Ministirligi

I-BAP.Basketbol oyininin taktikasi
1.1 Basketboldiń payda bolıwı hám rawajlanıwı.
Basketbol 1891 jılda AQSh tiń Masashusti shtatındaǵı Springfild kolledjiniń dene tárbiyası oqıtıwshı Djeymis Neysmit tárepinen úlken jańalıq ashılǵan. Bul oyındıń jaratıwda Neysmit uzaq waqıtlardan berli keń tarqalǵan top menen ótkerilgen ápiwayı oyınlar háreketindegi tariyxıy maǵlıwmatlardan paydalanǵan dep shama qılıw múmkin. Kolledjda ótkerilgen gimnastika sabaqların janlandırıw haqqında tapsırma alǵan Djeymis Neysmit jabıq bólmeler ushın jańa oyın oylap shıqtı. Ol balkon pajlarida shaptalı salınatuǵın eki sebetti asib qoydı. Oyında qatnasuwshılar óz raxipleriniń sebetlerge futbol topın túsiriwleri kerek edi. Oyında er adamlar menen áyeller birgelikte qatnasadılar Neysmit usınıs etken oyın birinshi kúnden aq studentler arasında úlken qızıǵıwshılıq oyatdı.Gimnastika gruppasında 18 kisi bolǵanı ushın, olar eki komandaǵa bolınıp oynay basladılar. Keyinirek xar bir komandalagi oyınshılar sanı 7 hám 5 danege shekem kemeytirildi. Top sebetke taslanǵanlıǵı ushın bul oyın “basketbol” (“basket” sebet, “bol”-top) dep atala baslandı. 1892 jıl Neymist oyını qaǵıydalarınıń 13 statyasın dúzib shıqtı, sonnan keyin arnawlı jarislar ótkeriw baslandı jáne bul qaǵıydalar jıldan jılǵa joqarı dárejede jetilistirildi. Mısalı, 1893 jılda 1 ret temir dóńgelekleri tur sebetler payda boldı. Taǵı bir jıldan keyin toptıń sheńber uzınlıǵı 30 -32 duyum (76, 2 g'81. 3 sm) ge shekem kobeytirildi. 1895 jılda 15 fut (5 m 25 sm) aralıqtan atqarılatuǵın járiyma toplar kiritiledi. Birinshi rásmiy jarıs qaǵıydaları 1894 jılda AQSHda daǵaza etilgen daǵaza etilgen edi. Oyın jıldan jılǵa rawajlanıp, oyın texnikası hám taktikasi payda boldı. 1896 jıldan baslap toptı baslap jerge urib oynawǵa ruxsat berildi.Basketbol aldınǵı Amerikadan Shıǵıs mámleketlerine-Yaponiya, Kitay, Flippin, sonnan keyin bolsa, evropa mámleketlerine Chexoslovakiya, Liva, Estoniya, Latviya, Italiya, Fransiyaǵa hám aqır-aqıbetde, Qubla Amerikanıń birpara mámleketlerine tarqaldı.1921-31 jıllarda milliy basketbol federatsiyalari tashkil etińa basladı. Dúnyadaǵı kóplegen mámleketlerde basketbolning keń tarqalıwı nátiyjesinde 1932 jıldıń 18 iyunında Xalıq aralıq basketbol federatsiyasi (FIBA) dıń tashkil etiliwi bıyılǵı jılınıń rawajlanıwda úlken áhmiyetke iye boldı. Argentina, Gretsiya, Italiya, Latviya, Portugaliya, Reminiya, Shvesariya hám Chexoslovakiya mámleketleri xalıq aralıq basketbol federatsiyasiga birinshiler qatarına aǵza bolıp kirdilar. Oyın dúnyaǵa keń tarqala basladı. 1935 jılda Jenevada er adamlar komandaları ortasında birinshi evropa chempionati bolıp ótti. Bunda Boltiq boyı mámleketlerdiń komandaları ústin keldiler Latviya terme komandası birinshi bolıp evropa chempionı ataǵına iye boldı.
Olimpiada oyınları programmasına basketbol birinshi ret 1936 jıl kirgizildi. 11 olimpiada oyınlardıń basketbol turniriga 12 mámlekettiń er adamlar komanlalari qatnasdılar. Áyeller ortasında birinshi evropa chempionati 1938 jıl Rimde boldı. Bunda Italiya milliy komandası uttı.
1948-1956 jıllar xalıq aralıq basketbol federatsiyasining basqa xalıq aralıq sport birlespelerin ishinde joqarı oyınlardan birinshi iyelew menen xarakterlenedi. Dúnya hám evropa chempionatlari sıyaqlı úlken jarıslar FIBA baslıqlıǵı astında ótti. Hámme xalıq aralıq jarıslarda dúnyanıń hámme abıraylı mámleket jámáátleri qatnasıp keldiler, bunnan tısqarı sol zamanlarda 1948 jılda 50 mámleket halqaro basketbol feyeratsiyasiga aǵza edi. Basketbol texnikası hám taktikasi rawajlanıp bardı. Toptı uzatıp onı jerge urib júriw hám chalg'atishlarining jańa usılları payda boldı. Mısalı, toptı sebetke bir qollap atıw, keyininen bolsa, sakraganda bir qollap atıw usıllarınıń payda bolıwı, basketbol texnikası hám taktikasi júdá tásir kórsetedi. Ilgeri jarıs esabı 20 -30 ochkodan aspay basladı. Taktikada oraylıq oyınshı arqalı hújim uyushtirish sestemasi arqalı óziniń kúshli juwmaǵın tabıp atır. 1950 jılda Argentinada er adamlar jámáátleri ortasında birinshi jáhán chempionati bolıp ótti. Bunda miyman kútiwshiler birinshi orındı iyelediler. Áyeller jámáátleri ushın birinshi jáhán chempionati 1953 jılda ótkerildi. Jáhán chempionati ataǵına AQSH áyeller terme jámááti iye boldı. Jáhán chempionati áyeller hám er adamlar jámáátin ushın hár 4 jılda 1 márte ótkerilip kelinip atır.
1950 jıldıń basında basketbol oyındıń jarıs qaǵıydalarına qoyındaǵı ózgerisler kirgizildi: 30 sek paydası (buǵan tiykarlanıp toptı iyelep turǵan jámáát 30 sek waqıt ishinde raxip sebetine atıw kerek);
3 sek qaǵıydası hám járiyma maydanshasınıń keńeytiriliwi (buǵan tıykaran, hújimshi raxiptiń járiyma maydanshası ishinde 3 sek den artıq turıw qadaǵan etiledi); toptı jerge urib júriwdi basladı, kóp basketbolshiniń qolınan shıqqannan keyin tayansh ayaqtı jerden úziwge ruxsat beriledi hám t.b. Bıyılǵı jılılarda basketbol oyındıń texnikası rawajlana basladı. Bir klub top uzatıw, tek pánje háreketi menen top uzatıw shalǵıtib uzatıw hám de topǵa qaramastan onı jerge urib júriw, sekirgende bir hám eki qollap toptı sebetke top atıw usılları keń tarqaldı. 1957 jıldan basketbol kútá úlken rawajlanıw dáwirin basınan keshirdi, sol dáwirde dúnyada óz ara doslıq mámleketlikler wákilleri FIBA ótkerip atırǵan konegress hám konferensiyalarda barıp, oyın procesine tásir kórsetetuǵın hámme máselelerdi sheshiwde aktiv qatnasar edi. FIBA baslıqlıǵı astında hár jılı úzliksiz qtkazilgan evropa chempionleri kubogi hám kubok iyeleri jarıslarında júdá kóplab evropa mámleketleri qatnasıp kelip atırlar. Házirgi kúnde basketbol menen basqa sport túrlerine salıstırǵanda eń kóp (100 millionnan artıq ) kisi shuǵıllanıp kelip atır. Xalıq aralıq basketbol federatsiyasiga 160 den artıq mámleketlerdiń milliy federatsiyalar aǵza bolıp tabıladı. Basketbol Afrika kontinentiniń uzaq aymaqlarına hám sirtlardan mińlaǵan km uzaqta jaylasqan okean atawlarına da jetip barıp atır. Házir basketbol Afrikanıń 34 ten artıq mámleket xalqınıń ardaqlı oyınına aynalǵan. 21 olimpiada oyınları programmasında (1976, monerial) basketbol boyınsha áyeller jarisi da kiritildi.