Milliy universiteti

2.2 Sanoat chirindilarining ko`payishi.
Xo'jalik faoliyati ta'sirida atrof-muhitning ifloslanishi bilan millionlab
kishilar sog'ligiga katta ziyon еtkazilayotganligi tajribalarda tasdghlangyan.
o'rnida atrof-muhitning ifloslanishi, ishlab chiqar hajmiga va iktisodiy
rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Atrof-muhitning ifloslanishi nafaqat bizning rеspublikamiz olimlari, balki xorij olimlarn uchun ham asosiy muammo bulib solmotsda. Amеrika—Kana olimlarining birgalikda $ttkazgan tad^i^otlarn ku| satishicha, ishlab
ch1hariladigan kimyoviy maxsulotla bir yilda 375 miig kishini za^arlar ekan,
aiitslash! shicha shundan 10 mingdan ortiri ulim bilan yakunlav gai (1988 y.)
Chеt el mamlakatlari sanoatining rivojlanishi natijasida zararli gazlarning
atmosfеradagi miqdori oshib bormoqda. Bu gazlarning yurtimizga havo sig`imi orqali kirib kеlishi, shaxarlarimizdagi ifloslanishi| darajasini yana xam kuchaytiradi. Atrof-muhitni muxofaza qilish maqsadida gaz manbalaridan tеjab foydalanish mamlakat xalk, xo’jaligining asosiy masalasi bulib, uning amalda bajarilishi hozirgi kunda nafaqat har bir tashkilot faoliyatida, balki rеspublikamizning davlat rеjasida aksini topishi kеrak.
Rеspublikamizdagi ekologik muammolar boshqa mintaqalar
ekologiyasidan kеskin farq qiladi. Xozirgi paytda haroratning kеskin
ko`tarilishi daraxtlar va usimliklarni sun'iy ravishda sugorishni talab qiladi.
O`zbеkistonning gеografik joylashishi ham ekologik jixatdan katta ahamiyatga ega. hududimizning dеyarli 4-5 qismi tеkisliklardan iborat. Tog`lar asosan sharqda joylashgan: shimolda Tyan-Shan, janubda hisor-Oloy to`ri. Rеspublika .hududida dеngiz sathidan baland bo`lgam tog` cho`qqilari bor. O`zbеkiston xududiga tushadigan radiatsiya miqdori 1 km2 yuzaga 100—120 ming kkal enеrgiyani tashkil qiladi. Bu Rossiya sharoitiga nisbatan ikki marotaba, Еvropa mamlakatlaridagiga nisbatan bir yarim barobar ko`p dеmakdir Ba'zi joylarda yog'in-sochin miqdori 70—80 mm dan oshmaydi, faqatgina tog`li tumanlarda uning miqdori 500-600 mm gacha еtadi. Shundan ko`rinib turibdiki, O`zbеkiston hududida yog`in-sochin miqdori notеkis tarqalgan.
Shunday qilib yog`ingarchilikning ko`p qismi qish va baxor paytlariga tug'ri
kеladi. Potеntsial (yuzaga chnqishi mumknn bo'lgan) imkoniyatlarga kura
rеspublika xududlarining rivoji landshaft buyicha 3 ta asosiy qismga bo'linadi: bazis, cho'l va tog'li.
Rеspublikaning tabiiy sharoiti undagi ishlab chi- qarish kuchlari va aholini
shunga qarab taqsimlaydi hamda ishlab chiqarish kuchlarining kеlajakdagi rivoji uchun quyidagi omillarii kuzda tutadi:
barcha mеxnatga yaroqli. axolini tuligicha ush bilan ta'minlash;
tabiiy xomashyo, suv manbalari, foydali qazil malar, qishloq xujalik
maxsulotlaridan tеjab foy dalanish;
tulik, shakllangan xujaliklarni har taraflama rivojlantirish va rеspublika
ichkarisida ishlab chiqarishni taqsimlash va hududlar buylab ishlab chiqarish
vositalarini uyg'unlashtirish;
asta-sеkinlik bilan rеspublikani agrar-sanoat- lashgan holatdan sanoatlashganagrar holatga o'tkazish;
rеspublikalar va tumanlar orasida transport- Htisodiy alotsalarni yaxshilash
uamda rivojlantirish;
a.holining kundalik gurmush tarzini yaxshilash mHsadida, uning moddiy va
ma'naviy etstiyojlarini Sondirish;
—aholi uchun turar joylarni tatssimlash, turar joylar qurilishi uchun zarur barcha tabiiy shart-sharoitlar, transport alotsalari va mutsandislik jixozlarini, talablarini hisobga olish.
Rеspublika hududida uyrun ishlab chiqarish korxonalari guruhlar holida tashkil etilgan.
Masalan: Toshkеnt, Buxoro, Navoiy, Farrona chul tumanlari, Quyi Amudaryo va boshqa hududlarda uygun lashgan hududiy ishlab chiqarish korxonalari qurish Sanoatning kеlgusidagi rivojlanishi quyidagi omillar shakllanishidan kеlib chiqadi:
qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash agrar-sanoat korxonalarini tashkil etish va rеspublika xususiyatini e'tiborga olgan holda qishloq xujalik jamoasi talablarini qondirish;
ishlab chiqarish iqtisodiy hajmiga qarab, foydali qazilmalarni kavlab olish va
qayta ishlash;
mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda yangi xildagi mashinasozlik va
еngil sanoat korxonalarini tashkil etish;
og'ir va еngil sanoatni rivojlantirib, axolini xalq xujalik istе'mol mollari bilan
ta'minlash;
qurilish matеriallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish va uning xajmi—
ijtimoiy, turar joy sanoat va qishloq xujalik qurilishi talablarini qondirilishini
ta'minlash;
kеlgusida Toshkеntda va Muynotsda sanoat suri lishili tatsitslash;
Samarkand, Fargona, Andijan, Olmaliq, Ko'qon va Bеkobodda kеlgusida yangi
sanoat korxonalaring barpo etishni chеklash;
yangi korxonalarni tabiiy-iqtisodiy sharoiti qulay bo’lgan kichik shaharlarda
barpo etishni tashkil etish.
Og'ir sanoatning rivojlanishi va ishlab turishg elеktr va issitslik enеrgiyasi
suvvatiga borliq. Elеktr enеrgiyasining quvvati esa, uz navbatida, issitslii elеktr staniiyalarining gaz va kumir bnlan ishlashiga borlits.
Elеktr enеrgiyasining kupayishi kеlgusida Angrеn- dagi kumir havzasining
kеngayishiga va Buxoro—Xiva konlarining rivojlanishiga yul ochadi.
O’zbеkistonda mashinasozlik va mеtallni qayta ishlash sanoati, uygunlashgan
paxtani qayta ishlash korxonalari — xalk xo'jaligi rivojiga bog'liq
Kimyo sanoatining kеlgusidagi rivoji paxta bilan rangli mеtallar
chiqindilarini «tindirish», xujaliklar uchun ayrim joylarda topilgan kimyo xom ashyolarini qayta ishlash bilan bogliq.
Respublikaning mustaqillikka erishganligi, kеlgusida ishlab turgan еngil
sanoat sohasining rivojlaniishga yanada katta imkoniyat yaratib bеradi.
Andijon, Nukus, Urganchdagi paxta-qog'oz kombinati, Xiva va Jizzaxdagi
gilam ishlab chiqarish korxonasi, Samarqand va Quvasoydagi chinni buyumlar korxonasi, Popdagi tuqimachilik matolar korxonalari bundan kеyin o'z rivojini topadi. Shuning bilan birga yana bir nеcha sha- harlarimizda kupchilik korxonalarni sayta tiklash orqali sanoatimizni yanada rivojlantnrishni maqsad qilib quyilgan.
Kеlajakda rеspublika ozih-ovk;at sanoatining yanada rivojlanishi kuzda
tutilmotsda, shulardan ayniqsa, gusht, sut va handolat mahsulotlari ishlab
chitsarish korxonalari. Shu mahsadda Kosonsoy va Guliston, Samarhandda
sigarеt va gusht, Margilonda sandolat fabrikasi, non-sut, turli xil ozits-ovtsat
mahsulotlari ishlab chitsarish korxonalarini surish rеjalashtiril- gan.
Aholi turar joylarining kеlajagi, guruhlar bu- yicha tatssimoti shu atrofdagi
transport alotsasining rivoji bilan uzaro boglih. Shu mahsadda Nukus—Taxtakupir—Qizil O’rda, Nukus—Bеruniy—Turtkul—Uch- QUDUQ Jizzax—Uchhuloch—Konimеx tеmir yullarini qurish rеjalashtirilgan. Natijada yullarning utka- zish imkonnyati, elеktrlashtirish, avtomobil transport», quvur va elеktrtransport tarmohlarining mavqеi yanada oshadi.

Atmosferaning 20-30 km oraligida joylashgan o'ziga xos himoya qobig'i-ozon (O3) qatlamining siyraklashuvi ham dolzarb ekologik muammolardan hisoblanadi. Ozon qatlami insonlar va barcha jonzotlarni quyoshning ultrabinafsha nurlarini zararli ta'siridan himoya qiladi. Freon, Xlorftoruglevodorodlar, ozot oksidlari ta'sirida ozon parchalanadi. Yer yuzi qutublarida, ayrim hududlar va yirik shaharlar ustida ozon tuynuklari vujudga kelgan. Hozirgi kunda ozonning kamayib borishi bilan yuzaga kelayotgan ekologik oqibatlarining oldini olish uchun mahalliy mintaqaviy va umumjahon miqiyosida tadbirlar amalga oshirilmoqda. Oxirgi 10-15 yil ichida kislotali yomgirlar ayrim davlatlarda haqiqiy ekologik falokatga aylanib qoldi. Har qanday qazilma yoqilg'i yondirilganda chiqindi gazlar tarkibida oltingugurt va ozot qo'sh oksidlari bo'ladi. Atmosferaga millionlab tonna chiqarilayotgan bu birikmalar yomgirni kislotaga aylantiradi. So'nggi yillarda AQSH, Kanada, Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlarda kislotali yomg'irlar ta'sirida katta maydondagi o'rmonlar quriy boshlagan. Bunday yomg'irlar hosildorlikni pasaytiradi, binolar, tarixiy yodgorliklarni emiradi, inson sog'lig'iga zarar etkazadi. Kislotali yomg'irlarning uzoq masofaga ko'chishi natijasida turli davlatlar o'rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelmoqda. Ushbu ekologik xatarni bartaraf qilish uchun mahalliy xalqaro miqyosida tadbirlar o'tkazilmoqda.



Ayrim hududlardagi havoning harakatsiz turib qolishi oqibatida kuzatiladigan zaxarli tuman-smog (tutun va tuman aralashmasi) insonlar sog'ligiga o'ta salbiy ta'sir ko’rsatadi. 1952 yili 5-9 dekabrda Londonda yuz bergan smog oqibatida 4 mingdan ortiq kishi halok bo’lgan, keyingi yillarda dunyoning yirik shaxarlarida London tipidagi smog Los-Anjeles tipidagi smoglar qayd qilingan. Fotokimyoviy smog deganda sanoat va transport chiqindi gazlarining quyosh nurlari ta'sirida reaksiyaga kirishib xavfli brikmalarni xosil qilishi tushuniladi. Jumladan ozon, formaldegid va boshqa birikmalarning hosil bo'lishi va miqdorining ortishi kuzatiladi. Smogning oldini olish muhim ahamiyatiga ega. Yer yuzida atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirish uchun tezlik bilan zarur choralar ko’rilishi lozim. Amerikalik meteorolog Luis Batgan aytganidek: yoki insonlar havodagi tutunni kamaytiradilar, aks xolda tutun yer yuzida insonlarni kamaytiradi.

Atmosfera havosining ifloslanishi turli ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Insonlar sog'lig'ining yomonlashuvi, binolar, tarixiy obidalarning emirilishi, o'simlik va hayvonlarning nobud bo'lishi va boshqa hodisalar katta iqtisodiy zarar etkazadi. Faqatgina AQSHda havoning ifloslanishi inson sog'lig'iga etkazilgan ziyonni hisobga olmaganida, yiliga 30 mlrd. dollardan ortiq moddiy zarar etkazadi. Atmosfera havosi o'z o'zini tozalash xususiyatiga ega. Lekin uning bu imkoniyati cheklangan. Yuqori darajadagi texnogen ifloslanishni bartaraf qilish insonlarning o'zlari amalga oshirishlari lozim bcf Igan vazifadir. Havo ifloslanishining oldini olish va kamaytirishning turli yo'llari mavjud. Korxonalarda tozalash qurilmalari o'rnatiladi, zararli korxonalar shaxar chekkasiga chiqariladi. Ishlab chiqarish texnologiyasini o'zgartirish, ayniqsa chiqindisiz texnologiyaga o'tish ushbu muammoni hal qilishning eng istiqbolli yo'llari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda havoning ifloslanishida avtotransportning hissasi oshib bormoqda. Dunyo bo'yicha 500 mln.dan ortiq avtomobil har kuni havoga yuz minglab tonna zararli birikmalar chiqaradi. Avtomobil tutunida 200 dan ortiq zararli birikmalar, shu jumladan o'pka raki va boshqa og'ir kasalliklarni keltirib chiqaruvchi birikmalar (benzapirin, qo'rg'oshin va boshqalar) mavjud. Toshkent shahrida havo ifloslanishining 70 foizidan ortig'i avtotransport hissasiga to"g'ri keladi. O’zbekistonning boshqa yirik shaharlarida ham havo ifloslanishida transportning hissasi ortib bormoqda. Transport harakatini tartibga solish, metro, elektr transportini rivojlantirish, yoqilg'1 sifatini yaxshilash va boshqa tadbirlar yirik shaharlar havosining ifloslanishini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega. Ekologik toza transport vositalarini yaratish shu kunning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi.

O’zbeksiton Respublikasida atmosfera havosining ifloslanishi eng asosiy ekologik muammolardan biri hisoblanadi. Shaharlarning asosan tog'oldi va tog'oraliq botiqlarida joylashganligi, iqlimning issiq va quruqligi O’zbekistonda atmosfera havosi ifloslanishining nisbatan yuqori bo'lishiga olib kelgan. O’zbekistonda atmosfera havosi ayniqsa aholi, sanoat va transport yuqori darajada to'plangan Toshkent va Farg'ona iqtisodiy rayonlarida kuchli ifloslangan. Metallurgiya, kimyo va mashinasozlik markazlari bo’lgan Olmaliq, Toshkent, Farg'ona, Bekobod, Andijon, Chirchiq, Navoiy shaharlarida havoning ifloslanish darajasi ancha yuqori. Bir qator zararli birikmalar bo'yicha ko’rsatkichlari REM dan yuqori bo’lgan bu shaxarlarning ba'zilarida fotokimyoviy smog xavfi mavjud.

O’zbekistonning bozor munosabatlariga o'tishi va so'nggi yillarda turli ekologik tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida atmosferaga tashlanadigan chiqindilar miqdorining kamayishi kuzatiladi. Agar 1990 yili atmosferaga harakatlanadigan va turgun manbalardan 4 mln. tonnadan ortiq zararli birikmalar chiqarilgan bo'lsa, bu ko’rsatkich 1995 yili 2 mln. tonnagacha kamaygan. Atmosferaga tashlanadigan chiqindilar miqdorining kamayishi sanoat korxonalari quvvatining pasayishi va transportda yuk tashish hajmining tushib ketishi bilan ham bevosita bog'liqdir. O’zbekistonda atmosferaga tashlanadigan ifloslovchi birikmalar. O’zbekistonda atmosfera havosiga xilma-xil birikmalar chiqariladi. Zararli birikmalarning 50 foizdan ortig'i uglerod oksidi (is gazi-SO)ga to’g'ri keladi. Mamlakatimiz hududi Rossiya, Qozog'iston, Tojikiston va boshqa qo'shni mamlakatlardan keladigan zararli birikmalar bilan ham ifloslanadi. So'ngi yillarda olib borilayotgan tadqiqotlar (O’zbekistonning tog'li rayonlarida, Toshkent shahri ustida ozon miqdorining 10-12% kamayganligini ko’rsatadi. Orol dengizining qurigan tubidan ko’tarilayotgan chang va tuzlar ham juda katta maydonda havoning ifloslanishiga sabab bo'lmoqda. O’zbekistonda atmosfera havosini muhofaza qilish ustuvor masalalardan hisoblanadi. Havo ifloslanishini kuzatish va nazorat qilish monitoringi yaxshi yo'lga qo'yilgan. Korxonalar uchun havoni belgilangan miqdordan ortiqcha ifloslagani uchun to'lov va jarimalar belgilangan. O’zbekistonda atmosferani muhofaza qilish to'g'risida maxsus qonun (1996 yil, dekabr) qabul qilingan .

III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih
3.1 Tabiatni muhofaza qilish
Insoniyat jamiyatining yuksak darajada rivojlanishi fan- texnika asosida
qurilgan sanoat tarmoqlarini yuzaga keltirdi. Suv inshootlari, yangi-yangi
shahar-qishloqlarning bunyod etilishi inson bilan tabiat o‘rtasida yangi
munosabatlarni vujudga keltirdi. Inson tabiatning tabiiy rivojlanish qonunlari
va uning bir butun yaxlitligi, turg‘unligini buzdi. Tabiat va uning asosiy elementlari bo‘lmish suv, tuproq, havoni zaharladi. O'simlik va hayvonlar vakillarini qirdi, ularning sonini kamaytirdi. Natijada million-million yillar
davomida turg‘un bo‘lgan tabiiy holat buzildi.
Tabiatning ekologik barqarorligi, turg‘unligi va uning tabiiy qonunlarining buzilishiga tabiatning kelajakdagi ekologik holati qanday bo'lishini oldindan ko‘ra bilmaslik sabab bo‘ldi.
Ekalogik bilim - bu tirik tabiat tuzilishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, yer yuzidagi
tirik jonzotlar holati, ularning bir-birlari va atrof-muhit o‘rtasida bo‘lib
turadigan munosabatlari, tabiiy boyliklarning son va sifati, hajmi, xillarini
hamda ularni saqlash va tejamkorlik bilan foydalanish yo‘llarini
o‘zlashtirishdan iboratdir.
Fan-texnika rivojlanishining tabiatga salbiy ta’siri, yer yuzida ko‘p
mavjudotlarning yo‘qolib ketishiga olib kelayotgan turli ofatlar, ziddiyatlar
muhim ekologik muammolarni kun tartibiga qo‘ydi.
Flozirgi kunda yer yuzida inson qoii yetmagan tabiatning biror-bir burchagi
qolmadi. Faqat tropik o‘rmonlar, yuqori togii tumanlar, Arktika, Antarktika,
kichik-kichik maydon- larga inson qadami yetmagan boMishi mumkin.
Bir necha million yillar davomida bunyod bo‘lgan koinotning tabiiy ko'rinishi, keyingi 10-15 yil ichida juda og‘ir holatga tushdi, havo buzildi. Jumladan, tuproq zaharli moddalar bilan jarohatlandi, suvlar turli moddalar bilan ifloslandi va hokazo. Bu holatlar inson salomatligiga salbiy ta’sir qila boshladi.
Eng avvalo, bolalar, onalar, keksalar sog‘lig‘iga og‘ir ta’sir qilib, yangi-yangi
kasalliklar kelib chiqmoqda.
Hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri - fan- texnika yutuqlari
asosida aholi orasida ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatga oid bilimlarni
oshirish yo‘li bilan tabiat muhofazasini tezlashtirishning turli choratadbirlarini ishlab chiqishdir. Bu borada mutaxassislar tayyorlashni har xil yollar bilan amalga oshirish kerak.
Ekologik ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat va jamiyat o‘rtasidagi
doimiy birlik, ularni bir-birlariga bog‘lovchi tabiiy hamda ijtimoiy qonunlarni o‘rganish, hayotga tatbiq qilish yo‘li bilan tabiiy barqarorlikni saqlashdan iborat.
Ekalogik ta’lim-tarbiya - bu insonning tabiatga qadam qo‘ygan vaqtdan
boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanish,
psixologik, axloq-odob yuzasidan, xalqimizning tabiatga nisbatan hurmate’tibor bilan qaraydigan yaxshi urf-odatlari, udumlari asosida yoshlarni tarbiyalash, ularda tabiat, uning xilma-xil boyliklariga mehr-muhabbat uyg'otish, tejamkorlikka o'rgatish, tabiiy boyliklarni ko‘paytirish, bog‘u rog‘lar, gulzorlar tashkil qilishga undash, ularning qalbida yaxshi xislatlar uyg‘otishdan iboratdir (Ergashev, 1993, 1998).
Ekalogik ta’lim-tarbiyaning maqsadi - insonni o‘rab turgan tabiiy muhit va
uning boyliklarini biladigan, tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan,
tabiat boyligiga boylik, go‘zalligiga go‘zallik qo‘shadigan, ijtimoiy va tabiiy
qonunlarni biladigan bilimdon shaxsni yetishtirish va tarbiyalashdan iboratdir.
Ekalogik ta’lim va tarbiyaga oid ushbu bobni tuzishda YUNESKO va
YUNEPO larning 1972, 1975, 1977, 1987, 1988- yillarda shu sohaga
bag‘ishlab o‘tkazilgan kongress materiallari, oliy bilimgohlarning o‘quv
dasturlari, ilmiy asarlar, darsliklardan hamda o'zimiz tomonimizdan tuzilgan
«Atrof-muhitni muhofaza qilish» sohasida ekologik ta’lim berishga oid
metodik tavsiyalar» (Ergashev, 1990)dan foydalandik.
0‘zbekiston jumhuriyat rahbariyati tomonidan chiqarilgan ko‘p qarorlarda
tabiat muhofazasiga oid ishlarni kengaytirish va takomillashtirish hamda bu
soha bo‘yicha mutaxassislarni fan-texnika taraqqiyoti talabiga javob beradigan darajada tayyorlash ko‘zda tutiladi. Bu muammoning hal bo‘lishi
jumhuriyatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini yangi bosqichga ko'tarishda
koinotning bir qismi bo‘lmish ona-tabiatimizni saqlash, uning tabiiy
boyliklaridan rejali va tejamkorlik bilan foydalanish, tirik jonzotlar; shu
jumladan, inson uchun toza havo, suv va tuproq, boy o‘simlik va
hayvonlarning yashash muhitini saqlashda kerak.
Jumhuriyatimizda fan-texnika, ishlab chiqarishda moddiy va ma’naviy
kuchlarning rivpjlanishi uchun ma’lumotli ekolog
tarbiyachilar, ekolog-pedagoglar, ekolog-texnologlar, ekolog- injener, ekologinstruktorlarning bo‘lishi hozirgi zamon talabi bo'lib qoldi.
Xalq xo‘jaligining turli sohalari bo'yicha ma’lumotli, tajribali ekologagroximik, ekolog-entomolog, ekolog-agrobiologlar kerak bo‘lib, ular ish jarayonida kelib chiqadigan har xil muammolarni yechish borasida ekologik chora-tadbirlarni qo'llab, atrof-muhit muhofazasini amalga oshirishlari kerak.
Bunday murakkab masalalarni hal qilishda atrof-muhit muhofazasiga oid
ekologik ta’lim-tarbiya oila, bog‘chalar, maktablar, o‘quv yurtlari (Ergashev,
1990), oliygohlar va turli korxonalar, tashkilotlarda uzluksiz olib borilishi
kerak. Natijada o‘rta va oliy ma’lumotli mutaxassislar yetishib chiqadi va ular xalq xo‘jaligining turli sohalaridagi ko‘p qirrali mutaxassislar bilan
hamjihatlikda qishloq xo‘jalik, turli yo‘naiishdagi og‘ir va yengil sanoat
korxonalari, transport xo‘jaliklarida ekologik tozalikka rioya qilgan holda ish
olib boradilar.
Atrof-muhit muhofazasini fidokorona amalga oshirish borasida, ekologik
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashda hamma oliygohlar keng ko‘lamda yangi tayyorlangan rejalari, o‘quv dasturlari asosida ish olib borishlari kerak.
Masalan, 1) Tarbiyachi, ekologik-metodist, «ekologik-pedagog», «ekologikinstruktor»larni pedagogika oliygohlari; 2) Ekologik, «ekolog- injener»,«ekolog-texnolog», «ekolog-avtotransport xizmat- chisi», «ekolog-agroximik»kabi mutaxassislarni 0‘zMU, ToshAU, SamGU, ToshDPU kabilar tayyorlashi mumkin. Bunday mutaxassislar bog‘chalar, maktablar, litsey, kollejlar,oliygohlar, ilmiy-tekshirish institutlari, katta-katta og‘ir va yengil sanoat korxonalarfda xizmat qilishi mumkin.
Kelajakda yetishib chiqadigan turli sohadagi ekologlar zamonaviy fanlardan
ma’lumot oladilar, fan-texnika yutuqlari bilan tanishadilar. Bog‘cha, maktab,
korxonalarda ishlab chiqarish tajribasini o‘tib, o‘zlarining amaliy
qobiliyatlarini oshiradilar. Yuqori darajali yosh mutaxassislar boiib, tabiat va
jamiyat qonunlarini mukammal o'rganib, ularni hayotga tatbiq etib, atrof-muhit muhofazasini ijobiy hal etib, go‘zal va ko‘rkam tabiat, undagi zilol suv,musaffo havo, toza, tabarruk tuproq, rang-barang o‘simlik olami va boy
hayvonot dunyosi, bitmas-tuganmas yer usti va yer osti boyliklarni kelajak
avlodlarga qoldirishga xizmat qiladilar. Xo‘jaliklarning ijtimoiy- iqtisodiy va
ekologik turg‘un holda rivojlanishiga asos yaratadilar.
Dunyoning turli joylarida vujudga kelayotgan og‘ir ekologik holatlar,
masalan, Afrika, Janubiy Amerika, Ovro‘pa, Sibir o'rmonlarining kamayib
ketishi, dengizlarning ifloslanishi, Orol qurishi, atmosferaning zaharlanishi va azon teshiklarining hosil bo‘lishi, qishloq xo‘jalik yerlari eroziyasi, tuproq
tarkibida kimyoviy zaharli moddalarning haddan tashqari ortiqligi, oqova
ichimlik suvlari tarkibining buzilishi va oqibatda insonlar sog‘lig‘iga salbiy
ta’siri, atrof-muhit muhofazasiga oid ekologik ta’lim-tarbiyaning ilmiy
asoslangan reja va dastur asosida olib borish kerakligini kun tartibiga qo‘ydi.
Bunday dasturlar YUNESKO, YUNEPOlar tomonidan bundan 30 yillar avval keng va har tomonlama ishlab chiqilgan.
Ekologik ma’lumot, ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat, bizni o‘rab
turgan borliqqa nisbatan hurmat, uning yashil nabototlari, harakatdagi
jonivorlar, oqayotgan zilol suv, tanimizga kirayotgan havo, ona-yerga nisbatan e’tibordan iborat Tabiatni sevgan insonlar, uning har bir qarich yerida bo'layotgan ijobiy va salbiy o‘zgarishlarni sezadi, kuzatadi, tabiatga yordam beradi, ya’ni, yiqilgan butani tiklaydi, kasal hayvonni davolaydi, iflos suvni tozalashga harakat qiladi, yong‘inni o‘chiradi va hokazo. Insonning bunday ijobiy harakatlari uning koinotdagi o'rni va shu yerni muhofaza qilishga qobilligidir.
Hozirgi kunda xo‘jalikning turli sohalarini rivojlantirish bilan bir qatorda atrofmuhit muhofazasi va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanishga oid chuqur bilimli, ekologik ma’limotga ega yoshlarni o‘rta va oliy bilim
dargohlarida tayyorlash va tarbiyalash vaqti keldi.
Ekologik ta’limning naz^riy asosi - atrof-muhit muhofazasiga oid ta’limni
bog‘cha-maktab, katta-kichik o‘quv yurtlari, oliy o‘quv yurtlarida ma’lum
o‘quv reja va dasturlari asosida olib borish hamda malakali mutaxassislar
tayyorlashdan iborat. Yig‘ilgan tajribalar umumlashtirilib, bir pedagogik
shaklga keltirilib, o‘quv dasturi, darsliklar tuziladi.
3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya
Ekologik ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifa va maqsadlari insonni tabiat
bilan va unda sodir bo‘layotgan voqeliklar bilan qiziqtirish, inson, tabiat
o‘rtasidagi muammolarning kelib chiqish sabablarini aniqlash, yechish yo‘llari, chora-tadbirlarini topish yetarli ekologik bilimlarga ega bo‘lgan holda atrofmuhit muhofazasini amalga oshirishdir. Ekologik ta’lim-tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat:
Jamiyat va tabiatning rivojlanish qonunlari; ular o‘rtasidagi munosabatlarni
chuqur o'rgatish va zamonaviy fikrlay oladigan shaxsni tayyorlash;Ijtimoiyiqtisodiy rejalashtirish va ishlab chiqarish kuchlarini yo‘naltirishda turli tabiiy hududlarning ekologik holatini biladigan va kelajakning ekologik rejasini tuzadigan avlodni tarbiyalash;
Har bir inson, jamiyat va jamiyat ichidagi turli guruhlar, toifalar,
sinflarning o‘zlari yashab turgan tabiat, uning boyliklarini saqlashga xizmat
qiladigan yoshlarni yetishtirish;
Jamiyat a’zolariga o‘zlarining ijtimoiy, madaniy, diniy qarashlari va urfodatlarini rivojlantirishda yashab turgan joy, vodiy, adirlar, tog‘larning
go‘zalligi, ularning inson hayoti va salomatligidagi ahamiyatini tushuntirish,
yosh avlodda tabiatga nisbatan mehr-muhabbat uyg'otish ishlarini olib borish.
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda bog‘cha tarbiyachilari, maktab
va o‘quv yurtlari o‘qituvchilari, turli o‘yinlar, kinofilmlar orqah tabiiy va
ijtimoiy fanlarni o‘tishda o‘zlari yashab turgan joydagi tabiiy voqelik va
ekologik holatlarga bog‘lab, ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishi hamda darslar o'tishi kerak.
Ekologik tarbiyani farzand turilgan kundai boshlamoq vujudimizni
uvvatlantirmots, fikrimizii nurlantirmoq axloqimizni guzallantirmoq,
zеxnimizni ravshanlantirmoq dеmakdir. Ekologik tarbiyani kim va qanday olib boradi? — dеgan savol paydo buladi. Birinchi -tarbiya ota-ona zimmasidadir.
Ikkinchi — borcha, maktab, oliy va urta maxsus bilim yurtlari hamda xozirda
faoliyat ko'rsatayotgan madrasalarda amalga oshadi.
Bola tarbiyasida u yashab turgan sharoit, muhit, kishilarning faoliyati
katta o'rin tutadi va bu sohada oila, maktab sharoiti xam katta e'tiborga
molikdir
Ekologik tarbiya ham tarbiyaning asosiy qismi bo'lib, bolaning axlohiga,
xulqatvoriga kuchli ta'sir qiladi va ota-onalarni ularni murg'akligidan boshlab
tarbiya qilishga chaqiradi. Ekologik ta'lim-tarbiya va umumiy tarbiya bir-biri
bilan bog’liq bir butun jarayondir.
Tabiatni muhofaza qilish, uni asrash, unga nisbatan yaxshi
munosabatda bo'lish uchun sog'lom fikr, yaxshi axloq ilm-ma'rifatga
qiziquvchi inson bo'lish talab qilinadi.
Boladagi fikriy taraqqiyot oilagagina emas. maktabga, o'qituvchilar
faoliyatiga ham bog'liq. Shuning uchun ularga go'zal tarzda tarbiya
bеrmoq, yaxshi hulqlarrni o'rgatmoq va ko'rkam odatlarni tushuntirmoq
lozimdir. Tarbiya ila bolami oltin etmoqlik va aksina, tuproq qilmoqlik
xam mumkin.


Xulosa
Ona zaminimizni jannatga qiyoslasak. xato kmlmaymie. Ammo unda
inson qo'li bilan duzaxga aylanaеggan xududlar tobora kupayib bormokda.
Dunyoning turli joylarnda tuganmas balolarni kеltnrib chikaruvchi atom,
vodorod va shunga uxshash bombalar snnovdai Utkazilmokda, sr ka'ridan
minglab tonna kazilmalar kazib olinib. atmosfеraga tonn al ab zaxarli moddalar chikarilmokda. KimSviy, radiakti v chikindnlar suvga, xavoga tashlanayapti.
srga kumilayapti. Natijada insoniyatning yashash sharoiti ogirlashib, u turli
kasalliklar girdobiga tushib kolmokda. Agar xayot tarzimizni shu tarzda davom etgirsak, erta nnma bo’lishnni xavlga kеltirishnnng uziyoq kishini larzaga soladi.
Xullas, odamzotni algov-dolgovli davrlar kutib turi bdi. Bunday
vaziyatdan chikib kеtish, Еrda yana milliard-milliard yillar yashash
insoniyatning uz kulidadir. Chunkn biz tabiatni ijobiy vki salbiy tom on ga
uzgartirib yuborishdеk »suchga zga buldik. Insonnyatda zndi tabiat sofligini
azaliy xolatiga kaytarishdan bki uni butunlay izdan chikarib yuborishdan i
borat ikkita yul mavjud. Ba'zi olimlar, mutaxassislar Еr tеz o rada tirik
mavjudot yashashnga yaramay koladi. dsgan xulosaga kslib, insoniyatning
xayot kеchirishn uchun uzok gallaktikalarda joylashgan uzga yulduzlarni
axtarishga tushib kolishdi. Xatto ba'zilar Oyni. Marsni va sharoiti Еrga ya kin
bo’lgan boshka yulduzlarni odamlar makoiiga aylantirish loyixalarini il gari
surmokda. Ammo bu goyayu loyixalarning tagi puch ekanligini xamma anglab turibdi. Abadiy yashash i i nstar ekanmiz, biz kaysidir joylardan makon izlash Urniga Еrni uz xolatiga kaytarish, tabiat sofligini ta'minlash borasida uylashimiz ksrak zmasmi axir?!Bu yul bir nscha minglab еruglik yil uzoklikda joylashgan, tabiati tirik mavjudot uchun mutlako zid bo’lgan boshka yulduzga kuchib utiishan, unda yashash sharoitini dunvga ksltirishdan kura million karra osonrok va afzalrok ish ekanligi oydek ravshan.
Insonning ta kom il ga zrishishga bo’lgan intnlishi nakadar chsksiz bulsa,
tabiatni muxofaza kilish imkoniyatlari xam shu kadar chеksiz. Insonning
tabiatga munosabatining asosinn uning faoliyati bslgilaydi, chunkn, bunday
munosabat uchun matеrialni unga tabiatning uzi bsradi. Shunga kura, tabiatga
bo’lgan munosabatning Uzgarishi, uz Urnnda, insoniy faoliyat xaraktsri xamda yunalishining xam uzgarishiga olib kеladi.
Fakatgina biz suvii. tuprokni. usnmliklarni. xayvonot olamini. ya'ni
tabiatii e'eozlash, asrab-avaylash, uning boyliklarilan tsjab- tsrgab foylalaiishni Urgansak. bu ishimiz kslajagimizni bеlgilab bеrishinn anglab stsak Еr bizni uzok vaktlar bokadi. Bunga esa dastavval kishilarda ekologik malaniyatni yuksaltirib borish orkali erishishimiz mumkin.
Ekologik madaiiyatning shakllanganlnk larajasn fakatgina tabiatga oid
tuygularnigina xis kilish emas. balki tabiat va uning sirlarnni bilish soxasidagi bilimlarga tayanishni talab etadi.
Insonning tabiat bilan muntazam ravnshda uzaro munosabatda bo’lishi nazarda tutiladngan bulsa, ushbu munosabatlarning zaruriy konuniyatlari ta'lim-tarbiya tizimining asosini tashkil etmogi lozim... Ekologik ta'lim- tarbiyannng asosiy vazifa va maksadlari nnsonni tabiat bilan va unda sodir bulavtgan vokеalar
bilan kiziktnrish, inson tabiat urtasidagi muammolarning kеlib chikish
sabablarini aniklash. yechish yullarini. chora-tadbirlarini topish ekologik
bilimlarga ega bo’lgan xolla atrof-muxit muxofazasini amalga oshirishdir.
Mashxur ruxshunos olim Dеyl Karnеgining ta'kidlashicha, insonni biror
ishni bajarishga undash va kiziktirishning yagona usuli mavjud. U xam bulsa,
usha inson kalbida ishni bajarishga chinakam ishtiyoq uygotishdir. Majburlov
va kiynoklar ish bеrmaydi...: Bundan shunday xulosa chikarish mumkinki. Xar bir kishida atrof-muxitni muxofaza kilish buyicha ishtiSk uygotish va uni ona tabiatii avaylab asrashga undash kеrak buladi.
Xullas. Ona tabiat - nе'matlardan okilona foydalanmaslik. uning
faoliyatiga nourin. noxolis, noilmny aralashuvni kеchirmasligini, bu ishlar kеzi kеlib unglab bulmas darajadagi ekologik muammolarni kеltirib chikarishinn anglab rtgan xolla ish tutishimiz. tabiatii muxofaza kilishimiz zaruriyatini zamonning uzi talab etmokda. Biz bor-yugi ana shu talab njrosini ta'miilay olsak. ona zaminimiz jannat makonliginn xеchkachon yukotmaydi. bizni uzok yillar davomida bokadi. knyintiradi. Shu bonе makonimiz bulmish Еrga,undap» xar bir zarraga e'tiborli bulib. ularning yanada rivoj topishi uchun xar birimnz mas'ul ekanligimizni unutmasligimiz shart.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Karimov I.A. Mamlakatimizda dеmokratik isloxotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsеptsiyasi. Xalq so’zi gazetasi. 2010 yil 13 noyabr.
2. Karimov I.A. Yukak ma'naviyat - еngilmas kuch. Ma'naviyat. T. 2008 yil.
3.Jaxon axborot agеntligi. Uzbеkistonda modеrnizatsiyalash va dеmokratik
o’zgarishlar jadal rivojlanmoqda. Xalq so'zi gazеtasi. 2010 yil 30 dеkabr.
4. Karnеgi D. Iqrorlik – mag’lubiyat emas. San'at jurnali, T.: 2009 yil
5.Kistauboеv S. Ekologi k ta'lim-tarbiya. Xalq ta'limi, 6-son.T.: 2010 yil
6.Norboеv A.G. Ta'lim tarabiyada o’quvchilarni tabiat bilan muloqotga
o’rgatish. Xalq ta'limi, 6-son.T.: 2010 yil
7.«Xalq so'zi». «O’zbеkiston ovozi», «XX asr» gazеtalari va «O’zbеkiston
qishlok xo'jalik» jurnali.
8.Intеrnеt saytlari: www.google.ru. ; WWW.mail.ru.