvi investitsiya hisoblanmaydi, pulni olish esa tejash hisoblanadi. Shuningdek, sotib olishning o'zi ham). agar keyinchalik kompaniya ushbu daromadni ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun ishlatmasa, qimmatli qog'ozlar investitsiya hisoblanmaydi.
  
• 
  Davlat xarajatlari (Tayyor mahsulot sotib olishga davlat tomonidan sarflanadigan mablag'lar. Bu davlat xizmatchilariga ish haqini to'lash va qurol sotib olish, shuningdek davlat investitsiyalarini o'z ichiga oladi.)
  
• 
  Sof eksport (import qilingan va eksport qilingan mahsulotlarning umumiy qiymati o'rtasidagi farq)
  

Yakuniy foydalanish usuli yordamida YaIMni aniqlaydigan YaIM xarajatlarini hisoblash formulasini olamiz:
YaIM = C + I + G + Xn
Xarajatlar formulasida: C - iste'mol xarajatlari, I - investitsiyalar, G - davlat. xarajatlar va X - sof eksport ko'rsatkichi (eksportning umumiy qiymatidan biz import miqdorini kamaytiramiz).
Ishlab chiqarish usuli yoki qo'shilgan qiymatlarning yig'indisini topish
YaIM ko'rsatkichini shu tarzda hisoblash uchun siz mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning barcha qo'shilgan qiymatini qo'shishingiz kerak. Qo'shimcha qiymat - bu yakuniy mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun sotib olingan mahsulotning bozor narxlarini o'z ichiga olmaydi, shuning uchun u ishlab chiqarish paytida paydo bo'lgan qiymatdir. Aks holda, YaIMni hisoblashda ba'zi tovarlar / xizmatlar ikki marta sanab chiqiladi va natija yuqoriga qarab sezilarli darajada buziladi.
Ushbu usulning afzalligi shundaki, u ma'lum bir ishlab chiqarish, tashkilotning davlat YaIM tarkibidagi rolini baholashga imkon beradi. DS (qo'shilgan qiymat) ni topish uchun ishlab chiqarish uchun sarflangan mahsulotni amalga oshirish paytida olingan foydadan ajratib olish kerak.
YaIMni hisoblash uchun quyidagi formulani olamiz:
YaIM = DS + NPI - C, bu erda: DS - bu qo'shilgan qiymat, NPI - ishlab chiqarish va import soliqlari, C esa import va ishlab chiqarish uchun subsidiya hisoblanadi.
Daromad YaIM yoki taqsimlash usuli
Ushbu usul bo'yicha yalpi ichki mahsulot (YaIM) darajasini aniqlash uchun har xil turdagi faktorli daromadlarni qo'shish va amortizatsiya va bilvosita soliqlarni qo'shish kerak. Oxirgi ikki tarkibiy qism foyda keltirmaydigan deb nomlanadi.
Daromadning YaIM formulasi quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  tashkilot xodimlarining ish haqi (bu qo'shimcha va ijtimoiy to'lovlarni o'z ichiga oladi, masalan, bonuslar va pensiyalar)
  
• 
  yalpi aralash daromad va yalpi foyda (ishlab chiqaruvchi tomonidan qoldirilgan, ishchilar mehnatiga to'langan va g'aznaga soliq to'lagan mablag'lar)
  
• 
  import va ishlab chiqarishga soliqlar (qonunga muvofiq davlatga majburiy to'lovlar. Bunga soliq, er solig'i, QQS, litsenziya solig'i va boshqalar kiradi)
  
• 
  ijaraga olish
  
• 
  amortizatsiya
  
• 
  bank omonatlari bo'yicha foizlar
  

YaIM transfer to'lovlarini o'z ichiga olmaydi (buning evaziga hech narsa qilinmagan). Bularga ishsizlik nafaqalari va boshqa ijtimoiy to'lovlar kiradi. davlat to'lovlari, masalan, nafaqa, shuningdek ishlatilgan tovarlarni sotib olish, jismoniy shaxslar o'rtasidagi moliyaviy operatsiyalar.
YaIMni hisoblash uchun quyidagi formulani olamiz:
YaIM = ZP + P + Pr + VD + KS + A - PFD (chet eldan)
bunda: RFP - xodimlarning nafaqalariga sarflangan pul, R - bu renta, Pr - bank depozitlari bo'yicha foizli daromad, CS - bilvosita soliqlar, A - amortizatsiya va NPV - bu chet el sof omili daromadlari.

Nominal va real YaIM
YaIM pul bilan hisoblanadi, shuning uchun hisobot davrida narxlar dinamikasini hisobga olish kerak. Shuning uchun YaIMning ikki turi mavjud.
Nominal narx hozirgi narxlarda aniqlanadi. Bu ikki holatda ko'payishi mumkin: ishlab chiqarish hajmining o'sishi va narxlarning oshishi bilan. Haqiqiy YaIM bazaviy davr narxlarini hisobga olgan holda hisoblanadi. Masalan, AQShda, 1996 yil.
Haqiqiy YaIM ishlab chiqarish ko'rsatkichidir, chunki narxlarning ko'tarilishi yoki pasayishi uning ko'rsatkichini o'zgartirmaydi. Haqiqiy YaIMni topish uchun nominalni narx indeksiga moslashtirish kerak. Buning uchun nominal YaIM ko'rsatkichini ko'rib chiqilayotgan yilda narxlarning bazadagi narxlarga nisbatiga teng narx indeksiga bo'lish kerak.
Nominal YaIMni real ko'rsatkichga etkazish uchun siz iste'mol narxlari indeksini yoki YaIM deflyatorini bilishingiz kerak. CPIga eng ko'p sotib olinadigan 300 ta mahsulotning qiymati ta'sir qiladi va YaIM deflyatori barcha tovarlar narxlarining o'zgarishini umumlashtiradi.
PPP YaIMni sozlash
Turli mamlakatlar YaIMni taqqoslashda maksimal darajada ob'ektivlikni ta'minlash uchun ular YaIMni sotib olish qobiliyati paritetida (PPP) hisoblab chiqadilar. Buning sababi, dunyoning barcha mamlakatlarida yalpi ichki mahsulotni hisoblash AQSh dollarida bo'lsa ham, bu turli mamlakatlarda pulni sotib olish qobiliyati va valyuta kurslarining farqini hisobga olmaydi. 10 dollarga sotib olingan o'xshash mahsulotlar soni, masalan, Kanada va Nepalda sezilarli darajada farq qiladi. Turli davlatlarning yashash xarajatlaridagi tafovut bilan bog'liq bo'lgan xatolarni bartaraf etish uchun PPP bo'yicha YaIMni hisoblash usuli ishlab chiqilgan. Ushbu ko'rsatkich davlat iqtisodiyoti reytingini aniqlashda eng ob'ektiv bo'ladi.
Yalpi ichki mahsulot xarajatlari
Iste'molchilar xarajatlari (C) = uy xo'jaligining joriy iste'mol xarajatlari + uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar uchun xarajatlar (uy-joy xarajatlari bundan mustasno) + xizmatlarga xarajatlar
Investitsion xarajatlar (I) - bu firmalarning xarajatlari va investitsiya tovarlarini sotib olish. Investitsion tovarlar deganda asosiy kapitalni ko'paytiradigan tovarlar tushuniladi:

• 
  Firmalarning xarajatlaridan iborat asosiy kapital qo'yilmalar: a) asbob-uskunalar sotib olish uchun; b) sanoat qurilishi uchun (sanoat bino va inshootlari),
  
• 
  uy-joy sarmoyasi (uy-joy xarajatlari),
  
• 
  zaxiralarga investitsiyalar (zaxiralar tarkibiga quyidagilar kiradi: a) ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan xom ashyo zaxiralari; b) ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi bilan bog'liq bo'lgan tugallanmagan ishlar; c) tayyor zaxiralar (kompaniya tomonidan ishlab chiqarilgan), ammo hali mavjud emas. sotilgan mahsulotlar.
  

Ruxsat etilgan investitsiyalar = Asosiy kapitalga investitsiya + uy-joy sarmoyasi
Aktsiyalarga sarmoyalar = Yil oxiridagi aksiyalar - yil boshidagi zaxiralar = Δ
Agar zaxiralarning qiymati o'sgan bo'lsa, unda YaIM tegishli miqdorga ko'payadi. Agar zaxiralar qiymati pasaygan bo'lsa, ya'ni o'tgan yilda ishlab chiqarilgan va to'ldirilgan mahsulotlar shu yilda sotilgan bo'lsa, demak, o'sha yilning yalpi ichki mahsuloti aktsiyalarning kamayishi miqdoriga kamaytirilishi kerak. Shunday qilib, aktsiyalarga investitsiya ijobiy va salbiy bo'lishi mumkin.
Yalpi ichki xususiy investitsiyalar = sof investitsiya + amortizatsiya (iste'mol qilingan kapital qiymati, tiklanish investitsiyalari)
Sof investitsiya= asosiy kapitalga sof investitsiya + uy-joy qurilishiga sof investitsiya + zaxiralarga investitsiya
Milliy hisoblar tizimidagi investitsiya xarajatlariga faqat xususiy investitsiyalar kiritiladi, ya'ni. xususiy firmalarning investitsiyalari (xususiy sektor) va davlat tomonidan tovarlar va xizmatlarni sotib olish tarkibiga kiruvchi davlat investitsiyalari kiritilmaydi. Umumiy xarajatlarning ushbu tarkibiy qismida faqat ichki investitsiyalar hisobga olinadi, ya'ni. rezident firmalarning ma'lum bir mamlakat iqtisodiyotiga investitsiyalari. Rivojlangan firmalarning xorijiy investitsiyalari va chet el firmalarining ma'lum bir mamlakat iqtisodiyotiga kiritgan investitsiyalari sof eksportga kiritilgan.
Tovar va xizmatlarni davlat tomonidan xarid qilish (G):

• 
  davlat iste'moli (iqtisodiy tartibga solish, xavfsizlik va qonun ustuvorligini, siyosiy boshqaruv, ijtimoiy va sanoat infratuzilmasini ta'minlaydigan davlat muassasalari va tashkilotlarining xarajatlari, shuningdek, davlat sektori xodimlarining xizmatlari (ish haqi) uchun to'lovlar);
  
• 
  davlat investitsiyalari (davlat korxonalarining investitsiya xarajatlari)
  

Davlat xarajatlari = transfert to'lovlari + davlat obligatsiyalari bo'yicha foiz to'lovlari
Davlat zayomlari bo'yicha foiz to'lovlari YaIMda hisobga olinmaydi, chunki davlat zayomlari ishlab chiqarish maqsadida chiqarilmaydi (bu mahsulot ham, xizmat ham emas), lekin davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun.
Sof eksport = eksportdan keladigan daromad - import xarajatlari
YaMM daromadi
Ijara yoki ijaraga olish - ko'chmas mulkdan keladigan daromadlar (er, turar joy va noturarjoy binolari)
Foiz to'lovlari yoki foizlar - kapitaldan keladigan daromad (xususiy firmalarning obligatsiyalari bo'yicha to'langan foizlar)
Yalpi ichki mahsulotda davlat zayomlari bo'yicha foiz to'lovlari hisobga olinmaydi.

1^ Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.Xalq soʻzi. 2018-yil 29-dekabr.

2^ Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-3165-son 2017-yil 31-iyuldagi “Oʻzbekiston Respublikasi davlat statistika qoʻmitasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Qarori.

3^ Ўзбекистон Республикасининг “Давлат статистикаси тўғрисида”ги Қонуни. 1993 йил 2 сентябрь