Mirzo uluģbek nomidagi òzbekiston milliy universiteti biologiya(turlari bòyicha)ta'lim yònalishi 3-kurs 305-guruh talabasi Usmonova Zarinaning “O’simliklarni gazlarga chidamliligi” Mavzusidagi

Havo xossalarining ekologik ahamiyati
Shamolning o‘simliklarga ko‘rsatadigan ta’sir kuchi juda katta bo‘ladi, ular quyidagilarda ifodalanadi.
Qurish. Shamol bo‘lmagan vaqtda bug‘latish suv bug‘larining barg og‘izchalaridan oddiy diffuziya yo‘li bilan ajralishidan iborat bo‘ladi. Lekin havo harakatga kelsa vaqtda konveksiya tufayli bu protsess ancha kuchayadi. Garchi havoning to‘yinish defitsiti nolga teng bo‘lganda ham ya’ni havo juda nam bo‘lganda ham sha­mol bug‘lanishni kuchaytiradi. Lekin bunda bug‘lanish intensivligi shamolning tezligiga proporsional ravishda ortib bormaydi. Shamol barglar yuzasida to‘planadigan nam havoni uchirib yuborish bilan transpi­ratsiya protsessini kuchaytiradi, shunga ko‘ra mayda barglarda bu protsess ayniqsa yaxshi boradi.Bundan tashkari, shamolda barglar buraladi egiladi ana shunda hujayralararo bo‘shliqlar siqilib natijada og‘izchalar orqali suv bug‘lari ajralishi kuchayadi Kutikula qoplami barglarni qurib qolishdan ancha yaxshi muhofaza qoladi. Kuchli shamol vaqtida barg og‘izchalari yopilib oladi va fakat kutikula orqali transpiratsiya davom etadi. Shamol sovuq vaqtda, ya’ni tuprok ham sovuk, bo‘lgan vaqtda o‘simliklarni ayniqsa kuchli quritib qo‘yadi. Havo issiq vaqtda tuprokda foydali nam kam bo‘lganda esadigan issiq quruq shamol — garmsel ham o‘simliklarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu holda transpiratsiya keskin ravishda kuchayadi lekin o‘simliklar ildizi kerakli miqdordagi suvni yetkazib bera olmaydi, natijada ular so‘lib qoladi.Dasht zonasining janubi-sharqiy kismida garmsel tez-tez esib turadi. Agar boshoqdosh g‘alla ekinlari gullashining oxirida va doni yetila boshlashi davrida (sut pishiqlik davrida) garmsel shamol essa, boshoqlar sust rivojlanadi, doni siyrak va puch bo‘lib qoladi. Bunday hodisa havo quruq kelgan vaqtlarda hatto suv bilan yaxshi ta’minlangan, masalan, sholida ham ro‘y berishi mumkin. Bu holda transpiratsiya suvning o‘tkazuvchi sistema bo‘ylab oqishini haddan tashqari tezlashtirib yuboradi. Baland buyli o‘simliklar shamolning quritadigan darajadagi ta’siridan ayniqsa kuchli zararlanadi, shunga ko‘ra, normal sharoitda baland bo‘lib o‘sadigan o‘simliklar shamolning ta’- sirida past bo‘yli bo‘lib o‘sadi. Baland tog‘larda o‘sadigan yostiqsimon o‘simliklar kuchli esadigan shamollarga yaxshi moslashgan bo‘ladi.
Pastaklik. Agar o‘simliklar shamolning doimiy ta’siri ostida rivojlansa, suv tanqisligi tufayli suv bilan normal ravishda ta’minlanmaydi, bu esa turgor holatini pasaytiradi. Buning oqibatida hujayralar normal darajada yiriklashmaydi, natijada barcha organlari maydalashadi, o‘simliklar past bo‘yli bo‘lib qoladi. O‘simliklar hujayralarining o‘sishi va rivojlanishi davrida shamolning bunday ta’siri ayniqsa kuchayadi. Arktika va alp past bo‘yli o‘simliklari ko‘pincha yer bag‘irlab yoki shamoldan himoyalanishi uchun biror narsaga tayanib o‘sadi. Xaqiqatdan ham, bunda tuproq temperaturasi katta rol o‘ynaydi, u havoning yuqori qatlamlaridagiga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. Bunday sharoitda garchi yoshi juda katta bo‘lsa ham daraxtlar butadek kattalikda o‘sadi.Shamolda o‘simliklar tanasi va shoxlarining silkinishi ham ta’sir ko‘rsatadi. JI.I.Ivanov tajribalaridan ma’lum bo‘lishicha, yosh daraxtlarning shamolda silkinishi o‘sishga, ayniqsa, uchki qismi va yon novdalarining o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. Bu xildagi daraxtlarda tanasining diametri kichrayadi. Bu holda chamasi, shamolda egilgan poya va shoxlarning po‘stlog‘i orqali plastik moddalar kelib turishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi
XULOSA
Sanoat va qishloq xo‘jaligining jadal rivojlanishi atrof-muhitning ifloslanishiga olib keldi. Har yili nazorat choralari kuchaytirilganiga qaramay, atmosferaga gazsimon ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi ortib boradi, tuproq va suvda turli xil kimyoviy birikmalar to'planadi. Ko'plab noyob o'simlik va hayvonlar turlari izsiz nobud bo'lmoqda va yo'q bo'lib ketmoqda.Zararli gazlarning o'simliklarga ta'sirini o'rganishda gazga chidamlilik va gazga sezgirlik kabi tushunchalarni farqlash kerak. Gazga sezgirlik - gazlar ta'sirida o'simliklardagi patologik o'zgarishlarning tezligi va namoyon bo'lish darajasi va bu hodisa diagnostika uchun ishlatilishi mumkin. Va o'simliklarning atmosfera ifloslanishi sharoitida o'sish va rivojlanishni kamaytirmasdan hayotiy faoliyatini saqlab turish qobiliyati gazga chidamlilik deb ataladi. Oltingugurt birikmalari ta'sirida o'simliklarning fotosintezi va nafas olishi buziladi. Oltingugurt dioksidi hujayralarga kirib, faol temirni bog'laydi, ularsiz fotosintez mumkin emas. Quyosh energiyasi barglarga oqishda davom etayotganligi sababli, floresan qobiliyatiga ega bo'lgan xlorofil hujayra tarkibini faol ravishda oksidlashni boshlaydi. Oksidlangan moddalar yo'llar, oltingugurt oksidi, karbonat angidrid va boshqa moddalar, shuningdek, qattiq chiqindilar tarkibiy qismlari - chang va kuyik. Sanoat korxonalari yaqinida, qoida tariqasida, havo namligi va yorug'lik darajasi me'yordan past va harorat,namlik, tabiiy ekologik muhit o'zgarmoqda va buzilmoqda, ekinlar hosildorligi keskin pasaymoqda.Tur - tutunsiz joylarga qaraganda yuqori.Korxonalardan chiqadigan eng xavfli chiqindilar oltingugurt dioksidi, vodorod ftorid va vodorod xloriddir. Bu gazlarning aksariyati bargga stomata orqali kiradi. Hujayralararo bo'shliqlarga kirib, ular mezofillaning gubka parenximasi bilan aloqa qiladilar, so'ngra plazmalemma orqali hujayra protoplastiga tarqaladilar va bu erda turli xil kimyoviy, biokimyoviy, strukturaviy va funktsional o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. Gazning kirish tezligi stomatalarning o'tkazuvchanligi bilan belgilanadi. Stomatal o'tkazuvchanligi past bo'lgan o'simlik turlari ko'proq chidamli.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Xòjayev O’simliklar fizialogiyasi Toshkent ,mehnat'' 2004 yil nashr
2.Beknazarov.B.O òsimliklar fizialogiyasi ,,aloqachi'' toshkent 2009 yil nashr
Internet tarmoqlari:
3.https://fayllar.org/osimliklarning-gazlar-tasiriga-chidamliligi-osimliklarning-rad.html.
4,https://fayllar.org/bioekologiya-fanidan-oquv-materiallari-maruza-mashgulotlari-ma.html?page=5