Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

14.Теma: Órt qáwipsizligi. Órt qáwipsizligi tiykarları. Xalıqtı hám aymaqlardi órt qáwipsizliginen qorǵaw.

1. 
   Ulıwma túsinikler.
   
2. 
   Órttiń kelip shiǵıw sebepleri hám onıń aldınalaw ilájları.
   

Órt - janıwshi zattıńhawa kislorodı yamasa basqa oksidlenıwshi zat penen oksidlenıwıniń tez koshetuǵın ximiyalıq reaktsiyası bolip, bunda jalin hám lssilık bólinip shiǵadı. Janilǵıniń kóp bólegin qurawshi uglerod tolıq janǵanda karbonat angidrid payda boladi. Eger kislorod jeterli bolmasa, karbonat angidridnen tisqarı, jáne janıwı múmkin bolǵan uglerod (II) oksidde payda boladi. Janıw payda boluuı ushın janıw tezligi ajiralip shiǵıp atirǵan issilık muǵdarin qorshaǵan ortalıqqa tarqalip atırǵan issilıq muǵdarnan artiq boliwın támiyinlewshi hám janıw shegarasinda tcinpcratura janıwshi zattińhámme jańa bólimleriniń ot aliwına tayarlaniwı ushın jeterli bolıwı kerek. Janıwshı suyiqlıqtıń o^srt aliuı ushin onıń temperaturasi sonday boliwı kerek, sirtindaǵı hawada janıwshi suyiqlıq puwdiń kontsentratsiyasi jeterli dárejede bolsin.
Órt alıw — jergilikli qızıw nátiyjesinde janıwshi zattıń (onıń puw hám gazleriniń) turaqli janıwı. Órt alıwǵa janıwshi zattiń jalmǵa yamasa shoq olǵan denege tiyiwı sebep boliwı múmkin.
Partlaw — zattiń bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa júdá tez ótiwı (partlap janiwı) bolip, bunda. kóp muǵdarda energiya shiǵadı hám kóp muǵdarda siǵılǵan gazler payda boladı, bul siǵılǵan gazler jemirilıwge alip keliwımúmkin. Partlawda payda bolatuǵın janıwshi gaz tárizli ónimler hawaǵa tiyip, kóbinshe órt aliwı hám bunıń aqibetinde janǵın kelip shiǵıwı múmkin.
Óz-ózinen órt aliwı — zat belgili temperaturaǵa shekem qizdirılǵanda órt óz-óinen payda boladi. Aǵashtińóz-ózinen janıw temperaurasi 270° qa teń. Qatti bólekshelerdir óz-ózinen janiwı, janıwshi zattińózinde bolip jútátuǵin fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq protsesslerdiń tásirinde hám zattiń qiziwı nátiyjesinde payda boladi.
Órt—arnawlı derekte bolmaǵan hám materiallıq ziyan keltirıwshi qadaǵalawsızjanıw.
2. Órttińkelipshiǵıwsebeplerihámonınaldinalıwilájlari
Xojalıqtaórtketómendegiler: jilitıwpechlerinqoyıwyamasaisletıwqaǵiydalarınińbuziliwı, islepshiǵarıwdayamasaturarjaylardajalmdiqáwipsizlikpenenisletıw, kerısinsheisleytuǵınjaqtilandirıwyamasaqizdinrıwásbaplarınatuwrıornatıwyamasaolardanpaydalanıwqaǵiydalarınbuzıw, shaqmaqyamasastalikalıqelektrrazryadlar, mashinalarhámislepshiǵarıwqurallarininnasazlıǵI hámdeolardiisletıwqaǵıydalarıntuwrıdantuwrıbuzıw (ishkijanıwdvigatellerinenshiǵatuǵin ushqinlar, elektr qurlmalardaǵi qisqatutasıwlaryamasa olardińjergejalǵanıpqaliwı, elektr simlarında nagruzkanin’jolqoyilmaytuǵındárejedeartipketiwı, kontaktlerijamanbolǵanorinlannińqizipketiwıhámolardanushqınshiǵıwı, puwqazanlarınińpartlawı);
Awılxojaliǵıónimlerinińyamasajanilǵıninóz-ózinenjanipketiwısebepboladi.
Órttińaldinalıwilájlari: shólkemlestirıw (órtóshirıwshidmjinalanyamasa
órttenqorǵawdrujinalarmdúzıwjámáátarasindatúsindirıwjumislarınalipbarıw), texnikalıqilájlergatómendegiler: órtkeyamasapartlawjaǵınanqáwiplixanalarǵaayrıqshakonstruktsiyaelektrúskenelerinornatıw, nasazpechler, mashinalar, elektrqurilmalarinan, sonday-aq, tezórtalatuǵınsuyiqliklarsaqlanatuǵınyamasaisletiletuǵin orinlardaórttenpaydalanıwqadaǵalapqoyıw, shaqmaqqaytarǵıshlarornatıw, shiqqanórttińtarqaliwınajolqoymauilájlarinkórıw (obektlerdiórtkeshidamlımateriallardankwriw, imaratlararasındaǵI órtkeqarsiaralıqlarǵatiykarlanıw), janǵanimaratlardanadamlar, haywanlarhámqimbatbahaxojalıqzatlardıntezhamziyansızkóshirıwgeimkanberetuǵınilajlardıkórıw (kereklimuǵdardaesikler, zárúrlikeńliktegikoridorlarqurıw, olarditosipqoyıwdıqadaǵanetıw), órttióshirıwdijeńillestiretuǵınilajlardıkórıw (órttióshirıw, zangiler, órttikadaǵalaw vishkalan, suwháwizlerihámimartlarǵakelıwjollarinqunw, órtbaylanisihámdesignalizatsiyasinornatıw).