Mirzo uluģbek nomidagi òzbekiston milliy universiteti biologiya(turlari bòyicha)ta'lim yònalishi 3-kurs 305-guruh talabasi Usmonova Zarinaning “O’simliklarni gazlarga chidamliligi” Mavzusidagi

I.O’simliklarning zaharli gazlar ta’siriga chidamliligi.
Sanoat,transport va boshqa ishlab chiqarish jarayonlarining faoliyati natijasida atmosferaga juda ko’p chiqindilar tarqalmoqda. Natijada havoga 200 dan ortiq har xil kimyoviy komponentlar qo’shilmoqda.Bularga gazsimon birikmalar: oltingugurt (SO2), azot oksidlari (NO, NO2), is gazi (CO), ftorli birikmalar va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Shuningdek sulfat, xlorid kislotalari, fenol bug’lari ham ajralib turadi.Sanoati yaxshi taraqqiy etgan mamlakatlarda atmosfera havosi ifloslanishining 52,6% transport faoliyatiga, 18,1% isitish tizimlariga, 17,9% sanoat chiqindilariga, 1,9-9,5 % chiqindilarni kuydirish va boshqa jarayonlarga to’g’ri keladi. o’simliklarga zaharli ta’sir etish qobiliyati asosida, bu gazlarni quyidagi tartibda joylashtirish mumkin:
1) F2.>Ce2 >SO2>NO>CO>CO2
2) Ce2>SO2>NN3>HCN>H2S (V.V.Polevoy 1989).
Gazlar ta’siriga chidamli o’simliklarning og’izchalari (ayniqsa SO2 va Ce2 gazlariga) juda sezgir bo’lib, ular og’izchalarini tez yopib oladi va zaharli gazlarning to’qimalariga o’tishini cheklaydi. Ko’pchilik izlanishlarning ko’rsatishicha, sho’rlik va qurg’oqchilikka chidamli o’simliklar gazlar ta’siriga ham chidamli bo’ladi.Atmosferaning nordon gazlar bilan ifloslanishi ko’proq yirik shaharlar va sanoat markazlari xududiga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham ko’kalamzorlar hosil qilish jarayoniga ilmiy yondoshish, ya’ni gazlar ta’siriga chidamli o’simliklarni tanlash va tavsiya etish katta ahamiyatga ega. Chunki o’simliklar atmosfera havosini tozalash qurbiga ega bo’lgan yirik omildir. O’z navbatida o’simliklarning gazlar ta’siriga chidamliligini oshirish usullaridan foydalanish ham mumkin. Bularga: urug’larni chiniqtirish, o’simliklarning mineral oziqlanish jarayonlarini mo’tadillashtirish, suv bilan ta’minlashni to’g’ri yo’lga qoyish va boshqalar. Hatto urug’larni ekishdan oldin sulfat va xlorid kislotalarning suyuq eritmasida ivitish ham o’simliklarning gazlarga chidamliligini oshiradi.
Hozirgi vaqtda o‘simliklarning gazga chidamliligining har xil turlari farq qilinadi (Kulagin, 1973, 1974). Bular:
1) anatomik (o‘simliklarning gazlar kirishiga to‘sqinlik qiluvchi tuzilish xussiyatlari bilan bog‘lik bo‘lgan);
2) fiziologik (ichki tuqimalarning atrof havosi bilan o‘zaro ta’sir etish intensivligining xususiyatlariga asoslangan;
3) bioximiyaviy (fermentativ sistemalarning zararlanishini va moddalar almashinishini inkor etuvchi);
4) gaoitual (barg va gullarning zararli gazlarga duch kelishi imkonnyatini kamaytiruvchi);
5) fenoritmik (gaz ta’sir etish vaqti va vegetatsiyaning kritik davrlari mos kelmasligi bilan ajralib turuvchi);
6) anabiotik (kishda yoki yozgi quruq davrda o‘simliklarning tinim holati bilan bog‘liq bo‘lgan);
7) regeneratsion (novdalarning qayta barg chiqarishini, yangi novdalar rivojlanishini ta’minlovchi);
8) populyatsion (populyalarning yosh holatlari polimorfizmiga bog‘liq bo‘lgan);
9) fitotsenotik (fitotsenozning gazlar kiri­shiga to‘sqinlik qiluvchi vertikal va gorizontal bo‘yicha bir xilda emasligi munosabati bilan ahamiyatga ega bo‘lgan) chidamlilikdir.
Gazga chidamlilikning nazariy asoslarini N.A.Kpasinskiy (1940, 1950) fotooksidlanish nazariyasi shaklida ishlab chiqqan. Ana shu nazariyaga asosan sulfid angidrid va boshqa zararli gazlar barglar ichiga kirib fotosintezni buzadi va butunlay to‘xtatib quyadi. Bunda yorug‘likda oksillar, aminokislotalar va boshqa moddalarning fotooksidlanishi boshlanadi, bu esa ularning buzilishiga va keyin hujayralari nobud bo‘lishiga olib keladi.Gazga chidamlilik o‘simliklarning sistematik xotatiga ham bog‘liq. Turli oilalarning vakillari gaz­lar bilan har xil darajada zararlanadi. Lekin bitta oila doirasida ayrim turkum va turlarning chidamliligi o‘zgarib turadi. Gazlar bilan ifloslanishiga lishayniklar ayniqsa sezgir bo‘ladi. Yuqori o‘simliklar uchun zararli bo‘lgan 0,01 konsentratsiyali SO2 lishayniklarning nafas olishini buzadi va o‘sishini siqib qo‘yadi. Keyingi vaqtlarda, masalan, shahar territoriyasida lishayniklarning tarqalganligi, atmosferaning ifloslanish darajasini aniq aks ettirishini ifodalaydigan ko‘p ishlar qilingan. O‘t o‘simliklar daraxtlarga qaraganda sulfid angidrid va boshqa gazlar bilan, odatda, kuchsizroq zararlanadi. O‘rmon umuman atmosferani gazlardan tozalovchi samarali vosita hisoblanadi. Lekin o‘rmondagi daraxt va butalar gaz va changlarni ushlab qolib, chidamliligi hamda ekologik omillarga bog‘liq holda o‘zi gaz­larning zararli ta’siriga uchraydi. Barcha teng sharo­itda (o‘rmon strukturasi, iqlim omillari va boshqalar) havoni zararli aralashmalardan tozalashda bargli daraxtlar, ulardan keyin ninabargli va yana bargli daraxtlar, ohirida ninabargli daraxtlar ekish eng yaxshi samara beradi.Havoning fizik va boshqa ayrim xossalarining ekologik ahamiyati. Avvalo atmosferadagi elektr razryadlari haqida eslatib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Momaqaldiroq vaqtida elektr razryadlari havo azotining biologik doiraga qo‘shilishiga imkon beradi. Elektr o‘simliklarga ma’­lum darajada bevosita ta’sir ko‘rsatadi, lekin bu masala hali yetarlicha o‘rganilmagan.
Havoning zichligi va barometr bosimi eng avvalo iqlim omillarining o‘zgarishini belgilaydi va shu bilan o‘simliklarga va o‘simliklar to‘plamiga ta’sir ko‘rsatadi. Atmosfera­dagi suv burlari havoning tiniqligini pasaytirish va shu bilan yorug‘likning hamda azotning sifatini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Havo tarkibida bo‘ladigan chang ham ma’lum darajada ahamiyatga ega. Shaharlar va sanoat rayonlari havosida chang ayniqsa ko‘p bo‘ladi. Dasht mintaqalarida ko‘pincha chang bo‘ronlari, ya’ni «qora» bo‘ronlar bo‘lib turadi, bunda havo quruq vaqtda shamol haydalma qatlamning ko‘p qismini uchirib ketadigan darajada kuchli esadi. Ko‘pincha janubi-sharqiy rayonlarda ko‘tariladigan chang-tuzon o‘simliklarga ayniqsa halokatli ta’sir ko‘rsatadi. Bunda chamasi, yuqori temperaturada havo haddan tashqari qurib ketishiga imkon beradigan juda mayda soz tuproq changi ishtirok etadn, bu esa ko‘pincha o‘simliklar bilan ekinlarni nobud qiladi.
Uglerod va karbonat angidrid gazining aylanishi
Hosil bo‘lgan uglevodlarning bir qismidan o‘simliklar energiya manbai sifatida nafas olishda foydalanadi, karbonat angidrid esa nafas olish mahsuli sifatida atmosferaga uchib ketadi. Yashil o‘simliklar har yili atmosferadagi karbonat angidridning 6-7% ga yaqin qismidan foy­dalanadi. Assimilyatsiya qilingan moddaning 30% ga yaqini o‘simliklarning nafas olishi uchun sarflanadi, qolgan qismi geterotrof organnzmlarning oziq man­bai hisoblanadi.O‘simliklarda faqat yashil, fotosintezlovchi tuzi­ma va organlar bo‘libgina qolmay, balki barglar faoliyati hisobiga yashaydigan va nafas oladigan bir qator to‘qima va organlar ham bo‘ladi. Shuning uchun atmosferadagi S02 balansida bu yashil bo‘lmagan o‘simliklarning nafas olishini ham hisobga olish kerak. Bu ayniqsa guruhlarda faqat nafas oluvchi organ­lar ko‘pchilikni tashkil qilgan holda juda muhim hisoblanadi. Masalan, mu’tadil zonadagi bargli daraxtlarning fotosintezlovchi yashil massasi faqat 1-2% ni tashkil qilgani holda, yog‘ochlangan tanasi deyarli 80% ga yetadi, ildiz va poyalari 20% atrofida bo‘ladi. Cho‘l va baland tog‘ o‘simliklarining yer osti organlari jami fitomassaning 80-90% ni tashkil qiladi, dasht o‘simliklarida bu miqdor 70-90% ga teng.O‘simliklar to‘plagan uglerodning ma’lum qismi hayvonlar tomonidan iste’mol qilinadi.Nobud bo‘layotgan o‘simliklar yer yuzasida to‘shama hosil qiladi, bu to‘shama nobud bo‘layotgan hayvonlar bilan birga mikroorganizmlar tomonidan parchalanadi, ya’ni minerallashadi. Bunda to‘qimalar uglerodi karbonat kislotagacha oksidlanadi va «tuproqning nafas olishi» orqali atmosferaga qaytadi. Atmosferadagi karbonat kislotaning hammasi taxminan 300 yil davomida shu sikl orqali o‘tadi.
Atmosfera o‘zgaruvchan komponentlarining ekologik ahamiyati.
Atmosfera tarkibida doimiy komponentlardan tashqari, doimiy bo‘lmagan, ya’ni o‘zgaruvchan komponentlar ham bo‘ladi. Bularga birinchi navbatda tutun yoki sanoat gazlari kiradi. Tutun gazlarining asosiy manbai har xil maqsadlar uchun yoqiladigan toshko‘mir va boshqa yoqilg‘ilar hisoblanadi. Ayn iqsa sanoat gazlari­ning gazsimon ingredientlari: S02, F, HF, xloridlar, N02 xavfli hisoblanadi. Ularning ko‘pchiligi o‘simliklarni kuydiradi, yuqori konsentratsiyasi xatto no­bud qiladi. Zararli gazlar ta’sirida o‘simliklarning muhim fiziologik funksiyalari va ularda boradigan bioximiyaviy protsesslar buziladi, buning natijasida ularning o‘sishi va rivojlanishi susayadi, hayot faoliyati va maxsuldorligi pasayadi. Tutun va gazlar ma’lum darajada iqlim sharoitini ham o‘zgartiradi. Sanoat korxonalari atrofida, odatda, havoning namligi va yorug‘lik normadan past, temperatura esa tu­tun bo‘lmagan yoki ozgina bo‘ladigan joylardagiga qaraganda yuqori bo‘ladi. Sanoat korxonalarining qattiq komponentlardan iborat bo‘lgan chiqindilari (chang va qurum) ham muhim ahamiyatga ega.Sanoat korxonalari atrofidagi o‘rmon to‘shamasida va tuproqning ostki qatlamlarida, odatda, bioximiya­viy va mikrobiologik aktivlikning pasayishi, kislotalilikning ortishi, yutilgan asoslarning kamayishi va asoslar bilan to‘yinganlik darajasining pasayishi kuzatiladi.
Tuproq kislotaliligining ortishi adsorbilangan sulfid gazi hisobiga sulfat kislota hosil bo‘lishi bilan bog‘lik; Sanoat gazlari ta’sir ko‘rsatishi tarixiy jihatdan uzoqda bormaydigan o‘ziga xos antropogen ekologik omil hisoblanadi. Shunga ko‘ra, o‘simliklar bu omilga nisbatan alohida moslanish hosil qilmagan va ularning gazlarga chidamliligi tabiiy muhitga bog‘liq holdagi xususiyatlariga asoslanadi (Kulagin, 1973, 1974).Barglar va ninabarglar, odatda, kutikula bilan koplangan bo‘ladi; kutikula xatto sulfat kislota ta’sif ettirilganda ham erimaydi. Shunday qilib zararli gazlarning asosiy qismi bargga uning og‘izchalari orqali kiradi, lekin yasmikchalari orqali kirishi ham mumkin. Zararli ingredientlar bargga kirishi bilanoq mezofillning g‘ovaksimon parenximasi bilan tutashadi. Hujayralar orasidagi bo‘shliqlarda zarar­li moddalar to‘plana boradi, ular diffuziya natijasida plazmolemma orqali hujayra shirasiga yutiladi, ya’ni hujayra protoplastiga tushadi.Zararli gazlarning yuqori konsentratsiyasi ta’sirida, ayniqsa oltingugurt (IV)-oksid va ftor ta’sirida mezofillning hujayralari yassilashadi, ularniig devorchalari tushib ketadi, hujayra shirasining pH pasayadi, uglevod-azot rejimi buziladi, hujayraning o‘zi deformatsiyalanadi, xloroplastlar va xloro­fill parchalanadi-bularning hammasi mezofillda juda tez sodir bo‘ladi.