Ministirligi

1.2 Ózbekstanda basketboldiń rawajlanıwı.
Ózbekstan sportshıların “basketbol” degen oyın menen birinshi ret Moskva instruktorlar hám shaqiriq jasındaǵı jigitlerdi áskeriy xızmetke tayarlaw mektebiniń pitkeriwshisi Turkiston úlkesine xızmet saparına jiberilgen ulıwma bilim beriw wákili L. Barxash tanıstırǵan. Ol 1920 jıldıń aprel ayında Skobalev (házirgi Ferǵana ) qalasında instruktorlardan hám áskeriy xızmetke shaqiriq jasına jetip atırǵan óspirimlerden ibarat basketbol jámááti quraydı. Olarǵa oyın qaǵıydasın túsintirip úlgili oyındı ózine ótkerip kórsetedi. 28 x16 metrli maydanshada ortasından eki uzınına sızıq tartılǵan shegara qoyıp, hár birinde 9 danadan oyınshı bolǵan eki jámáát ushrasadı. Tashkent qalasında basketbol jámáátin dúzgen kisi áskeriy xızmetke shaqırıw jasına jetip atrģan úlken jaslı óspirimler áskeriy-jawınger mektebiniń oqıtıwshı S. Stariy bolǵan edi. Bul jerde ulıwma bilim beriw háwlisinde islengen basketbol maydanshasında 1920 jıldıń sentyabr ayında birinshi oyın bolıp ótken edi. Ol jaǵdayda hár bir jámáátte bes danadan oyınshı bolıp top ornında futbol topınan paydalanǵan edi. Halqa ornına sport maydanshasınıń hár eki shetindegi ústinlerge osib qoyılǵan tagi tesik eski sheleklerden paydalanılǵan edi.Islengen mine sol dáslepki úlgili oyınlar jergilikli jaslarǵa hám dene tárbiyası instruktorlariga maqul bolıp, olarda úlken tásirler qaldıradi. Tashkentte ótkerilgen sol birinshi basketbol oyını urıs qatnasıwshısısı M. D. Mogilevskiydiń aytiwi boyinsha , jigitler hár kúni kiyip júrgen ustinde oyınǵa túsken hám kópshiligi jalań ayaq oynaǵan. Oyın basdan -ayaq bir-birine top atıw hám qolına túsken toptı asip qoyılǵan eski shelekke taslawdan ibarat bolǵan. Bul jerde oyındıń eń ápiwayı qaǵıydalarına ámel etilmegenligine qaramastan, jańa oyın adamlarǵa kúshli tınıshsızlanıw oyatǵan, jaǵdaydıń tez-tez ózgerip turıwı bul erda tóplanǵan óspirimler hám jaslardıń dıqqatın ózine tartǵan. 1920 jıldıń jazında hám kuzida bir neshe kórgezbeli ushırasıwlar ótkerildi. Jańa oyınǵa qızlar da qızıqa baslawdı. Sol jılı Andijanda dene tárbiyası instruktori I. Bluskiy baslıqlıǵı astında áyeller basketbol jámááti dúzildi. Qızlar oǵan “Suńqar” ataģi berildi. Basketbol jámáátleriniń dúziliwi shınıǵıwlar ushın jay kóriw zárúriyatın júzege keltirdi. 1921 jılda Tashkentte, Qo'qonda, Andijanda, Ferǵanada komsomoldiń ǵayratı menen hám profsoyazlardiń aktiv qollap-quwatlawı nátiyjesinde basketbol maydanshaları qurıldı. Qayta qurılǵan maydanlardıń ayriqsha tárepi sonda ediki, bunda óshitlar hám halqashalar jaratılǵan edi. Sol jılıyoq basketbol boyınsha eki jarıs ótkerildi: “eki háptelik” hám “Shaqırıwshıǵa bolǵanlar hápteligi”. 1921 jıldıń iyulida Tashkentte orta aziya olimpiadası ótkerilip atırǵan waqıtta Ferǵana, Samarqand, Chernyayevtiń eń jaqsı áyeller basketbol jámáátleri birinshi rásmiy jarıslardı ótkerdiler. “Doprizivnik” jurnalı Ferǵanalıq qızlardıń jaqsı tayarlıq kórgenligin aytıp ótken edi. Olimpiada basketboldiń jáne de rawajlanıwı ushın jańa dúmpish berdi. Biraq birden-bir nızam -qaǵıydalardıń joq ekenligi, metodikalıq hám sport xarakterndegi informaciyanıń jaman ótkeriliwi, basketbol oyınınıń texnika hám taktikasin jaqsı biletuǵın instruktorlik quramınıń joq ekenligi basketbol jámáátleriniń sheberligin artıwın toqtatıp turatuǵın edi. 1923 jılda Turkiston MIK qasında dene tárbiyası boyınsha úlke Soveti tuzildi. Dene tárbiyası hám sport rawajlanıwınıń mámleket basqarıw pánleri payda bolıwı menen jámiyetlik shólkemleriniń sport oyınları, atap aytqanda, basketbolni shólkemlestiriwdegi iskerligi aktivlesedi. Zavodlar, fabrikalar, orta hám joqarı oqıw orınlarında sport to’garaklari ashıla basladı. 1924 jıldıń avgustında Ferǵana, Poltorask, Tashkent, Sirdaryo hám respublika paytaxtı joqarı oqıw orınlarınıń terme jámáátleri I – Pútkil Turkiston dene tárbiyası bayramı jarıslarında uchrashdilar. Fizikalıq hám texnikalıq tayınlıǵı óz raxiplerinikida ústinlew bolǵan Tashkenttiń er adamlar hám áyeller jámáátleri bul jarıslardıń jeńimpazları boldı. Jarıslarda shama menen 60 kisi qatnastı. Jarıslar “Moskva qaǵıydalari” boyınsha ótkerildi. Maydanı 26 x15 m hám tuwrı tórt múyesh formasında bolǵan maydanshada oynawǵan. Yuzaviy dep atalatuǵın qısqa sızıqlardıń ortasında vertikal óshitlari bolǵan tirchaklar ornatılǵan bolıp, onıń ólshemleri 180 x205 sm bolǵan hám er maydanınan 270 sm biyiklikte ornatılǵan. Óshitning tómengi shegarasınan 30 sm aralıqta oǵan gorizontal túrde kronshteynǵa radiusı 18 sm bolǵan temir halqa ornatılǵan edi. Hár biri 20 minutadan bolǵan 2 taym oynalar edi. Oyın dawamında halqaǵa taslanǵan top – 2 ochko, járiyma topı retinde taslanǵan top bolsa – 1 ochko keltirar edi. Óz raxibi halqasına kóbirek top túsira alǵan jámáát absolyut jeńimpaz esaplanar edi. Hesh qanday kombinasiyalar bolmaydıdi, qorǵawshılar arnawlı bir hújimchilarning jolin to’sar edi, bunda shep qorǵawshı raxiptiń oń hújimchisini to’sar edi, oraylıq oyınshı bolsa tek oraylıq oyınshı menen shuǵıllanar edi. Minutalıq tánepisler bolmaydıdi. Oyın waqtında oyınshı almastırıw múmkin emesdi (baxtsız kútilmegen jaǵdaylardan tısqarı ) keminde 4 kisige oynaw ruxsat beriler edi. Oraydan oyın baslaytuǵın oyınshı bir qolın arqasına qılıp alıwı kerek edi. Toptı orayda oynatıw waqtında hár eki jámááttiń hújimshileri óz raxipleriniń maydanshasında zárúr edi.Sol zaman qaǵıydalarına kóre, oyınshı toptı bir orında 2 sekunddan artıq ustap turıwına ruxsat berilmas edi. Bul toptıń bir oyınshınan ekinshisine ótip, mudami háreketde bolıwına hám tez-tez uzatılıwına múmkinshilik berer edi. Oyınshılar nomerlanmas, protokollar strukturas edi. Oyınǵa bir kisi xakamlik eter edi hám esap qanday bolǵanın túsirilgen hár bir toptan keyin járiyalay otirip turar edi. Erga túsken toptı 2 qollap alıp sebetshege túsiriw hám hawa daǵı toptı bir qollap atip nıshangna túsiriw eń keń tarqalǵan usıllardan esaplanǵan. Arnawlı tárbiyashılar bolmaǵan. Oyın waqtında toptı álbette basdan asırıp taslaǵanlar, lekin kóbinese eki qollap top taslaw jáne onı erdan alıp tómenden joqarıǵa birdan kóterip sebetsheni gózlew kóbirek súwret bolǵan. Bara-bara basketbol jaslar arasında keń tarqalıp keta basladı. 1927 jılda ol 1 Pútkil Ózbekstan Spartakiadasining programmasına da kirgizildi. Oǵan deyin bolsa qala jarısları bolıp ótti. Tashkent qala birinshiligi ushın basketbol boyınsha ótkerilgen jarıslarda 20 dan artıq jámáát qatnastı, Ferǵanada 8, Samarqandda 12, Andijanda 6 jámáát qatnasıw etidi. Olardıń ayırımları klublar boyınsha dúzilgen bolıp, baspashılar (Tashkent) – 3 jámáát temirjolshılar (Samarqand, Andijan ) – hár biri 2 den, profinternchilar (Tashkent) – 3 ten jámáát tuzib oynaganlar.1928 jıldıń avgust ayında Moskvada 1 Pútkilmamlakat Spartakiadasi bolıp ótedi. Ol jaǵdayda quramında 193 kisi bolǵan. Ózbekstan sport delegasiyasi da sporttıń spartakiada programmasına 7 túri boyınsha qatnasadı. Basketbol boyınsha ótkerilgen jarıslarda Ózbekstan terme jámáátleri Moskvalıqlarǵa yutkazadilar hám Zakavkaze Federatsiyasi sportshıların utadılar. Final oyınlarında mámleket jámáátine yutkazb, ulıwma esapqa Iv orındı iyeleydiler. Bulmandıń ózinde basketbol jámáátleri Fransiya jumısshılar Federatsiyasi jámáátleri menen xalqara joralıq ushırasıwları ótkeriledi. Bunda er adamlar jámááti 49 :12, hayal-qızlar jámááti 24:12 esabında jeńimpaz shıǵadılar. 1930 jıl noyabr ayında bolıp ótken kásiplik soyuzlarining dene tárbiyası boyınsha I Pútkilmamlakat konferensiyası dene tárbiyası tugaraklarini tikkeley zavod hám fabrikalarda hám de oqıw orınlarında shólkemlestirilediǵan jámáátlerge hám de oqıw aylandırıw tuwrısında qarar qabıl etedi. Tómendegi faktlar sol dáwirde basketbol barǵan sayın ǵalabalıqlasıp barǵanlıǵın kórsetedi: ol II Pútkil ózbek kásiplik awqamları Spartakiadasining (1935 jıl, iyun ), Nátiyjeqandda ótkerilgen hayal-qızlar dene tárbiyası bayramı (1935 jıl, avgust ), Tashkentte ótkerilgen keńseleraro spartakiada (1935 jıl, sentyabr) programmalarına kiritiledi. Ferǵana, Qo'qon, Andijan, Buxara qalalarında bólek birinshilikler ótkeriledi. Tap sol jılı “Spartak”, “Lokomotiv”sport jámiyetleri tuzildi. Bul jámáátlerde oqıw -trenirovka procesi menen shuǵıllanatuǵın tárbiyashılar payda boladı. Mısalı “Lokomotiv” jámiyetinde M. Fedorov, “Spartak”da A. Kirillov, “Dinamo”da I. Konstantinov tárbiyashılıq wazıypasın atqaradılar. Ózbekstan er adamlar terme komandasınıń birinshi tárbiyashsi K. K. Morozov bolǵan edi. Chambar halqalardı (1936 jıl sentyabr ayında ) sheńber formasında temir halqalar menen texnikalıq tárepten talay rawajlanıwlastırılgan halqalar almastırılıwı toptı tósdan eki qollap hám iyinnen bir qollap hár háreket waqtında da turǵan jayınnan sebetke túsiriw imkaniyatın berdi (toptı uzatıw hám alıp júriw texnikası jaqsılandi). 1937 jıldan baslap terme jámáátler ortasında basketbol boyınsha Respublika jarısları ótkerila basladı, sport jámiyetleri jámáátleri jeńimpazları óz-ara qala, wálayat birinshiligi ótkera basladılar. Jeńimpaz shıqqan jámáátke “chempion” ataǵı berilip, olarǵa Pútkilmamlakat jarıslarda Ózbekstan tárepin qorǵaw huqıqı da beriletuǵın boldı. 1939 jıl yanvarınan baslap jańa qaǵıydalar engizila baslandı : rezervda oyınshılarǵa ıyelewge ruxsat berildi. “Oyınshına sap waqıt ajıratıw” qaǵıydası engizildi, “úsh sekund” qaǵıydası bar edi. Qadaǵan sol punkttiń engiziliwi menen oyın talay dinamikalıq xarakter kásip etedi. Buǵan taǵı qaǵıydalardıń toptı toqtamasdan sheńber sızıǵınan tuwrıdan-tuwrı toptı halqaǵa túsirilgen jaǵdaylarda (oyındı hár sapar oraydan baslamastan ) oyındı toqtatmasdan toptı oyınǵa kirgiziwge ruxsat beretuǵın basqa bir punkt de oyın dinamikasın asırdı. Ilgeri bir oyınshı tárepinen shaxsan jol qoyıw múmkin bolǵan qátelerdiń sanı 4 qáte menen shegaralanıp quyildi, járiyma topın taslaw huqıqı azap shetn oyınshınıń ózine beriletuǵın boldı. Sol qaǵıydalar boyınsha basketbol halqasınıń anıq ólshewleri de belgilep qoyıldı (diametri 45 sm, toptıń salmaǵı 600-650 gr) hám de barlıq basketbol maydanshaları ushın birden-bir ólshewler 26 x14 m formasında belgilep qoyıldı. 1939 jıldıń qıs dáwiri dawamında kórgezbeli úlken oyınları ótkerildi.
Ullı watan urısı baslanıwı menen Ózbekstan dene tárbiyası shólkemleri óz jumısların urıs dáwiri talapları tiykarında qayta quradılar. Respublikada ulıwma áskeriy tálim engizildi, áskeriy oqıw punktleri tuzildi. 1943 jılǵa kelip dene tárbiyası - ǵalabalıq jumıslar, sonday-aq, basketbol da az-azdan tiklena baslaydı. Sol jılı basketbol boyınsha qala birinshilikleri bolıp ótedi. Qala birinshiliginen keyin Respublika birinshiligi ushın jarıslar shólkemlestirilip ol jaǵdayda “Dinamo” (Tashkent) komandasınıń oyınshıları áyeller ortasında chempion boladılar. Oraylıq armiya klubı (Tashkent) jámááti er adamlar ortasında chempion boladı. 1944 jılı avgust ayında Tbilisida basketbol boyınsha XI mámleket birinshiligi oyınlarınıń bayraǵina kóterildi. Bul erda DKA Ózbekstan áyeller jámááti qatnasadı. Lekin ol tabıslı chiqa almaydı hám toǵızınshı orındı iyeleydi. 1945 jılda Respublika spartakiadasi ótkeriledi. Ol tamambo’lganidan keyin Ózbekstan jámáátleri Frunze qalasında ótkerilgen Orta Aziya hám Kazaxstan spartakiadasida qatnasadılar. Ol jaǵdayda Ózbekstan sportshıları basketbol boyınsha hám sporttıń basqa túrleri boyınsha birinshi orındı iyelep jeńimpaz shıǵadılar.1951 jılda óspirimler ortasında Orta Aziya chempionati birinshi ret ótkeriledi. Ol jaǵdayda Tashkentlik jigit-qızlar I orındı iyeleydiler. Respublikamiizning terme jámááti Xarkov qalasında ótkerilgen Mámleket terme jámáátleri ortasında ótkerilgen oyınlarda qatnasıp, vII orındı iyeleydi. Sol gezlerde baspasózde tez-tez metodikalıq mazmundagi maqalalar payda bóle baslaydı. 1958 jıldıń birinshi yanvardan baslap basketbol boyınsha jańa qaǵıydalar, jańa sport klassifikasiyasi ámel ete baslaydı. Jańa sport klassifikasiyasidagi jas talapları sport nátiyjelerin asırıwǵa unamlı tásir kórsetedi. Tap sol jılı óspirimler jámáátleri ortasında, Orta Aziya hám Kazaxstan Respublikaları paytaxt terme jámáátleri ortasında dástúriy jarıslar bolıp ótedi. Sonıń menen birge, jarıs ótkeriw tarawinda da ózgerisler júz boladı : endi jarıslar eki jas gruppaları boyınsha ótkeriletuǵın boladı. Usınıń menen biziń jigit-qızlarımız Dnepropetroovsk qalasında bolıp ótken Pútkilmamlakat jarıslarında qatnasadılar. Hám de qızlar IX orındı, jigitler XI orındı iyeleydiler. Sonı aytıp ótiw kerek, sol gezlerde kópshilik jámáátlerdiń quramı jas -jas oyınshılar esabına keńeytirildi hám jańalandi, kópshilik jámáátlerdiń texnikalıq tayarlıq dárejesi ósdi. Mısalı, er adamlar jámáátleriniń oyınshıları Tashkent qalasındaǵı eń jaqsı basketbolchilarning oyın taktikasini sheberlik menen qollap basladılar. “Tez jarıp ótiw” usılı boyınsha oynab raxiptiń jolin to'sish metodları qollanıp raxip óshiti janında oraylıq oyınshın shalǵıtish kombinasiyalari qollanilib oynalganida oyınshın jeke o'imoyalash jollarınan da tez-tez paydalaniletuǵın boldı. 1955 jıl - bul burınǵı mámleket xalıqları Spartakiadasiga tayarlıq jılı boldı. Bir jılı ishinde 10 sport masteri, 348 razryadshı sportshılar tayarlandi. Tap sol jılı Dene tárbiyası institutı dúzildi. Sol jılı taǵı Tashkent qala Joqarı oqıw orınları birinshiligi ushın jarıslar ótkerildi. Onıń jeńimpazları Pútkilmamlakat studentler oyınında qatnasadılar. 1956 jıldıń avgust ayında Moskvada burınǵı mámleket xalıqlardıń Spartakiadasi ashıldı, ol jaǵdayda ózbek basketbolchilari v orındı iyelediler. 1958 jılda basketbol boyınsha XXR hám Ózbekstan ortasında birinshi ret xalq araliq ushırasıw ótkerildi. Ol jaǵdayda qonaqlar jeńimpaz shıqtılar. 1959 jılda X Ózbekstan strategiasi bolıp ótti. Strategiada tamam bolǵanınan keyin Respublika terme jámááti Moskva, Leningrad, Tallin, Riga qalalarında saparda boldı. Bul qalalarda óziniń fizikalıq, texnikalıq-taktik tayınlıǵın asiriw ushın terme jámáátmiz mámlekettiń eń kúshli jámáátleri menen bolǵan ushırasıwlarda úlken tájiriybe topladi. 1964 jıldan baslap ózbek basketbolchilari “A” klassi boyınsha joqarı liga jámáátleri menen baravor mámleket chempionatında qatnasıw etip jeńimpaz jámáátler kesteinde 10 -12 orındı iyeledi. 1970 jıldan 1990 jılǵa shekem bolǵan dáwirde ózbek basketbolchilarining “Universitet” er adamlar jámááti “SKIF” hayal-qızlar jámááti Pútkilmamlakat turnirlarida, mámleket chempionatlarida, “Burevestnik” Ózbekstan húrmetin qorǵaw etedi. Oyınshılarimiz arasından kóplegen ataqlı basketbolchilar etiwib shıqtı. R. Salimova, A. Jarmuxamedova, E. Tornikidu usılar gápinen bolıp, olar mámleket terme komandasınıń aǵzaları edi.1991 jılda Ózbekstan Respublikası ǵárezsiz boldı. Halqaro maydanda ózbek sportshılarınıń shıǵıwları ushın birpara qıyınshılıqlar payda boldı. 1992 jıl yanvarında Ózbekstan Milliy Olimpiada Komiteti qayta shólkemlestiriledi, tap sol jılı Ózbekstan Halqaro Alımpia Komiteti (XOQ) ga aǵza bolıp kiredi. Ózbekstan basketbolchilari sonnan keyin tez-tez qatnasa baslaydılar. Mısalı, 1996 jılda biziń hayal-qızlar jámáátmiz Pakistanda ótkerilgen áyeller turnirida qatnasıw etip, II orındı iyeleydi. Er adamlar jámáátmiz 1995 jılda Seul qalasında ótkerilgen XvIII Aziya chempionatında qatnasıw etip, IX orındı iyeleydi. 1996 jılda AQSHda Armiya klubları ortasında jarıslar ótkeriledi. Bul jerde biziń miliy jámáátmiz SSKA (MHSK) vII orındı iyeledi. 1997 jılda Malayziyada er adamlar jámáátleri ortasında Halqaro turnir ótkerildi. Bul erda ózbek basketbolshilari úsh jeńiske erisip, yarım final oyınlarında Rossiya jámáátine jenilip qoydilar hám ulıwma esapta III orındı iyelediler. Ózbekstan Respublikasın óz ǵárezsizligine eriskennen keyin 3 xalq araliq taypa daǵı 12 milliy taypa daǵı arbitrler tayarlandi. Hár jılı er adamlar hám áyeller jámáátleri ortasında basketbol boyınsha Respublika Kubogi hám birinshiligi ótkeriledi. “MHSK” jámááti 16 márte Respublika birinshiliginde jeńis qazanıp úlken sıpanıń joqarısına kóterilgen. 1991-1995 jıllar aralıǵinda áyeller jámáátleri ortasında “SKIF” jámááti Respublika birinshiliginde jeńimpaz bolǵan bolsa, 1996 jıldan házirgi kunge shekem Navaiydıń “Nika” jámááti birinshilikti hesh kimge bermey kelip atır. Hár jılı jeńimpazlıqtı qolǵa kirgizgen jámáát oyınshılarınan 20 dar artıq oyınshına sport ustası ataǵı berilip kelinip atır.Mámleketimiz terme jámááti Aziya birinshilikleri saralaw jarıslarına úzliksiz qatnasıp kelip atır. Házirgi kúnde terma jama quramında tájiriybeli oyınshılar menen birgelikte júdá kóp jas basketbolchilar da kózge kórinip atır. Olardan bir qatarı BuxDU studentleri esaplanadılar.