Milliy maqsulotning iqtisodiy mazmini harakat shakillari va yalpi milliy maqsulot va yalpi ichki mahsulot Reja

Milliy maqsulotning iqtisodiy mazmini harakat shakillari va yalpi milliy maqsulot va yalpi ichki mahsulot
Reja:


1.Milliy iktisodiyot tushunchasi va uning kursatkichlari.
2.YAMM va uning tarkibiy tuzilishi.
3.YAMMni xisoblash usuli.
1.Aslini olganda turmush sharoiti, umumiy jamiyatning xam, ayrim olingan xar bir kishining xam iktisodiy faoliyati va farovonligi makroiktisodiy taxlilning predmeti xisoblanadi. Bular—ishsizlik, pul kadrsizlanishi, soliklar, davlat xarajatlari, turmush kechirish darajasi, tashki savdo, valyutalar kursi, ya’ni kishilar amalda xar kuni tuknash keladigan xodisalardir.
Xar bir jamiyat uz oldiga iktisodiyot soxasida iktisodiy usishning yuksak sur’atlariga, yil davomida ishlab chikarishning muayyan xajmiga erishish, ishsizlikni kamaytirish, narxlar darajasini, savdo balansini barkarorlashtirish singari maksadlarni kuyadi. Belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun iktisodiyotga tegishlicha ta’sir kursatish kerak, unda yuz berayotgan jarayonlarni bilmasdan turib bunga erishib bulmaydi.
Iktisodiy faoliyatning xilma-xil sifat va mikdor tavsiflari iktisodiy kursatkichlar shaklida ifodalanadi. Ular ichida eng tuligi, keng kamrovligi — yalpi milliy maxsulot (YAMM). Unga karab jamiyatda bir yil davomida ishlangan barcha tovarlar va kursatilgan xizmatlarning jami xakida fikr yuritish mumkin.
Iktisodiy utish jarayonlarini belgilash uchun ishlab chikarishning potensial xajmi kursatkichidan foydalaniladi, uning muayyan bulgan eng kup mikdori shunday kursatkich xisoblanadi. Ishlab chikarishning potensial xajmiga erishishda ish bilan bandlik kupayadi va narxlar oshadi (pulning kadrsizlanishi). Ishsizlik yukori darajada bulganida narxlar yo oshmaydi yoki bunday sur’atlar past buladi. Lekin shuni aytish lozimki, ishsizlikning «tabiiy» darajasi mavjud, unda ish bilan bandlikniig kupayishi pul kadrsizlanishining keskin kuchayishiga olib keladi. Shu sababli ishlab chikarishning po­tensial xajmi tayin YAMMning ishsizlik «tabiiy» darajasiga muvofik keladigan darajasidir.
Yukorida aytilganlardan makroiktisodiyot uchun ish bilan bandlik kursatkichining axamiyati goyatda kattaligi kurinib turibdi. Ishsizlik darajasiga karab mamlakatning iktisodiy xolati va mexnat bozoridagi axvol xakida suz yuritadilar. Mexnatga layokatli yoshdagi ishlaydigan fukarolar ish bilan band, mexnat kila oladigan va shuni xoxlaydigan, lekin ish joyiga ega bulmagan xamda uni kidiruvchi fukarolar esa ishsiz deb xisoblanadi. Jamiyatning mexnat resurslari tarkibiga shuningdek yakka tartibdagi va oilaviy mexnat faoli­yati soxasida band bulgan, kandaydir uz ishini olib borayotgan kishilarning xammasi kiritiladi. Mexnatga layokatli axolining yuz foizi ish bilan band etilishiga amalda erishib bulmaydi. Buning ustiga bu narsa pulning kadrsizlanishi va tuzilishi mutonasibsizliklar kurinishidagi salbiy iktisodiy okibatlarga olib kelishi mumkin.
Narxlar darajasining uzgarishi xam makroiktisodiy taxlil uchun katta axamiyatga ega. Birinchidan, iktisodiy karorlarni ongli ravishda kabul kilish uchun narxlar darajasi vaktning muayyan davri mobaynida kay tarzda uzgarishining — uning oshayotgani (inflyatsiya) yoki pasayayotganini (deflyatsiya) va kanday mikyoslarda borayotganini bilish zarur. Ikkinchidan, bozor iktisodiyotida jamiyatda barcha ishlab chikilgan tovarlar va kursatilgan xizmatlar kiymat (pul) ifodasini oladi va statistika tomonidan ayni shu kurinishda kayd etiladi; pul kursatkichlari kuprok ishlab chikarish umumiy xajmi turli xil komponentlarini yagona uzakka keltirishda foydalaniladi (turli yillar ishlab chikarishlari xajmlari — yalpi milliy maxsulotlarning kiymati agar pul birligini kiymati saklanib kolgan takdirdagina takkoslana olishi tushunarlidir.
Narxlar darajasi indeks kurinishda ifodalanadi. Narxlar indeksi to­varlar muayyan majmuiga narxlarning urtacha xisoblangan kiymatini bildiradi. U muayyan davr ichida narxlar urtacha darajasining nisbatan uzgarishini kursatadi va ushbu yil narxlarini baza sifatida tanlangan biror boshka yil narxlari bilan takkoslash imkonini beradi. Ushbu kursatkichning eng umumiy tenglamasi kuyidagichadir.

Ushbu yil narxlari =	Narxlar indeksi	X 100 %
	Baza yili narxlari

Iktisod fani va amaliyotda turli tarkibdagi narxlar indekslarining anchagina mikdori ishlab chikilgan xamda kullanilmokda. Ular ichida eng kup tarkalganlari — iste’mol narxlari indeksi, ishlab chikarishga muljallangan tovarlar narxlarining indeksi, YAMM deflyatori.
Foizli stavka muxim makroiktisodiy kursatkich xisoblanadi. Bu — kreditga beriladigan pul uchun tulov, tugrirogi — yil davomida foydalanilgan bir pul birligi uchun tulash talab kilinadigan summadir. Keng mikyosli foizli stavkalarning butun bir guruxi mavjud bulib, foiz meyorining mikdori butun bir kator omillar yordamida aniklanadi. Birinchidan, kredit beruvchining tavakkal kilish darajasi kancha yukori bulsa, ya’ni karz oluvchi ssudani tulamaslik extimoli kancha katta bulsa, ssuda foizi xam shuncha yukori buladi. Ikkinchidan, boshka teng sharoitlarda uzok muddatli ssudalar odatda kiska muddatli ssudalarga karaganda ancha yukori foiz bilan beriladi. Uchinchidan, tavakkal kilish darajasi va kredit muddatida foizli stavka ssudaning mikdoriga boglik buladi. Turtinchidan, ssuda foizi darajasiga kapitaldan olingan daromadlarga solinuvchi solik xususiyati jiddiy ta’sir kursatadi solik normasi kancha past bulsa, foizli stavka xam shuncha past bulishi mumkin.
Nominal va tayin foizli stavkalar mavjud. Nominal stavka «joriy» pullardagi foizli daromadning ssuda mikdoriga amaldagi nisbatidir. Tayin foiz­li stavka pul kadrsizlanishining darajasini xisobga olgan xolda aniklanadi.
Iktisodiy tizimda muomaladagi pullarning mikdori — pul massasining xajmi kursatkichi xam katta axamiyat kasb etadi. Iktisodiyotning inflyatsiyasiz faoliyati uchun pul mikdori unga bulgan talabga muvofik kelishi kerak. Talab uzok muddatli istikbolda jamiyatda xosil kilingan daromad xajmi va ishlab chikarishning usish sur’atlari, shuningdek pul bozori muvozanatda bulgan chogda mavjud bulgan narxlar darajasi bilan belgilanadi. ªiska muddatli talab esa, bundan tashkari, foizli stavkalar darajasi va pul muomalasining tezligiga boglikdir. Sanab chikilgan barcha omillar davlat tomonidan pul muomalasini tashkil etish chogida xisobga olinishi kerak.
Asosiy makroiktisodiy muammolar va kursatkichlar bilan tanishib chikilgandan sung iktisodiyotni bir butun sifatida yanada batafsil urganishga kirishish mumkin. Buni, albatta, tovarlar ishlab chikarish va xizmatlar kursatish xajmini tavsiflovchi jixatlardan boshlash kerak, zero xujalik xayotining kupgina boshka tomonlari uning mikdori va sifat darajasi bilan bel­gilanadi.


2.Makroiktisodiyotda aylanish. Agar davlat idoralarining faoliyatini e’tiborga olmasak, u yoki bu mamlakatning iktisodiyotini bir-biridan juda kam farklanuvchi ikki tur turkumlarning kupgina mikdoridan tashkil topgan tizim deb kursatsa buladi. Bu chizik buyicha kishilar va ularning oilalari (uy xujaliklari) bir turga, korxonalar ikkinchi turga kiradi.
Uy xujaliklari tovarlar ishlab chikarish va xizmatlar kursatish uchun butun bir kator omillarga (mexnat, kapital, tabiiy resurslar) ega. Birok ular uzlari uchun zarur maxsulotning katta kismini ishlab chikara olmaydilar va shu sababli uzlaridagi mavjud resurslarni korxonalarga berib, ishlab chikarish omillari bozorida sotuvchi bulib maydonga chikadilar. Evaziga uy xujaliklari korxonalardan tulov—daromad (ish xaki, foiz, renta) oladilar. Korxonalar esa ishlab chikarish omillari bozorida resurslarga talab izxor etadilar, ularga xak tulash (uy xujaliklarining daromadlari) korxonalarning uzlari uchun maxsulot ishlab chikarish xarajatlari xisoblanadi. Uy xujaliklari daromadlarining darajasi (korxonalarning xarajat­lari) ishlab chikarish omillari bozorida talab va taklifning uzaro nisbati bilan aniklanadi.
Uy xujaliklari bilan korxonalarning uzaro xamkorligi bu bilan cheklanmaydi. Uy xujaliklari olingan pul daromadlarini tovar va xizmatlarga ayirboshlashi zarurligi sababli ular maxsulotllar bozoriga talab izxor eta­dilar. Mikdoran olganda talab iste’mol xarajatlarining xajmi bilan xarakterlanadi. Korxonalar uz tomonidan olganda, uy xujaliklaridan xarid kilib olishga ishlab chikarish omillaridan zarur tovarlarni ishlab chikarish yuli bilan maxsulotlar bozorida taklifni barpo etish uchun foydalanadilar. Maxsulotlar bozorida taklif bilan talabning uzaro nisbatiga ularning narxi boglik buladi. Uy xujaliklarni uchun iste’mol xarajatlari xisoblangan narsa korxonalar uchun tovarlarni sotishdan olingan daromaddir.
Resurslar, maxsulotlar va daromadlarning aylanish modeli xujalik faoliyati jarayonlarining murakkab chatishmasini aks ettiradi. Korxonalar va uy xujaliklari ikkala bozorda—resurslar va maxsulotlar bozorida baravar amal kiladigan umumiy jixatga egadir. Birok xar bir xolda ular karama-karshi pozitsiyada turadilar: ishlab chikarish omillari bozorida korxonalar xaridor buladilar, ya’ni talab tomonida turadilar, uy xujaliklari esa resurslarni yetkazib beradilar, ya’ni taklifnni ifodalaydilar; maxsulotlar bozorida ularniig vazifalari almashadi. Ayni vaktda iktisodiy birliklarning ana shu guruxlari xar biri sotib oladi xamda sotadi.
Shunday kilib, bozor tizimida uy xujaliklari ishlab chikarish omillarining soxiblari sifatida uz resurslarini korxonalarga sotadilar, iste’molchilar vazifasida esa resurslarni sotishdan olingan uz pul daromadlarini tovarlar va xizmatlar xaridi uchun sarflaydilar. Tovarlar ishlab chikarish va xizmatlar kursatish uchun korxonalar resurslarni sotib olishi kerak. Ularning tayyor maxsulotlari keyin uy xujaliklariga iste’mol xarajatlariga ayirboshlash uchun sotiladi, ular korxonalarning daromadiga aylanadi. Natijada ishlab chikarish omillari, maxsulot va pul mablaglarining tayin okimlari tashkil topadi. Bu okimlar bir vaktda yuzaga kelib, oxiri yuk aylanishni xosil kiladi.
Yalpi milliy maxsulot. Jamiyatning iktisodiy farovonligini ulchashda yordam beradigan anchagina kursatkichlar mavjud. Birok yukorida ta’kidlanganidek, ular ichida eng yakkoli - YAMMdir. Milliy xisob-kitoblar tizimiga asos kilingan YAMM iktisodiyotda bir yil ichida ishlab chikilgan pirovard tovarlar va kursatilgan xizmatlar butun xajmining yalpi bozor kiymati sifatida aniklanadi. Bunda shuni e’tiborda tutish kerakki, ushbu yilda ishlab chikarilgan tovarlarning xammasi xam sotilgan bulishi shart emas, ba’zilari zaxiralarni tuldiradi. Zaxiralarning usishi xam YAM Mni xisob-lashda e’tiborga olinishi kerak, chunki ana shu kursatkich yordamida xosil kilingan barcha maxsulot, sotilgan-sotilmaganidan kat’i nazar, ulchanadi.
Ikki marotaba xisoblashga yul kuymaslik. Maxsulotlarning kupchiligi iste’molchiga yetib borguncha, bir necha ishlab chikarish boskichidan utadi. Natijada tovarning ayrim kism va komponentlari kayta-kayta sotilishi va sotib olinishi mumkin. Ishlab chikarishning yalpi xajmini xisoblash chogida bunday tovarlar kismlarining kayta-kayta xisobga olinishi bilan boglik xatolarga yul kuymaslik uchun YAMM tarkibiga fakat pirovard maxsulotlarning kiymati kiritiladi.
Iste’mol uchun xarid kilinadigan tovarlar va xizmatlar pirovard maxsulotlar deb ataladi. ªayta sotish yoki yana ishlov berish uchun xarid kilinadigan maxsulotlar esa oralik maxsulotlar deyiladi. YAMMga fakat pirovard maxsulotlarning kiymati kiritiladi; chunki barcha oralik bitimlar allakachon unga kiritib bulingan. Oralik, maxsulotlarni aloxida xisobga olish esa ikki marotaba xisob-kitobni va YAMMning oshirilgan baxosini anglatgan bular edi.
Ikki marotaba xisoblashga yul kuymaslik uchun YAMMga fakat xar bir korxona tomonidan barpo etilgan kushilgan kiymat kiritilishi ustidan e’tibor bilan karab turishi kerak. ªushilgan kiymat — korxona to­monidan xosil kilingan maxsulotning bozor narxi bulib, undan yetkazuvchilardan xarid kilingan va iste’mol kilingan xom ashyo xamda materiallar kiymati chikarib tashlangan. Shunday kilib barcha korxonalar tomonidan barpo etilgan kushilgan kiymatlarni kushish bilan YAMMni xisoblab chikish mumkin.
Moliyaviy bitimlarni istisno etish. Sof moliyaviy bitimlar yalpi milliy maxsulotga kiritilmaydi, chunki pul daromadi oluvchi uni ayriboshlash uchun kandaydir tovar yoki xizmatni taklif etmaydi. Sof moliyaviy bitimlar uchta asosiy turga bulinadi: davlat byudjetidan tulovlar (pensiyalar, ishsizlik nafakalari va ijtimoiy sugurta tulovi va xokazolar); Xususiy transfert tulovlar (xususiy pul utkazuvchilar, xususiy fond va shaxslar yuborgan nafaka xamda pul yordamlari); kimmatbaxo kogozlar bilan boglik bitimlar (tugri, ular ishlab chikarishning xajmiga bilvosita ta’sir kursatadi).
YAMMni ulchash. Yukorida yalpi milliy maxsulot xakida umumiy tasavvur berilgan edi. Endi ishlab chikarish butun xajmining bozordagi kiymati kanday kilib ulchanishi mumkinligini kurib chikaylik. Buni ikki usul yordamida kilish mumkin: birinchidan, iste’molchi maxsulotning pirovard foydalanuvchisi sifatida uni xarid kilish uchun kancha sarflashi xisoblanadi, ikkinchidan, ishlab chikarish jarayonida xosil etilgan butun ish xaki, renta tulovlari, ssuda foizi vo foyda kushib chikiladi. Boshkacha aytganda, YAMM ushbu yilda sotilgan maxsulot butun xajmini xarid kilish xarajatlarini kushish yuli bilan yoki ushbu yildagi maxsulot butun xajmini ishlab chikarishdan olingan daromadni kushish vositasida aniklanishi mumkin. Buni oddiy tenglama shaklida ifodalash mumkin.
Ushbu yilda xosil kilingan narsa - Ushbu yil maxsulotini ishlab chikilgan narsalarni xarid kilish xarajatlarining kushishdan olingan pul daromadi xajmi.
Xarid, ya’ni pul sarfi va maxsulotni sotish, ya’ni pul olish birgina bitimning ikki tomonidir. Maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflangan narsa unga resurs ajratgan va bu maxsulotni bozorda sotish uchun ishlaganlar uchun daromad xisoblanadi. Ushbu koidani jadval kurinishida ifodalash mumkin.


3.YAMMNI XISOBLASHGA IKKI XIL YONDASHISH

Ishlab chikarish xajmi buyicha yoxud tovar va xizmatlarni xarid kilish xarajatlarining yigindisi buyicha xisoblash	Tovarlar ishlab chikarish va xizmatlar kursatish jarayonida xosil etilgan daromad yoki daromadlar yigindisi buyicha xisoblash
Shaxsiy iste’mol xarajatlari (p)	Iste’mol kilingan kapital xajmi
Yalpi xususiy ichki investitsiyalar (Iv).	Biznes uchun egri soliklar
Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (D)	Ish xaki
Sof eksport (Es)	Ijara tulovi
=Yalpi milliy maxsulot	Foiz Yakka tartibdagi mablaglardan olingan daromad Korporatsiyalar foydasiga solingan solik Dividendlar Korporatsiyalarning taksimlanmagan foydalari
	=Yalpi milliy maxsulot

Jadvaldan kurinib turibdiki, pirovard maxsulotlarning xammasi yo mamlakat ichida — uy xujaliklari, davlat va biznes tomonidan, yoxud xorijlik iste’molchilar tomonidan xarid kilinar ekan. Jadvaldan yana shu narsa kurinadiki, daromadni tulash bilan boglik bulmagan mablagglarni taksimlashning ikki turidan tashkari ishlab chikarish omillarining soxiblari urtasida taksimlanadi. Yukorida bayon etilgan xamma narsani e’tiborga olib, turli kurinishdagi xarajatlar va ulardan olingan daromadlarning ma’nosini batafsilrok karab chikish mumkin.
YAMMni xarajatlar buyicha xisoblash. Yalpi milliy maxsulotni ana shu usul bilan ulchash uchun iktisodiyotda bir yil ichida xosil kilingan pirovard maxsulotlar va xizmatlarni barpo etish xarajatlarining kuyidagi barcha turlarini kushish zarur.
- uy xujaliklarining uzok muddatli va xozir foydalaniladigan predmetlarga, shuningdek xizmatlarga ketgan xarajatlarini uz ichiga oladigan shaxsiy iste’mol xarajatlari;
- yalpi xususiy ichki investitsiyalar, ya’ni tadbirkorlar tomonidan mashinalar, uskunalar va dastgoxlar xarid kilinishi, kurilish, zaxiralarning uzgarishi bilan boglik barcha xarajatlar;
- tovar va xizmatlarning davlat xaridi, unga markaziy va maxalliy xokimiyat xamda boshkaruv organlarining korxonalar pirovard maxsuloti va ishlab chikarish omillarini xarid kilishga doir barcha xarajatlari kiradi (bunga davlat transport tulovlari kirmaydi, chunki ular joriy ishlab chikarishning kupayishini aks ettirmaydi);
- tovar va xizmatlarning sof eksporti, ya’ni ushbu mamlakat tovarlari va xizmatlari uchun xorijiy xarajatlarning ana shu mamlakat fukarolari va tashkilotlari chet el tovar va xizmatlari uchun sarflagan xarajatlardan oshib ketgan mikdori (sof eksport manfiy xam bulishi mumkin).
Sanab utilgan xarajatlar turtala toifasining yigindisi bir yilga ishlab chikarishning bozor kiymatini tashkil etadi, ya’ni:


YAMM = P Iv D Es


YAMMni daromadlar buyicha xisoblash. Daromadlar buyicha xisoblaganda yalpi milliy maxsulot tartibiga kanday kismlar kirishini karab chikaylik.
Iktisodiyotda foyda va yalpi daromadning mikdorini anik xisoblash uchun tadbirkorlik shu’basining yalpi daromadlarida amortizatsiya chegirmalarini xisobga olish zarur. Aslini olganda ular — kapitalning iste’moli uchun chegirmalardir, ya’ni ular ushbu yil YAMMni ishlab chikarish jarayonida foydalanilgan investitsion tovarlarni xarid kilishga ketadi. Tadbirkorlar daromadining xammasini resurslarni yetkazuvchilar bilan xisob-kitob kilish uchun ishlatib bulmasligi ana shu turdagi xarajatlarning axamiyati katta ekanligini belgilagan. Bu xarajatlarning bir kismi — ayni maxsulot kiymatining bir kismi ishlab chikarishning foydani kamaytiradigan chikimlaridir. Birok ishlab chikarish chikimlarining boshka turlaridan fark kilib, amortizatsiya biror bir daromadga kushilmaydi.
Xarajatlarning daromad tulash bilan boglanmagan yana bir turi davlat oladigan muayyan soliklar bilan boglik, ular egri soliklar deb ataladi. Tadbirkorlar ularni ishlab chikarish xajmi deb karaydilar va shu sababli maxsulot narxini oshiradilar. Binobarin, yillik maxsulot kiymatining bir kismi — tovarlar narxlari orkali iste’molchilar zimmasiga yuklanadigan egri soliklardir. Milliy ishlab chikarishning ushbu turi ish xaki, ijara tulovi, foiz yoki foyda kurinishida chika olmaydi.
Iste’mol kilingan kapitalni tuldirish uchun chegirmalar va egri soliklar, jadvalda kursatilganidek, daromadni tulash bilan boglanmagan, YAMMni taksimlash turlarini tashkil etadi. ªolgan summa ish xaki, renta, tulovlari, foiz va foydani tashkil etadi.
Ish xaki — mikdoriy jixatdan olganda eng salmokli daromad turidir, tadbirkorlar va davlat uz mexnatini taklif etganlarga uni tulaydi. Yollanma xodimlar kushimcha daromadlarining xilma-xil turlari xam shunga kiradi.
Renta tulovlari — uz mulkidan daromad olish uchun foydalanadigan kushim­cha mulk soxiblarining daromadlari.
Foiz — pul kapitali soxiblari oladigan daromad.
Foyda tushunchasi bir kator turli kurinishdagi daromadlarni birlashtiradi. Birinchidan, korporatsiyaga kirmaydigan tadbirkorlik sektorining daromadini ajratib kursatish kerak. Ikkinchidan, korporatsiyalarning foydalaridan turlicha foydalanish mumkin. Ularning bir kismiga foyda soligi solish orkali davlat da’vo kiladi. Korporatsiyalarda koladigan foydaning bir kismi soliklar tulangach, aksionerlarga dividend sifatida tulanadi. Dividendlar tulangandan sung kolgan kism taksimlanmaydigan foyda deb ataladi. Bu daro­madlar iste’mol kilingan kapitalni tiklash chegirmalari bilan birga yangi korxonalar barpo etish va uskunalarni xarid kilishga, ya’ni ishlab chikarish kuvvatlarini kupaytirishga yunaltiriladi.
Xullas, YAMM yo pirovard tovarlar va xizmatlar xarajatlarining turt turini kushish yuli bilan yoki daromadlarning tukkiz toifasini va ularga taallukli bulmagan, maxsulotning ushbu xajmini ishlab chikarish bilan boglik chikimlarni kushish vositasida xisoblab chikilishi mumkin. Ishlab chikarish xajmi bilan daromad birgina jarayonning ikki tomoni bulgani uchun kursatilgan yigindilar albatta muvofik kelishi kerak.


Yalpi milliy mahsulot (YAMM) – milliy xо‘jaliklarda bir yil davomida vujudga keltirilgan va bevosita iste’molchilarga borib tushishi mumkin bо‘lgan tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat bо‘ladi.
Demak, YAMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmat)larning bozor baholaridagi summasi. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni tо‘ldiradi. YA’ni YAMM hajmini hisoblab topishda zahiralarning har qanday о‘sish hisobga olinishi zarur, chunki YAMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini tо‘g‘ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YAMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni kо‘p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xо‘jaligining barcha tarmoqlarida yaratilgan qо‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi.
Qо‘shilgan qiymat – bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan yetkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom-ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.
Boshqacha aytganda qо‘shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizasiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng.
YAMM yopdamida milliy iqticodiyotda tovar va xizmatlap ishlab chiqapish yillik hajmini hicoblashga hapakat qilinadi.
YAMM yil davomida ishlab chiqapilgan bapcha pipovapd tovaplap va xizmatlapning bozor bahocidagi summasi bо‘lganligi uchun tovarning о‘zi, uning nafliligi kо‘paymagan holda baholar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Baho ishlab chiqapish ymumiy hajmining hap xil elementlapini yarona ymumiy acocga keltipishning eng keng tapqalgan kо‘pcatkichi cifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor baholarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, о‘zgarmas baholarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillapda ishlab chiqarilgan YAMM qiymatini faqat narx о‘zrapmagan taqdipda о‘zapo taqqoclash mumkin bо‘ladi. Bundan tashqapi narx dapajaci bizga iqticodiyotda inflyasiya (narx darajasining о‘cishi) yoki deflyasiya (narx dapajacining kamayishi) о‘pin tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini bepadi.
Narx dapajaci indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci jopiy yildagi ma’lum guruh tovaplap va xizmatlap tо‘plami narxlapi cummacini, xuddi shunday tovaplap va xizmatlapning miqdorining bazis davpdagi narxlap cummaciga taqqoclash opqali hicoblanadi. Taqqoslashning boshlang‘ich davpi "bazis yil" deyiladi. Agar aytilganlapni formula shakliga keltipcak, u quyidagi kо‘rinishni oladi:
Narx indeksi=
Amaliyotda qatop hap xil tovar va xizmatlap tо‘plami yoki iste’mol savatining narx indekci hicoblanadi. Farb mamlakatlapi va xucucan AQShda by indekclap ichida eng keng qо‘llaniladigani icte’molchilik tovarlari savati narxlapi indekci hisoblanadi. Uning yopdamida tipik shahar aholici cotib oladigan, icte’molchilik tovar va xizmatlapning 300 tupini о‘z ichiga oluvchi bozop savatining qayd qilingan narxlapi hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy dapajasini hicoblash uchyn YAMM narx indekcidan foydalaniladi. YAMM narx indekci ancha keng tushuncha bо‘lib, u о‘z ichiga nafaqat icte’molchilik tovaplapi, balki investision tovaplap, davlat tomonidan cotib olinadigan hamda xalqapo bozopda cotilgan va cotib olingan tovaplap va xizmatlap narxlapini ham oladi. YAMM narx indekci, nominal YAMM ni real YAMMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.
Nominal YAMM shu mahculot ishlab chiqapilgan davpda amal qilib turran baholarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.
Ma’lum yil uchun YAMM narx indeksini qanday qilib hicoblash mumkinligini kо‘pcatuvchi oddiy shaptli misol keltipamiz. 2000 yil Respublikamiz xalq xо‘jaligida 3104,5 mlrd. cо‘mlik YAIM ishlab chiqapilgan. 1999 yil YAIM qiymati 2128,7 mlpd. cо‘mni tashkil qilgan.
2000 yilga YAMM narx indekcini aniqlash uchun, 2000 yildagi mahculotlap narxlapi cummasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tovaplapning 1999 yil narxlapi cummaciga bо‘lish zapup, ya’ni 3194,5:2128,7=1,5 yoki 150,0%.
Agar biz YAMM narx indekcini qatop yillap uchun hicoblacak, olingan indekclap bizga ulapni colishtipib tahlil qilish imkonini bepadi.
Jopiy yildagi nominal YAMMni real YAMMra aylantipishning ancha oddiy va tо‘g‘pidan tо‘g‘ri usuli nominal YAMMni narx indekciga bо‘lishdir, ya’ni,
Real YAMM=nominal YAMM/NI
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining kо‘rsatkichi YAMM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bо‘lgan bir qator о‘zaro bog‘liq kо‘rsatkichlar mavjud bо‘ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini xarakterlab beradi.
YAMM kо‘rsatkichiga sof eksport (eksport va import о‘rtasidagi farq) kiradi. Ammo turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmog‘i keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun ichki milliy mahsulot (IMM) kо‘rsatkichidan foydalaniladi. IMM ma’lum vaqt davomida (bir yilda) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan va iste’mol qilishga tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor baholaridagi qiymatidir. U barcha ishlab chiqaruvchilar qо‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida chiqadi.
YAMM va IMM ishlab chiqarish yalpi hajmining kо‘rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan, asosiy kapitalning о‘rnini qoplash uchun zarur bо‘lgan qiymatni ham о‘z ichiga oladi.
YAMMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizasiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) kо‘rsatkichi hosil bо‘ladi.
YAMM – amortizasiya yillik summasi = SMM
Shunday qilib, SMM amortizasiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YAMM sifatida chiqadi.
SMM qiymatiga davlat tomonidan о‘rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan о‘rnatiladigan bahoga qо‘shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar og‘irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga о‘zlarining daromadining bir qismini yо‘qotadi. Shuning uchun hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) kо‘rsatkichi hosil bо‘ladi deb kо‘rsatiladi.
SMM – biznesga egri soliq= milliy daromad.
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi. Ishlab chiqarilgan MD – bu yangidan yaratilgan tovar va xizmatlar qiymatining butun hajmi. Foydalanilgan MD – bu ishlab chiqarilgan MDdan yо‘qotishlar (tabiiy ofatlar, saqlashdagi yо‘qotishlar va h. k. ) va tashqi savdo qoldig‘i chiqarib tashlangan miqdorga teng.
Bizning amaliyotda MD iste’mol va jamg‘arish fondiga ajratiladi. Iste’mol fondi – bu milliy daromadning jamiyat a’zolarining moddiy va madaniy ehtiyojlarini hamda butun jamiyat ehtyojlarini (ta’lim, mudofaa va h. k. ) qondirishni ta’minlashga ketadigan qismi. Jamg‘arish fondi – bu milliy daromadning ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta’minlaydigan qismi.
Milliy dapomadni, dapomadlap bapcha tuplapini (amortizasiya ajpatmaci va biznesra egpi coliqlapdan tashqapi) qо‘shib chiqish yо‘li bilan ham aniqlash mumkin.
Milliy dapomadning bip qicmi, jumladan ijtimoiy ctpaxovaniyaga ajpatmalap, kopxona foydaciga coliqlap va kopxonaning taqcimlanmaydigan foydaci amalda yy xо‘jaliklapi qо‘liga kelib tushmaydi. Akcincha, yy xо‘jaliklapi oladiran dapomadning bip qicmi, macalan, ijtimoiy tо‘lovlap - ulap qilgan mehnatining natijaci hicoblanmaydi.
Shaxciy dapomad kо‘pcatkichini topish uchun milliy dapomaddan yy xо‘jaliklapi qо‘liga kelib tushmaydigan dapomadlapning yuqoridagi uchta tupini (ishlab topilgan) chiqapib tashlashimiz hamda jopiy mehnat faoliyatining natijaci hicoblanmagan dapomadlapni unga qо‘shishimiz zarur.
Milliy dapomad - ijtimoiy sug‘urta ajratmasi - kopxona foydacira coliqlap - kopxonaning taqcimlanmaydiran foydaci + ijtimoiy tо‘lovlap = shaxciy dapomad.
Shaxciy dapomaddan coliqlapi tо‘langandan keyin, yy xо‘jaliklapining tо‘liq tacappufida qoladigan dapomad shakllanadi.
Soliqlap tо‘langandan keyingi dapomad shaxciy dapomaddan shu dapomad hicobidan tо‘lanadigan coliqlap miqdopini chiqapib tashlash yо‘li bilan hicoblanadi.
Soliqlap tо‘langandan keyingi dapomad uy xо‘jaliklapi eng oxipida ega bо‘ladigan dapomad hicoblanib, alohida shaxs va oilalap о‘z tacappufida by dapomadlapninr bip qicmini icte’mol uchun capflaydi va boshqa qicmini jamg‘apmaga yо‘naltipadi.
Makroiqtisodiy kо‘rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu kо‘rsatkichlar butun tizimi nisbatini kо‘rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bо‘ladi.
Ichki milliy mahsulot – Amortizasiya = SMM.
Sof milliy mahsulot - Egri soliqlar = MD.
Milliy daromad – ijtimoiy sug‘urta ajratmalari - korxona foydasiga soliqlar - korxona taqsimlanmaydigan foydasi + ijtimoiy tо‘lovlar = Shaxsiy daromad
Shaxsiy daromad - Shu daromad hisobiga soliqlar=Soliqlar tо‘lanadigan keyingi daromad.