Ministry of education and science of the republic of kazakhstan

«YOUTH – DRIVING FORCE OF EDUCATION, SCIENCE AND SOCIETY» 
October 25-26, 2019 
және ішінара теологиялық оқу орындарының мазмұнының өзгеруіне бастамашы болды. 
Гаспринский татар және орыс тілдерінде «Терджиман» (Аудармашы) газетін басып 
шығара бастады, оның астарында түркі әлеміне үн қататын әйгілі ұран: «Сөздер, ойлар 
мен істер бірлігі» болды. («Тілдер, сенім және жұмыс бірлігі»). 
Түркістан территориясында байырғы үш аймақтар - Сырдария, Жетісу және 
Ферғана. Ферғана құрамында - 2 миллионнан астам халқы болса, 1906 жылы 285 медресе 
мен 5572 мектеп болды. Сол кездегі Түркістанның білім және мәдениет саласындағы 
белгілі қайраткерлерінің пікірінше, дін мен дін қызметкерлерінің халық өміріндегі рөлі 
көрші ислам мемлекеттері тарапынан сыртқы жағынан қолдау тапқан [4]. Діни 
мектептерді реформалау туралы И.Гаспринскийдің идеялары мен практикалық істері 
мұсылмандық білім беру саласындағы жұмысшылар арасында жауап тапты. 
Гаспринскийдің реформалар бағдарламасы Түркістан әкімшілігіне ғана емес, сонымен 
бірге аймақтың ғылыми-педагогикалық қауымдастығына да белгілі болды. Сонымен 
қатар, облыстың генерал-губернаторына Гаспринскийден хат келді. Хатта мұсылман 
мектептерінде жаңа бастамаларды жүзеге асыру туралы ұсыныс талқыланды. Сол кездегі 
аймақ басшысы Н.Розенбахтың бұйрығымен Н.Остроумов пен В.Наливкин 
Гаспринскийдің хатын зерттеп, губернаторға анықтамалық есеп дайынды. Олардың 
есебінің мәні теріс болды. 
Білім саласындағы көпжылдық сопылық жұмысы үшін түркістандықтардың 
құрметіне ие болған Н.Остроумов бұл жолы И.Гаспринскийдің новаторлық ұсынысын 
теріске шығарды: «Ресейде шетелдіктердің қалыптасуы үшін бізге Ресейдің Білім 
Министрлігінің татар мүшесі емес орыс мүшесі қажет. Бұл татар адамы басқа халықтың 
тыныс тіршілігінің ерекшеліктеріне қол сұғылмаушылығын қолдайтыны айдан анық» 
[1]. 
Түркістандық шенеуніктердің түсінігі мен қолдауына ие болмай, Гаспринский 
1893 жылы аймаққа келді. Ол Самарқан мен Бұхара қалаларын аралап, Бұхара 
хандығының аумағында жаңа әдіснамалық мектептердің ашылуына кедергі келтірмеуге 
уәде берген әмірдің қабылдауында болды. Жергілікті зиялы қауым және либералды 
көзқарасты ұстанатын байлар Гаспринскийдің ұсыныстарына оң жауап қайтарып, 
жергілікті мектептерде оқытудың жаңа жүйесін ұйымдастырушылық және қаржылық 
жағынан жүзеге асыруға көмектесуге уәде берді. Ташкент пен Самарқаннан кейін 
Верный (Алматы), Чимкент және Пишпек (Бішкек) қалаларында жаңа әдіснамалық 
мектептер ашылды. Олардың саны 30-ға жуық болды: Қырғызстанда, Пржевальск 
қаласында (қазіргі Қаракол қаласы) Ыстық көлдің жағасында Исмаил Гаспринский 
атындағы мектеп жұмыс істеді. XIX-шы ғасырдың 70-ші жылдары Қазалыда пайда 
болған татар метебі 1903 жылы Новометодный болып қайта құрылды. 1905 жылдан 
бастап Перовск қаласында дәл осындай мектеп жұмыс істей бастады [8, с. 16]. 
Ислам және араб әдебиеті тарихын зерттеуші белгілі маман, академик А.Е. 
Крымский 1942 жылы қазақтың Қостанай қаласында қайтыс болған. Ол облыстық 
газетте (екі шығарылымда) Гаспринскийдің қызметі мен идеяларына оң баға берген жан-
жақты мақала жариялады [2]. Бұл мақала «Ресей мұсылмандары арасындағы мектеп, 
білім және әдебиет (мәдени-этнографиялық очерк)» деп аталды. Онда А.Е. Крымский 
былай деп жазды: «Гаспринский енгізген жаңа дидактикалық әдістер мен оқытудың жаңа 
әдісі көпшілікке мәлім болғаны сонша - татарлар мен басқа түріктер Қырымның тыс 
жерлерінен Бахчисарайға сапарға шыға бастады: Ресей империясының әртүрлі 
аймақтарында 500-ден астам жаңа әдіспен оқыту мектептері жұмыс істей басталы. Тіпті 
Қытайдың қол астында болған Гүлжада да осындай мектептер болды» [3]. Ия, шынында 
да солай. Қ.Е. Бендриковтың жазбаларына сүйенсек, 1909 жылы Сырдария облысында 
40 жаңа, Жетісуда 18 мектеп Гаспринский әдісі бойынша жұмыс істеді. Жалпы Түркістан 
генерал-губернаторлығында 92 жаңа әдіснамалық мектеп жұмыс істеді [1, с. 261]. 
Мектептер мен медреселерде жаңа әдістің талаптарына сәйкес, оқу үдерісінің бар 

---

89