Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar

II-avlod toifasiga mansub kompyuterlarning element bazasi yarim 
o‘tqazg‘ich bo‘lgan. Unda tashqi qurilmalarni o‘zgartirish mumkin 
bo‘lgan. Yuqori darajali dasturlash tillarini qo‘llash mumkin edi. Unda 
maxsus dasturlar to‘plami yaratila boshlandi. Ushbu toifaga Rossiyada 
ishlab chiqilgan “BESM-6” kompyuteri misol bo‘ladi.
Ushbu toifagalarga mansub bo‘lgan barcha kompyuterlarning 
ikkita umumiy kamchiligi bo‘lgan: masshtablash va moslik.
Masshtablash – kompyuterga qo‘shimcha qurilmalarni qo‘shish 
yoki olib tashlash imkoniyati mavjudligi.
Moslik uch xil bo‘ladi: apparatli , dasturiy va axborotiy.
Apparatli moslik – har xil korxonalar tomonidan ishlab chiqilgan 
uskunalarni qo‘llay olish imkoniyati.
Axborotiy moslik – ma’lumotlarni kodlash va uning formatlari.
Dasturiy moslik - bitta kompyuter uchun yaratilgan dasturni 
hech 
qanday kompilyatsiyasiz va o‘zgartirishsiz boshqa kompyuterda 
ishlashi.
Zamonaviy informatika fanining shakllanishida ushbu avlod 
kompyuterlarining hissasi ulkan: kompilyator, operatsion tizim , 
ma’lumotlar bazasi va shunga o‘xshash juda ko‘p tushunchalar o‘sha 
davrlarda yuzaga keldi. 
III –avlod. Bunda integral sxema qo‘llanila boshlandi. Tashqi 
qurilmalarning keng rivojlanganligi, katta tezlik va katta hajmdagi 
operativ xotiraga ega bo‘lgan. Operatsion tizim rivojlangan bo‘lib, unda 
multidasturiy imkoniyat amalga oshirilgan edi. Unga mansub bo‘lgan 
«EC EVM» (Rossiya), IBM S/360 (AQSH).
1964-yil 7-aprelda IBM yangi IBM System/360 kompyuterini 
yaratganini e’lon qildi va shu bilan 3-avlod kompyuterlarini avlodi 
boshlandi. Nega 360? Ba’zilarning fikricha bu 60-yillar 3-avlodni 
bildiradi. 
Ushbu 
kompyuterda 
qo‘llanilgan 
texnologiyalar 
quyidagilar edi:
• element bazasi, ya’ni unda integral mikrosxema qo‘lanildi; 
• magnit disk, ya’ni tezligi sust bo‘lgan magnit tasmalar o‘rniga 
magnit disklar qo‘llanildi; 
• alfavit-raqamli displey, ya’ni ma’lumotlarni kiritish va chiqarish 
uchun qo‘llanilgan; 
• multidasturli boshqaruv. 
Eng muhimi bu emas edi. Ushbu tipdagi kompyuterlarni har xil 
qurilmalarni jamlash orqali yig‘ish mumkin bo‘lgan va shu orqali 
istalgan quvvatga ega bo‘lgan kompyuterlarni yaratish mumkin 

---

30 
bo‘lgan. Shu bilan birgalikda masshtablash va moslik ta’minlangan 
edi. 
Ushbu IBM S/360 kompyuterining keyingi 15-20 yil davomida 
ishlab chiqilgan kompyuterlardagi arxitekturasi va undagi buyruqlar 
tizimi o‘zgarishsiz qolib keldi.
Bu yerda xotira baytda o‘lchangan, bu ham IBM S/360 
seriyasidan keyin paydo bo‘lgan tushuncha va xuddi shu paytlarda 
16-lik sanoq tizimi ham keng qo‘llanila boshlandi.
IV-avlod kompyuterlari katta IS asosida yaratilgan. Agar oddiy 
integral sxemalar (IS) bir necha o‘n dona tranzistorlardan tashkil 
topgan bo‘lsa, o‘rta IS larda mingtagacha, katta IS larda esa o‘n mingta 
atrofida tranzistorlardan tashkil topgan bo‘lgan. Virtual xotira, ko‘p 
protsessorli, operatsiyalarni parallel bajarish mumkin bo‘lgan. 
Undan tashqari muloqot vositalari ishlab chiqilgan edi. 
V-avlod. Bunda o‘ta katta IS qo‘llanilgan. Ma’lumotlar oqimini 
boshqarish tamoyili asos qilib olindi (fon Neymanda esa buyruqlar 
oqimi boshqarilgan). Kiritish va chiqarish qurilmalarining tubdan 
o‘zgarishi, masalan tovush orqali. Bu yerda sun’iy idrok 
texnologiyalari joriy qilina boshlandi.
Jadval 1.6.2. 
Yillar