Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar

1642 
Hisoblash mashinasi 
(Paskal) 
1673 
Arifmometr 
(Leybnits) 
1820-1834 
Analitik mashina 
(Bebbidj) 
Mexanik davr Elektromexanik davr Elektron davr 
1600 
2000 
1900 
1800 
1700 
1887 
Tabulyator 
(Xollerit) 
1941 
Dasturiy boshqa-
riladigan hisob-
lash mashinasi 
(Suze) 
1944 
MARK-I 
hisoblash 
mashinasi 
(Ayken) 
1946 
ENIAC 
Electron hisoblash 
mashinasi 
(Ayken) 

---

22 
• eramizdan avval 2 ming yil – Shumer xukmdori Lagash haykalida 
masshtablangan chizg‘ich aks ettirilgan. U 16 ta teng bo‘lakka 
taqsimlangan bo‘lib, o‘ng tomondan ikkinchi bo‘lak 6 ta teng 
qismga taqsimlangan, to‘rtinchisi 5 ta qismga taqsimlangan,
oltinchisi 4 ta qismga taqsimlangan, sakkizinchisi 3 ta qismga
taqsimlangan va o‘ninchisi 2 qismga taqsimlangan. Eng kichik 
bo‘linmaning uzunligi taxminan 1 mm ga teng; 
• eramizdan avval 1350-yil – Misr faraoni Seti I barelefidagi palmada 
sonlar chiziqchalar bilan ko‘rsatilgan; 
• eramizdan avval X-IV asrlar – Xitoyda topilgan kublarda sonlar 
belgilari aks ettirilgan; 
• eramizdan avval V-IV asrlar – “Salamin taxtasi” yaratilgan. Uning 
nomi Egey dengizidagi Salamin oroli nomiga qo‘yilgan. Greklar va 
Garbiy Yevropaliklar uni “abak” deb nomlashgan, xitoyliklar 
“suan-pan”, yaponlar “serobyan” deb. Unda hisoblash toshchalari 
(lotin tilida tosh Calculus deyiladi, bundan esa kalkulator so‘zi kelib 
chiqqan) orqali amalga oshirilgan. XVI asrda Rossiyada keng 
tarqalgan va bizgacha yetib kelgan ko‘rinishi bu rus cho‘ti, qiziqarli 
tomoni shundakim, ingliz tilida cho‘t abakus deyiladi.
Mexanik mashinalar davri. XVII asrning ulug‘ kashfiyotlaridan 
biri bu logarifmik chizg‘ich hisoblanadi. 1614-yilda shotlandiyalik Jon 
Neper (ingl. Nepier, John, 1550-1617) logarifmlar jadvaliga 
bag‘ishlanlangan ajoyib asarini chop etgan.
1617-yilda esa Neper “Tayoqchalar bilan hisoblash” asarini chop 
etdi. Xindistonliklar tomonidan yaratilgan usulni yevropaliklarga 
yetkazib berdi va “Neper tayoqchalari” bilan ko‘paytirish usuli deb 
nomlangan edi.
1654-yilda Robert Bissakar, keyinchalik 1657-yilda S.Patridj 
logarifmik chizg‘ichni kashf etishdi va unda quyidagi qoida asos qilib 
olingan edi: 
log(ab) = log a + log b 
Ya’ni, ko‘paytirish va bo‘lish amallarini qo‘shish va ayirish 
amallari orqali bajarish mumkinligini ko‘rsatadi. Agar a=2 va b=3 bo‘lsa, 
ushbu chig‘ichda a∙b natijasini olish quyidagi chizmada keltirilgan: 

---

23 
Abak bilan logarifmik chizg‘ichda bajariladigan jarayonlar mutloq 
bir-biridan farq qiladi. Birinchisi raqamli hisoblash texnikasiga va 
ikkinchisi uzluksiz (analogli) hisoblash texnikasining (AHT) ishlash 
tamoyillarini anglatadi. Abak va unga o‘xshash tizimlarda ikki sonini 
yozmoqchi bo‘lsak, ikkita toshchani qo‘yamiz, e’tibor bering ikkita 
toshchamiz teng ikkini bildiradi, ozgina ko‘p ham emas, ozgina kam ham 
emas. Ya’ni raqamli hisoblash tizimlarining hisob aniqligi yuqori bo‘ladi. 
Logarifmik chizg‘ichda esa biz teng ikkining ustiga chiziqchani qo‘ya 
olmaymiz, bu yerda albatta xatolik mavjud bo‘ladi. Bunda natija o‘z-
o‘zidan chiqadi, ya’ni hech qanday hisoblash jarayoni mavjud emas.
Hisoblash texnikasining (HT) rivojlanishi ana shu ikki yo‘nalishda 
amalga oshirilgan.
Analog 
hisoblash 
mashinasining 
ko‘zga 
ko‘rinarli 
namoyondalaridan biri bu “differensial analizator” hisoblanadi. U 1930-
yilda Massachusets texnologik instituti professori Vannevar Bush (Bush, 
Vannevar, 
1890-1974) 
tomonidan 
yaratilgan. 
Ushbu 
mashina 
differentsial tenglamalar yechimlarini aniqlashga qaratilgan. Qiziqarli 
tomoni shundakim, ushbu mashinada operatorlik ishini Klod Shennon 
bajargan. Qaysikim axborot nazariyasining asoschisi hisoblanadi. 
Professor Bush esa keyinchalik AQSH prezidentining ilm-fan bo‘yicha 
maslahatchisi bo‘lgan. 
1960-yillarda AHT keng tarqalgan bo‘lgan, keyinchalik 
mikroprotsessorlarning ishlab chiqilishi yo‘lga qo‘yilgandan so‘ng 
raqamli HT ilgarilab ketgan.
O‘sha paytlarda AHT sining keng tarqalishiga quyidagi omillar 
sabab bo‘lgan:
• analogli mashinalarni yaratish uchun sarf-harajatlar har jihatdan 
arzon bo‘lgan; 
• differentsial tenglamalarni yechish, differensiallash va integrallash 
jarayonlarini bajarish oson bo‘lgan; 

---

24 
• ma’lumotlar kiritilishi bilan shu zoxadiyoq natija olingan. 
Shu bois samolyotlarni, raketalarni boshqaruvida analogli hisoblash 
texnikasi keng qo‘llanilgan.
Nemis olimi Vilgelm Shikkard (1592-1636) tomonidan 1623 yili 
ixtiro qilingan mexanik moslamalar bilan mexanik mashinalar davri 
boshlandi. Aslida esa, Shikkardning mashinasi ham birinchi emas ekan. 
1967 yili Madriddagi milliy kutubxonada Leonardo da Vinchining nashr 
etilmagan ikki jildli qo‘lyozmasi topilgan. Qo‘lyozmadagi chizmalar 
ichida o‘n uchta raqamli sonlarni qo'sha oladigan hisoblash qurilmasining 
chizmasi mavjud bo‘lib, ular asosida mashina yaratilganda, bu qo‘shish 
va ayirish amallarini bajaruvchi qurilma ekanligi ma`lum bo'ldi. Shunga 
ko‘ra, uyg‘onish davrining buyuk rassomi, matematigi italiyalik olim 
Leonardo da Vinchi (1452-1519 yillar) birinchi hisoblash qurilmasining 
ixtirochisi deb hisoblanadi. Vilgelm Shikkard yasagan mexanik hisoblash 
mashinasi ham, Leonardo da Vinchining loyihasi ham hayotda 
qo‘llanilmadi. 
"Frantsuzlarning Arximedi" degan nomni olgan olim Blez Paskal 
(Pascal Blaise, 1623-1662) 1642 yilda keyinchalik keng ko‘lamda 
go‘llanilgan va keyingi hisoblash mashinalari uchun asos bo‘lib xizmat 
qilgan mexanik mashina yaratdi. 
Ana shu ixtiro tufayli duyidagi savollarga dastlabki javoblar olindi:
• Sonlarni mashinada qanday qilib tasvirlash kerak?
• Hisoblash uchun lozim bo‘lgan boshlang‘ich sonlarni mashinada 
qay usulda kiritish kerak?
• Arifmetik amallarni mexanik ravishda qanday bajarish kerak?
• Amal bajarish davomida o‘nliklarni qanday qilib o‘tkazish kerak?
• Amal bajarish natijasida hosil qilingan sonlarni qanday tasvirlash 
kerak?
• 1642-1645 yillarda Blez Paskal mexanik tarzda hisoblovchi 
qurilmasining 50 dan ziyod shakillarini yaratdi. Ularning eng 
mukammali 1645 yilda yaratildi va "arifmetik mashina", 
“Paskalina” yoki "Paskal g‘ildiragi" deb nomlandi. Oddiy cho‘tda 
biror-bir razryad to‘lib qolsa, keyingi razryadga bitta toshchani 
qo‘shib qo‘yamiz. Ushbu jarayonni mexaniq qurilmada avtomatik 
ravishda bajarish uchun Pascal tishli g‘ildirak kashf etgan. 
Arifmetik amallar o‘nlik sanoq sistemasida bajarilganligi sababli, 
tishchalar soni 10 ta bo‘lgan. Ushbu texnologiya bo‘yicha 
ishlaydigan qurilmalarni biz elektr hisoblagichlarda shu paytgacha 

---

25 
kuzatib kelyapmiz. Unda faqatgina qo‘shish va ayirish amallarini 
bajarish mumkin bo‘lganligi sababli u keng tarqalmagan.
• 1673-yilda Gotfrid Leybnits (Leibnitz, Gottfried; 1646-1716) 
Paskalina mashinasiga o‘zgartirishlarni kiritib arifmometrni ishlab 
chiqdi, unda barcha arifmetik amallarni bajarish imkoni paydo 
bo‘ldi. Ushbu mashina yillar davomida takomillashtirilib kelingan. 
1821-yilda Karl Tomas arifmometrni ishlab chiqishni keng yo‘lga 
qo‘ygan edi. 1873-yilda kashfiyotchi V.T.Odner tubdan 
uzgartirishlar kiritib, u o‘zi yarangan arifmometrini ishlab chiqishni 
yo‘lga qo‘ydi. Xattoki 1969-yilda Rossiyada “Feliks” nomi bilan 
300 ming dona ishlab chiqilgan. 
• 1801-1804-yillarda fransuz J.M.Jakkar (Jacquard, Joseph-Marie, 
1752-1834) perfokarta yordamida tikuv stanokini avtomatik 
boshqaruvini kashf etdi. 
• 1823-yilda ingliz olimi Ch.Bebbidj (Babbage, Charles, 1791-1871) 
dasturiy boshqaruv tamoyilini hisoblash qurilmalarida qo‘llash 
g‘oyasini ilgarilab, 1833-yildan boshlab “Analitik mashina” usitida 
ishlab, uning chizmasini taklif etdi. Unga binoan ushbu mashinada 
quyidagilar kiritilgan edi”: 
• ombor (store), sonlarni saqlash qurilmasi, hozirgi tushuncha 
bo‘yicha tezkor xotira; 
• tegirmon ( mill) , sonlar ustida amallarni bajarish qurilmasi, hozirgi 
tushuncha bo‘yicha protsessor; 
• boshqaruv qurilmasi, biri perfokarta yordamida jarayonlarni 
boshqarish uchun va ikkinchisi perfokartalar orqali ma’lumotlarni 
kiritishga mo‘ljallangan qurilma; 
• tashqi qurilmalar, bunda natijalarni chiqarish uchun maxsus 
perforator bilan jihozlash ko‘zda tutilgan. 
Unda hisoblashlar o‘nlik sanoq sistemasida amalga oshirilgan. 
Sonlar uchun 50 ta razryad ajratilgan bo‘lgan. Ch.Bebbidj 300 dan ortiq 
ushbu mashina chizmalarini ko‘pgina olimlarga jo‘natgan.
Shunday 
qilib 
Ch.Bebbidj 
hozirgi 
zamondagi 
hisoblash 
mashinasining g‘oyasini va loyihasini yaratdi, ammo o‘sha davr texnika 
darajasi bunday mashinalarni yaratish imkonini bermas edi. Uning fikriga 
ko‘ra bu qurilma hamma hisoblash ishlarini odamning ishtirokisiz o‘zi 
avtomatik ravishda bajarishi kerak edi. Buning uchun bu qurilma 
hisoblash ishining dasturini tushunib, shu dastur asosida hamma ishlarni 
bajara olishi kerak edi.

---

26