Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar

O‘zbekiston Respublikasida YalM ishlab chiqarish tarkibi¹³

Yillar	YAI M	Sanoa t	Qishloq xo‘jaligi	Quri­ lish	Transpor t va aloqa	Savdo va umumiy ovqatla nish	Boshq alar	Sof Soliqlar
2000	100	16,2	34,4	6,9	8,8	12,3	21,4	12,5
2001	100	16,0	34,0	6,6	8,6	13,3	21,5	11,9
2002	100	16,6	34,5	5,6	9,4	12,6	21,3	12,6
2003	100	18,3	33,0	5,4	10,9	11,7	20,7	13,7
2004	100	20,4	30,8	5,6	11,9	11,2	20,1	14,1
2005	100	23,7	29,5	5,4	11,8	9,8	19,8	10,6
2006	100	24,2	27,9	5,6	12,3	10,0	20,0	10,1
2007	100	23,3	25,9	6,6	12,6	10,5	21,1	10,1
2008	100	26,0	21,9	6,2	13,9	9,6	22,4	9,9
2009	100	26,1	20,6	7,5	12,8	9,8	23,2	9,6
2010	100	20,2	32,9	5,8	11,3	9,3	20,5	12,8
2011	100	18,7	35,9	5,2	11,1	8,9	20,2	12,0
2012	100	19,3	34,9	5,3	11,2	8,5	20,8	11,9
2013	100	19,7	33,1	5,7	11,4	8,7	21,4	11,0
2014	100	20,2	33,8	5,7	10,7	8,7	20,9	10,4
2015	100	20,2	34,1	6,0	10,0	8,5	21,2	9,6
2016	100	20,6	34,0	6,0	9,6	8,5	21,3	9,2
2017	100	22,2	34,0	5,7	9,5	8,0	20,6	11,5
2018	100	26,3	32,4	5,7	8,3	7,3	20,0	11,2

2000-2018 yillarda YAIM tarkibida sanoatning ulushi 16,2 foizdan 26,3 foizgacha (qurilish tarmog‘ini ham qo‘shib hisoblaganda 32
foizgacha) o‘sdi, bunda sanoatning tarkibi sezilarli darajada diversifikatsiya qilindi, bu sanoatda xomashyoga yo‘naltirilishdan ichki va tashqi bozorda talab etilgan tayyor tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasi hisoblanadi. Bu avvalo mamlakatimiz iqtisodiyotida industrial sanoat tarmoqlari va xizmatlarning jadal rivojlanib borayotgani bilan izohlanadi.
Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof bilvosita soliqlar, ya’ni davlat budjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona boji to‘lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat budjetidan ishlab chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi.
Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 2000 yilda O‘zbekiston Respublikasida 12,5 foizni, 2018 yilda esa 11,2 foizni tashkil etdi. Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi kamayib borishini ijobiy tendensiya deb baholash mumkin.
Shu bilan birga, ushbu davrda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi o‘sishining yuqori sur’atlari (har yili o‘rtacha 6,2 %) saqlab qolingan holda YAIM tarkibida qishloq xo‘jaligining ulushi 34,4 foizdan 32,4 foizgacha o‘zgardi.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritishi bilan qisqa muddatlarda mamlakatning g‘alla va umuman oziq-ovqat mustaqilligiga erishish, aholini o‘zimizda ishlab chiqarilgan asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash strategik maqsadi qo‘yildi.
Oziq-ovqat muammosini hal etish uchun paxta ekin maydonlari 2 marta qisqartirildi, bo‘shatilgan maydonlarda esa oziq-ovqat ekinlari, shu jumladan, g‘alla, meva-sabzavot, kartoshka, uzum, poliz va ozuqa ekinlari etishtirila boshladi.
O‘zbekiston mustaqillik yillarida mamlakatimizda sanoatning avtomobilsozlik, neft-gaz-kimyo, neft-gaz mashinasozligi, zamonaviy qurilish materiallari sanoati, temir yo‘l mashinasozligi, maishiy elektrotexnika, farmatsevtika, zamonaviy oziq-ovqat va to‘qimachilik kabi mutlaqo yangi tarmoqlari barpo etildi. Asaka va Pitnak shaharlarida «Jeneral Motors» kompaniyasi bilan hamkorlikda yengil avtomobillar, Samarqandda «Isuzu» avtobuslari va «MAN» kompaniyasi bilan
26
hamkorlikda yuk avtomobillari ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavodlar ishga tushirildi. Neft-gaz-kimyo tarmog‘ida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, SHo‘rtan gaz-kimyo majmui, Qo‘ng‘irot soda zavodi, Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodi va bir qator boshqa yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlar qurildi.
Mustaqillik yillarida xizmatlar ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng istiqbolli va jadal rivojlanuvchi tarmog‘iga aylandi.
Barchamizga ayonki, xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishning eng muhim manbai va omili hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, aholi bandligini ta’minlash, odamlarning farovonligini oshirishda etakchi o‘rin tutishini ko‘rsatmoqda.
Agar 2000 yilda YAIM tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 42,5 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, so‘nggi 18 yil mobaynida mazkur sohaning jadal tarkibiy siljishlari (o‘rtacha o‘sish sur’ati 114%) ushbu sohaning YAIMdagi ulushini 2005 yildagi 41,4 %dan 2018 yilda 35,6 %gacha o‘zgarishini ta’minladi (2.2- jadval).
2.2-jadval

tarmoqlari bo‘yicha YaIM tuzilmasi (yakunga nisbatan% da)¹⁴

Ko‘rsatkichlar	2000	2005	2010	2015	2016	2017	2018
1. YaIM, jami	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0
Tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymati	87,5	89,4	87,2	90,4	90,8	88,5	88,8
Mahsulotlarga sof soliqlar	12,5	10,6	12,8	9,6	9,2	11,5	11,2
2. Tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymati	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0	100, 0
Qishloq, o'rmon va baliq xojaligi	34,4	29,5	32,9	34,1	34,0	34,0	32,4
Sanoat (qurilishni qo'shgan holda)	23,1	29,1	26,0	26,2	26,6	27,9	32,0
Xizmatlar	42,5	41,4	41,1	39,7	39,4	38,1	35,6